1. ¿Imanirtaq teytantsikpa y mamantsikpa jaqan cuenta kantsik y, imanötaq pëkunata rikashwan y tratashwan?

 “YURITSISHOQNIKI teytëkita wiyakï, y ama edäyashqa kaptinllaqa mamëkita mana kaqpaq churëtsu” nirqanmi unë witsan juk yachaq nuna (Proverbius 23:22). “¡Tsëtaqa manachi ni imëpis rurëkömantsu!” nishwan itsa. Cäsi llapantsikmi teytantsikkunataqa shonqupita patsë kuyantsik. Jaqankuna cuenta kanqantsiktam yarpantsik, y masqa kawënintsik qomashqantsik kaptin. Jehovällapita Kawë shamuptimpis, pëkunapitaran atsikyëtaqa rikarquntsik. Manam ima qonqantsikpis tinkunmantsu kawënintsikpa chaninmanqa. Jina këtapis yarpäshun, pëkunaqa llullu kanqantsikpitam munëninkunata juk kuchuman churëkur, alläpa yarpachakurnin y atskata gastarnin poqunqantsikyaq shumaq atiendimarqantsik. Tsëmi alläpa precisan Diospa Palabran kënö consejakunqanta wiyakunantsik: “Papäniquicunata y mamäniquicunata cuyar cäsucuyë. Tseno cäsucorqa, que patsacho atsca watam cushi cushi cawacuyanqui” (Efesius 6:2, 3).

2. ¿Imanötaq teytankuna ‘cuyayashqanpita’ poqushqa wamrakuna agradecikuyanman?

² Apostul Pablum cristiänu mayinkunaman kënö  cartakurqan: “[Wamrakuna o willkakuna] Diosta respetacurnenqa, puntata yachacuyanqa wayincho castancunata ancupar [llakipar] yanapeta[m]. Tsenollam papänincunatanäqa cuyayanman wamra quenincunacho pecunatapis cuyayashqannolla. Tseno rurashqaqa allapa allim Diospaq” (1 Timoteu 5:4). Trabajarnin y shumaq cuidarnin mëtsika watakunapa ‘cuyayashqanpitam’ poqushqa wamrakunaqa teytankunata y awilunkunata agradecikuyänan. Tsëmi kuyanata y kallpata qonata wanayanqanta cuentaman churanantsik, y tsëtaqa edäyäyanqanmannömi masraq rikätsinantsik. Noqantsiknöllam pëkunapis precisaqpaq churanata wanayan. Kawëninkuna alläpa välinqanta rikätsinatam wanayan.

3. ¿Imanötaq rikätsikuntsik teytantsikkunata y awiluntsikkunata respetanqantsikta?

³ Awmi, teytantsikkunata y awiluntsikkunata shumaq rikanqantsikta musyatsitaqa puëdintsik kuyanqantsikta rikätsirmi (1 Corintius 16:14). Teytantsikkunawan mana tärarqa, imanö këkanqantsikta musyatsinantsik alläpa precisanqantam yarpänantsik. Cartakurishqa, telëfunupa qayarishqa o watukarishqaqa alläpam kushikuyanqa. Japon nacionpita Miyo jutiyoq cristiänam 82 watayoq këkar kënö qellqarqan: “[Congregacionkunata watukaq nunayoq] warmi wamräqa, ‘mamä, noqakunawan “viajë”’ nimarmi cada semäna mëchö kayänampaq kaqta y posadakuyänan wayipa telëfunupa nümerunta apatsimun. Juk mäpachö ashirirmi: ‘¡Ah, kananqa këchömi këkäyan!’ nï. Tsënö wamrayoq kanqätaqa Jehovä Diostam imëpis agradecikö”.

4. ¿Teytankunata imanö tratayänampaqtaq judïukunapa religionnimpa costumbrin yachatsikoq?

