1, 2. ¿Ima problëmakunatataq y kushikïkunatataq apamun mözu o shipash kë?

 MUSYANQANTSIKNÖPIS mözu o shipash wamrata wätëqa, pitsqa o chunka watayoq wamrata wätëpitapis mas sasam. Mözu o shipash këman chëqa tukïläya problëmakunatam apamun, peru kushikïta y bendicionkunatapis apamunmi. Josëpaq, Davidpaq, Josïaspaq y Timoteupaq Biblia willakunqanmi rikätsikun, mözu o shipash kayanqan witsankuna wamrakuna alli kaqta rurëta puëdiyanqanta y Jehoväwan alli amïgu këman chëta puëdiyanqanta (Genesis 37:2-11; 1 Samuel 16:11-13; 2 Rëyes 22:3-7; Hëchus 16:1, 2). Kanan witsanqa mëtsikaq mözukunam y shipashkunam tsënö rurëkäyan. Itsa pillatapis tsënö rurëkaqta reqinki.

² Tsënö kaptimpis, wakimpaqqa mözu o shipash kayanqan witsanqa alläpa sasa tiempukunam. Pëkunapa sentimientunkunaqa rasllam cambiarëkan. Mas libri këtam munayan, tsëmi teytankuna y mamankuna imata michäyänäntapis gustayantsu. Tsënö karpis, imëkataran yachakuyänan, tsëmi wanayan teytankuna kuyayänanta y shumaq  yanapayänanta. Mözu o shipash këqa shumaqmi, tsënö karpis cuerpunkunachö y sentimientunkunachö cambiukuna kaptinmi, tsë witsankunaqa wamrakunapaq y teytankunapaqpis sasaraq. ¿Imanötaq wamrakunata yanapashwan tsë edäninkuna witsanchö?

3. ¿Imataq teytakunata yanapëta puëdin mözu o shipash wamrankunata shumaq wätayänampaq?

³ Bibliapa consëjunkunata wiyakuyanqanmi wakin teytakunataqa yanapashqa mözu o shipash wamrankunata poqu këninkunaman chäyanqanyaq shumaq yanapayänampaq. Unë witsankunapitanam Bibliapa musyatsikïninkunata wiyakoq teytakuna, mözukuna y shipashkunaqa familiankunachö kushishqa kawakïta tariyashqa (Salmu 119:1).

4. ¿Imanirtaq teytakunawan mözu o shipash wamrankuna imëpis parlapänakuyänan precisan?

⁴ Bibliaqa kënömi nin: “Mana shumaq parlapänakur imatapis rurëqa, manam allitsu yarqun” (Proverbius 15:22). Pishi wamrakunata teytankuna imëpis shumaq parlapäyänanqa alläpam precisarqan, peru mözu o shipash këman chäriyaptinqa masran precisan, porqui tsë witsankunaqa manam wayichö alläpanatsu pärayan, antis estudiaq mayinkunawanmi mas tiemputa pasayan. Teytankunawan cläru y shumaq mana parlapänakoq mözu o shipashkunaqa, imëka forastërunömi wayichö sientikuyanqa. Tsëqa, ¿imataq yanapakun teytakuna y wamrakuna imëpis parlapänakuyänampaq?

5. ¿Imanötaq mözukuna y shipashkunaqa rikäyanman teytankunawan parlapänakïta?

 ⁵ Teyta kaqkuna y wamra kaqkunapis kallpachakuyänanmi shumaq parlapänakuyänampaqqa. Musyanqantsiknöpis, pishillaraq wamrakunaqa tukïtam teytankunata willayan, peru mözu o shipash këman chäriyaptinqa sasaran tsëta rurayänampaq. Peru yarpäshun, “juk alli pushakoq mana kaptinqa, marka ishkirinmi; peru atska consejakoqkunachöqa salvacion kanmi” (Proverbius 11:14). Kë palabrakunaqa yanapanmi jövinkunata y mayorkunatapis. Kë textu ninqanta entiendeq jövinkunaqa, wamra kayanqampitapis mas sasa problëmakunapa pasayänampaq kaqta musyarmi, alli pushakoqta wanayanqanta cuentata qokuyan. Manam qonqayänantsu teytankunaqa mëtsika watakunana imëkakunapa pasashqa karnin y pishillaraq kayanqampita kuyayanqanta rikätsishqa karnin, alli consëjukunata qoyta puëdiyanqanta. Tsëmi alli juiciuyoq wamrakunaqa, mözu o shipash kayanqan witsankuna teytankunata mana kaqpaqqa churayantsu.

6. Yachaq teytakunaqa, ¿imanötaq mözu o shipash wamrankunawan parlapänakïta rikäyanman?

⁶ Cläru parlapänakï kanampaqqa, wamrankuna parlapëta munayanqan höra shumaq wiyayänampaqmi teytakunaqa tiemputa jorqayänan. Alläpam precisan parlapänakuyänampaq listu këkäyänan. Itsa tsëqa fäciltsu kanqa. Peru “upälla kanapaq y parlanapaq” tiempu kanqantam Bibliaqa nin (Eclesiastes 3:7). Mözu o shipash wamran parlapëta munanqan höraqa, itsa teytapaqqa  upällalla shumaq wiyanan höra kanqa. Itsa estudianampaq, jamanampaq o wayichö imallatapis ruranampaq tiempunta rakikarqan. Peru wamran parlapëta munaptinqa ima rurënintapis jaqirïkurmi wiyanan. Tsënö mana ruraptinqa itsa yapëchöqa parlapëta munanqanatsu. Jesus ruranqanta yarpäshun. Juk kutim jamëta munëkarqan, peru mëtsika nunakuna ashikäyanqanta musyarirqa, utishqa këkarpis yachatsikurmi qallëkurqan (Marcus 6:30-34). Cäsi llapan mözukuna y shipashkunam musyayan teytankuna imëka rurëyoq kayanqanta, tsënö kaptimpis, pëkunapaqqa alläpam precisan parlapäyaptin wiyayänampaq teytankuna listu këkäyänan. Tsëmi teyta kaqkunaqa listu këkänantsik wanamanqantsik höra wamrantsikkuna atiendinapaq y shumaq tratanapaq.

7. ¿Imatataq teytakuna rurayanmantsu?

⁷ Mözu o shipash kanqantsik witsanta yarpäshun y imallapitapis ras piñakoqqa kashuntsu. Teytakunaqa wamrankunawan kushishqam tiemputa pasariyänan. ¿Imatataq teytakuna rurayan jamayanqan hörakuna? Familianta qonqëkur juk rurëkunachö kakuyaptinqa, wamrankunaqa rasllam cuentata qokuriyanqa. Estudiaq mayinkuna teytankunapitapis mas pëkunapaq yarpachakuyanqanta pensarqa, imë karpis mana allimanmi ishkiriyanqa.

8. ¿Imanötaq wamrakunata yachatsishwan rasun kaqta parlayänampaq, alli trabajaq y alli portakoq kayänampaq?

⁸ Rasun kaqllata imëpis parlayänampaq y alli  trabajador kayänampaq teytakuna wamrankunata pishillaraq këkäyaptin mana yachatsishqa karqa, mözu o shipash kayanqan witsanmi tsëkunata yachatsiyänan (1 Tesalonicensis 4:11; 2 Tesalonicensis 3:10). Jina alli portakïta y alli kaq rurëta wamrakuna shonqupita patsë munayänampaq yachatsiyänampis alläpam precisan (Proverbius 20:11). Teytakunaqa rurëninkunawanmi imëkata yachatsita puëdiyan. Imanömi mana creikoq majakunapis warminkuna ‘respetosa y alli cawacuyanqanta ricarnin’ Diosman creyikuyan, tsënöllam mözu y shipashkunapis teytankunapa rurëninkunata rikarnin Dios munanqannö kawakïta yachakuyanqa (1 Pëdru 3:1). Tsënö kaptimpis, wamrakunaqa më tsëchömi tukïläya mana allikunata y propagandakunata rikäyanqa, tsëmi rurënintsikllawantsu yachatsinantsik. Tsëmi wamrankunapaq yarpachakoq teytakunapaqqa alläpa precisan rikäyanqampita y wiyayanqampita wamrankuna imata pensayanqanta musyayänan, y tsëta musyayänampaqqa clärum parlapänakuyänan (Proverbius 20:5).

9, 10. ¿Imanirtaq penqëninkunapita y pununakï asuntukunapaq teytakuna wamrakunata parlapäyanman, y imanö?

⁹ Tsëqa masran precisan pununakï y penqëninkuna asuntupaq parlëchönäqa. ¿Penqakuntsikku tsëkunapita wamrantsikkunawan parlëta? Penqakïpaq kaptimpis sinchikunantsikmi, manaqa jukkunapitam yachakuriyanqa. Noqantsik mana yachatsishqaqa, piraq musyan, itsapis jukkunaqa imëka mana allitapis yachëkatsiyanman. Bibliachöqa Jehovä clärum parlan nunakunapa  penqëninkunapaq y pununakï asuntukunapaq, y tsënöllam teytakunapis cläru parlayänan (Proverbius 4:1-4; 5:1-21).