⁴ ¿Jina precisanku teytantsikkunata wanayanqankunata qor yanapanantsik? Awmi, precisanmi. Patsachö Jesus kawanqan witsan judïukunata pushaq religiösukunaqa niyaq pipis qellëninta o imëka kapunqankunatapis ‘Diosllapaq’ qoshqa karqa, teytakunata imachöpis yanapayänan manana precisanqantam (Mateu 15:3-6). ¡Imanö rumi shonqum kayarqan! Rasun kaqchöqa, tsë pushakoq religiösukunaqa manam nunakunata yachatsiyaqtsu teytankunata respetakïta, tsëpa rantinqa, despreciar mana yanapayänampaqmi yachatsiyaq. Tsë nunakunanöqa ama imëpis kashuntsu (Deuteronomiu 27:16).

5. Wakin nacionkunachö edäyashqakunata Estädu yanapaptimpis, ¿imanirtaq höraqa teytantsikkunata wanayanqankunachö yanapanantsik?

⁵ Mëtsika nacionkunachömi edäyashqakunata Estädu yanapan mikïta, röpata y qellëta qornin, y wakinkunatana edäyashqakunapaq wayikunaman ëllurnin (qorirnin). Jina itsa wakin edäyashqakunaqa jubilakuyanqan qellëta chaskiyan. Peru tsë yanapakïkuna ushakaptin o mana tinkuptinqa, wamrakunam shumaq rikar llapan wanayanqanchö yanapayänan. Awmi, edäyashqa teytakunata cuidarqa, familiata patsätseq Jehovä Diosta adoranqantsikta y respetanqantsiktam rikätsikuntsik.

6. ¿Imatataq wakin wamrakunaqa rurayashqa teytankunata atiendiyänampaq?

⁶ Mëtsikaq poqushqa wamrakunam munëninkunata jaqirir qeshyëkaq teytankunata kuyëpa atiendiyashqa.  Wakinkunaqa wayinkunamanmi ëllukurkuyashqa o teytankuna täräyanqan kinrëman täraqmi ëwakuyashqa. Wakinkunanam pëkunawan täraq ëwakuyashqa. Tsënö rurayanqanqa alläpam yanapashqa teytakunata y wamrakunatapis.

7. ¿Imanirtaq edäyashqa teytantsikkunata imanö yanapanapaqpis alliraq pensashwan?

⁷ Tsënö kaptimpis, teytakunawan juntu tärëqa höraqa manam yanapakunllatsu. ¿Imanir? Höraqa manaraq alli pensar o kikinkunapa sentimientunkunallata cuentaman churar tsëta rurayaptinmi. Peru “musyaq kaqqa mëpa ëwanampaqpis alliraqmi rikan” ninmi Bibliaqa (Proverbius 14:15). Këllaman pensarishun, chakwanyashqa mamantsik puëdinmannatsu japallan tärëta y wayintsikman ëllukurkunantsik mas alli kanqanta pensarishwan. Tsëqa, “musyaq” kanqantsikta rikätsikushun kënö tapukurmi: ¿Imakunatataq rasumpëpaqa wanan? ¿Mas allitsuraq kanman Estädupa o nunakuna patsätsiyanqankunapa yanapakïninkunata ashi? ¿Ëllukurkunata munanku? ¿Imanöraq ëllukurkushqa sientikunqa? ¿Yanasankunapita rakikëta munanqatsuraq? ¿Yachakanqatsuraq? ¿Kikinwan parlarquntsiknaku? Jina ëllukurkushqaqa, ¿imanöraq majantsik, wamrantsik y kikintsik sientikushun? Cuidashqa këta wanaptinqa, ¿piraq atiendinqa? ¿Puëdiyanmantsuraq wakin kaqkunapis yanapakïta? ¿Wakin kaq kastantsikkunawan tsëpaq parlashqantsiknaku?

8. ¿Pikunapa yanapakïnintataq ashishwan edäyashqa teytantsikkunata imanö yanapanapaq kaqta rikarqa?

⁸ Edäyashqa teytakunataqa llapan wamrankunam rikäyänan, tsëmi imanö atiendiyänampaq kaqtaqa llapankuna ëllukëkur (qorikaykur) decidiyänan. Jina alläpa allim kanman congregacionchö  anciänukunapa o tsënöpa pasashqakunapa yanapakïninta ashishqaqa. Biblia ninqannöpis, “mana shumaq parlapänakur imatapis rurëqa, manam allitsu yarqun, peru atskaq consejakoqkuna kaptinqa imapis allim yarqun” (Proverbius 15:22).

9, 10. a) ¿Imanötaq teytakunata rikashwan edäyashqana kayaptimpis? b) ¿Imanötaq poqushqa wamra teytankunata tratanman pëkunapaq imata rurarpis?

⁹ Teytakunata respetarqa llakipëpa y kuyëpam tratashwan. Watakuna pasanqanmannömi edäyashqapaqqa puri, mikï y imata yarpëpis mas sasa (aja) tikran. Itsa wananqa yanapanantsikta. Wakinkunaqa cuidëta munarmi teytankunata imatapis consejayan, peru manam qonqayanmantsu llapan kawëninkunachö imëkapa pasashqa karnin yachaq kayanqanta, pëkunaqa kikinkunam imëpis cuidakuyashqa y imata rurayänampaqpis decidiyashqa. Itsachi imanö kayanqan y imanö sientikuyanqanqa teyta y mayorna kayanqampita kanqa. Wakin teytakunaqa wamrankuna controlayänampaq kaqta pensarmi alläpa llakikuyan o resentikuyan. Wakinnam, libri kakuyänanta michäyänampaq kaqta pensar piñakuyan y resentikuyan.

¹⁰ Tsë problëmakunaqa manam fäcil altsanantsu, peru llakipanqantsiktam rikätsikushun puëdiyanqanmannö kikinkuna imankunatapis rurakuyänanta y imatapis akrakuyänanta jaqirqa. Pëkunawan manaraq parlarqa manam nishwantsu pëkunapaq ima mas alli kanqanta. Itsachi edäna karnin imëkata oqrayashqa. Tsëmi, imata rurayänampaq kaqta y imankunata katsiyänampaq kaqtapis kikinkuna akrakuyänanta jaqinantsik. Kawëninkunata  alläpa mana controlarqa, itsa teytantsikkunawan mas alli kawakushun. Teytantsikkuna y kikintsikpis mas kushishqam kashun. Imatapis bienninkunapaq rurarpis, teytantsikkunataqa shumaqmi tratashwan. Diospa Palabranmi kënö nin: “Soquyashqakunapa nöpanchöqa sharkunëkim, y edäyashqa nunataqa respetakunëkim” (Levïticu 19:32).

11-13. Wamra kayanqan witsan shumaq mana tratashqa kayaptimpis, ¿imanötaq teytankunata tratayanman?

¹¹ Höraqa wamra kayanqan witsan imanöpis tratayanqampitam, wakin wamrakunaqa poqurkurnin  teytankunata allipa o mana allipapis tratayan. Itsapis teytantsikqa chukru shonqu y mana kuyakoq karqan, y mamantsikna lluta y piñëpa mandakoq karqan. Itsachi kananyaqpis resentïdu, piñashqa y llakishqallaraq këkantsik teytantsikkuna munanqantsiknö mana tratamanqantsikpita. ¿Puëdishwantsuraq tsënö sientikunqantsikta ushakätsita? *

¹² Finlandia nacionchö winashqa Basse jutiyoq jövinmi kënö willakun: “Alemania näzichömi pädrastöqa SS nishqankunapa mandaqnin karqan. Imapitapis rasllam piñakoq y mantsëpaqmi tikrakureq. Atska kutim mamänïta nöpächö maqar usharqan. Juk kutinäqa alläpa piñakurkurmi wachakanta sutarir hebïllanwan qaqllachö sheqïkamarqan [astaykamarqan]. Cäma jananman ishkeqpaqmi llapan kallpanwan wachakanwan qoykamarqan”.

¹³ Tsënö kaptimpis, allikunata ruranqantapis cuentamanmi churanantsik. Tsë jövinmi kënö nin: “Imanö karpis, pädrastöqa sinchim trabajaq manteniyämänampaq. Kuyamanqantaqa manam imëpis rikätsimarqantsu, peru imanir tsënö kanqanta musyarqämi. Wamrallaraq këkaptinshi mamänin wayipita qarqurinaq. Imëka sasa kawëkunapash pasanaq y jövinllaraq këkarshi guërraman ëwanaq. Tsënö winashqa kanqanta musyarmi imëkatapis aguantaq kä. Poqushqana këkaptïmi qeshyakurkurqan, tsëmi wanukunqanyaq puëdinqämannö yanaparqä. Sasaraq kaptimpis llapan puëdinqätam rurarqä. Wanunqanyaqmi kallpachakurqä alli  wamra kanäpaq, y ushananchöqa alli wamratanöna rikämaqtam cuentata qokurqä”.

14. ¿Ima textutaq llapan kawënintsikchö y edäyashqa teytakunata imanö tratanapaq yanapamantsik?

¹⁴ Familiachö y llapan kawënintsikchömi Biblia kënö consejakunqanqa yanapamantsik: “Jucniqui jucniquipis ancupänacur [llakipänakur] yanapanacu[yë]. Tsemi umildi qollmi shonquyoqna car, imachopis pasensiacoq cayänequi. Tsenolla jucniqui jucniquipis ima cäsu captinpis awantanacuyë. Y ima ninacushqa carpis, perdonanaquicuyë, Jesucristu perdonayäshonqequinolla” (Colosenses 3:12, 13).

15. ¿Imanirtaq höraqa sasaraq teytakunata atiendinan?

¹⁵ Qeshyayoq teytata o mamata atiendinanqa sasaran (ajaran), imëkatam ruranantsik, imëkapaqmi yarpachakunantsik y tiemputam rakinantsik. Peru mas sasaqa imanö sientikunqantsikmi. Alläpa llakikïpaqmi teytantsikkuna edäyarnin salorninkunata, yarpëninkunata y kallpankunata ichikllapa ichikllapa oqrayanqanta rikëqa. Puertu Rïcu nacionpita Sandym kënö nin: “Ima rurëkunachöpis mamänïmi punta puntachö kaq. Atiendinanqa alläpa llakikïpaqmi karqan. Puntataqa chakinkuna nanaptinmi shumaq purita puëdirqannatsu; tsëpitanam juk tukruta [shukshuta] utilisarqan, tsëpitaqa andador nishqanwannam purirqan y nïkurqa sïlla de rueda nishqanllawannam. Ichikllapa ichikllapa antsarmi wanukïkurqan. Tullunkunata cancer qeshya tsarïkuptinmi junaqta y paqasta atiendiyänäta wanarqan. Bañatsir, mikutsir y leyipurmi yanapayarqä. Alläpa sasa y  llakikïpaqmi karqan. Mamänï wanïkanqantana rikëkurqa, kuyashqa karmi alläpa waqarqä”.

16, 17. ¿Ima consëjutaq yanapanman edäyashqa teytankunata atiendeqkunata?

¹⁶ ¿Imatataq rurashwan tsënö llakikïpa pasarqa? Bibliata leyirnin Jehovä ninqanta wiyanqantsik y mañakunqantsikmi alläpa yanapamäshun (Filipensis 4:6, 7). Jina cuerpuntsikta yanapanampaq kaq mikïkunata mikunantsik y alli pununantsikpis alläpam precisan. Tsëmi kallpantsik kanqa familiantsikta kushishqa y shumaq atiendinapaq. Höraqa kikintsikpaq tiemputa jorqanantsikpis allim kanqa. Atska junaqkuna jamëta mana puëdirpis, ichikllapis jamarinapaq tiemputa jorqashqaqa allim kanqa. Tsëpaqqa, wakin kastantsikkunatam nirishwan qeshyëkaq teytantsikta cuidëkänampaq.

¹⁷ Höra höraqa, edäyashqa teytankunata cuidaq wamrankunaqa, mana puëdiyanqankunatapis rurëtam munayan. Peru rurëta mana puëdinqantsikkunapitaqa manam pësakushwantsu. Itsa höraqa mas alli kanqa edäyashqa teytantsikkunata edäyashqakunata cuidayänan wayiman apanantsik. Qeshyëkaq teytantsikta cuidarqa llapan munanqantsikta rurëta mana puëdinapaq kaqtam yarpänantsik. Teytantsikkuna wanayanqanta precisaqpaq churarpis, manam qonqanantsiktsu majantsikta y wamrantsikkunata atienditaqa.

18, 19. ¿Imatataq Jehovä awnishqa sasa kawëkunapa pasaq sirweqninkunata, y ima pasakunqantaq rikätsikun änikunqanta Jehovä cumplinqanta?

¹⁸ Jehoväqa Palabran Bibliachömi qomantsik edäyashqa teytantsikkunata cuidanapaq alläpa alli consëjukunata, peru manam tsënöllatsu yanapamantsik.  Salmuta qellqaqmi kënö nirqan: “Llapan qayakoqninkunapa lädunchömi Jehovä Diosqa këkan, [...] qayakïninkunataqa wiyanqam, y salvanqam”. Jehoväqa salvanmi, juk parlakïchöqa cuidanmi imëka sasakunapa pasaq sirweqninkunata (Salmu 145:18, 19).

¹⁹ Filipïnas nacionchö täraq Myrnam tsënöpa pasarqan mamänin apoplejïa qeshyawan kuyïta mana puëdiptin. Kënömi nin: “Manam imapis alläpaqa llakitsikuntsu kuyashqa kastëkita sufreqta y mëninchö nanatsikunqanta willashïnikita mana puëdeqta rikënöqa. Imëka yakuchö ichikllapa ichikllapa tsapakëkaqta [shenqaykaqta] rikëkar imatapis rurëta mana puëdeqnömi sientikoq kä. Mëtsika kutichömi qonqurïkur mañakunqächö alläpa utishqa kanqäta Jehoväta willarqä. Juk kuntuman [uylluman] weqinta churanampaq y yarpänampaq David waqarnin Jehoväta mañakunqannöllam noqapis waqarnin mañakoq kä [Salmu 56:8]. Jehoväqa änikunqannöllam kallpata qomarnï yanapamarqan. ‘Jehoväqa yanapamaqnïnömi tikrarirqan’” (Salmu 18:18).

20. ¿Biblia imata änikunqantaq yanapan edäyashqa teytankunata cuidaqkunata, teytankuna wanukuyänan kaptimpis llakishqalla mana kakuyänampaq?

²⁰ Edäyashqa teytakunata atiendiqa llakikïchömi ushan. Myrnapa mamäninwan pasanqannöpis, llapan puëdinqantsikta rurashqapis, tiempuwanqa wanuriyanmi. Peru Jehoväman markäkoqkunaqa (yärakoqkunaqa) wanushqakunata yapë rikäyänampaq kaqta alleqmi musyayan. Apostul Pablum kënö nirqan: “Noqapis marcäquicä alli ruraqtapis y mana alli ruraqtapis Teyta Dios cawaritsinanpaq caqta[m]” (Hëchus 24:15). Edäyashqa  teytankunata oqrashqakunataqa, wanushqakuna kawariyämunampaq kaq y juk mushoq Patsachö kushishqa y mana ‘wanushpa’ kawakïman yarpëmi llakikïninkunachö shoqan (Apocalipsis 21:4).

21. ¿Ima bendicionkunatataq chaskiyan edäyashqa teytankunata atiendeqkuna?

²¹ Diosta sirweqkunaqa alläpam respetayan y precisaqpaq churayan edäyashqa teytankunata (Proverbius 23:22-24). Tsëta rurarmi Proverbius textu kënö ninqan cumplikaqta rikäyan: “Teytëkiwan mamëkim alläpa kushikuyanqa, peru mamëkim masqa kushikunqa” (Proverbius 23:25). Edäyashqa teytankunata shumaq atiendeqkunaqa, Jehovä Diospa shonquntam kushitsiyan y respetayanqantam rikätsikuyan.