¹⁰ Alläpam agradecikuntsik tsë asuntukunapaq Biblia cläru parlanqanta, y tsë yachatsikïkuna kanan witsankunapis alläpa yanapakunqanta rikänapaqmi Jehoväpa testïgunkunaqa mëtsika publicacionkunata jorqayämushqa. ¿Imanirtaq tsëkunata utilisantsiktsu? * Tsëqa itsa wamrëkita shumaq yanaparinqëkipita alläpa kushikunki. Këllata rikärishun, ¿imanirtaq Lo que los jóvenes preguntan. Respuestas prácticas librupa 1 y 2 volüminchö tsëpaq parlaq yachatsikïkunapita wamrantsikkunata yacharatsintsiktsu?

11. ¿Teytankuna imanö yachatsiyanqantaq wamrakunata yanapanqa Jehoväta alli sirwiyänampaq?

 ¹¹ ¿Imakunapitataq teytakunaqa wamrankunata masqa parlapäyanman? Tsëpaq parlarmi apostul Pablu kënö nirqan: “Wamrequicunata [...] shumaq tantiyatsir willapäyë Teyta Jesucristu [“Jehovä”, NM] munanqanno cawacuyänanpäq” (Efesius 6:4). Wamrakunaqa Jehoväpita imëpis yachatsiyänantam wanayan. Masqa Jehoväta kuyëtam yachakuyänan y llapan shonqunkunawan sirwitam munayänan. Tsëta yachakuyänampaqqa alläpa yanapanqa teytankunata rikäyanqanmi. ‘Llapan shonquncunawan, llapan boluntanincunawan y llapan yachenincunawan’ Diosta kuyar teytankuna shumaq kawakuyanqanta wamrakuna rikarqa, itsa pëkunapis tsëta rurëta munayanqa (Mateu 22:37). Jina teytankuna tariyanqanllawan kawayanqanta, y Diospa Gobiernunta puntaman churayanqanta rikarqa, pëkunapis tsënö kawakïtam yachakuyanqa (Eclesiastes 7:12; Mateu 6:31-33).

12, 13. ¿Imakunatataq teytakuna yarpäyänan Familiachö Diosta Adorana Höra alli yarqunampaq?

¹² Llapan semänakuna Familiachö Diosta Adorëmi alläpa yanapakun jövinkunata Diospa kaqta yachatsinapaq (Salmu 119:33, 34; Proverbius 4:20-23). Alläpam precisan tsëta mana jaqita ruranantsikqa (Salmu 1:1-3). Teytakuna y wamrakunapis allim musyayänan Familiachö Diosta Adorana Höraqa imëka rurëpitapis mas precisanqanta. Jinamampis tsë hörachö shumaq yachakuyänampaqqa, llapankunam tsë hörata precisaqpaq churayänan. Juk teytam kënö nirqan:  “Tsëpaqqa alläpa yanapakun dirigeq kaq kushi kushilla peru respëtuwan yachatsikunqanmi; reunionkunachönö mana karpis, manam lluta llutallaqa kanmantsu. Höraqa manam fäciltsu tsënö rurë, y jövinkuna mana allinö portakuyaptinqa consejanantsik precisanqam. Juk kutichö mana allinö yarquptinqa yapëchö alli yarqunampaq kallpachakï”. Jina tsë teytallam nirqan manaraq qallarnin llapankuna shumaq yachakuyänampaq Jehoväta mañakunqan yanapanqanta (Salmu 119:66).

¹³ Teytakunam Familiachö Diosta Adorana Hörataqa dirigiyänan. Itsachi wakinkunaqa alli yachatsikoqtsu kayan, y shumaqlla dirigiyänampaqqa sasaraq kanqa. Tsënö kaptimpis, ‘rasonpa rurenintsiccunawan’ wamrantsikkunata kuyarqa, qollmi shonquwanmi yanapashun Diospa kaqchö poquyänampaq (1 Juan 3:18). Itsachi höra höraqa quejakuyanqa, peru itsa kuyar yanapëkanqantsikta cuentata qokuriyanqa.

14. ¿Imanötaq Deuteronomiu 11:18, 19 textu ninqanta wiyakushwan mözukunata o shipashkunata Diospa kaqta yachatsir?

¹⁴ Familiachö Diosta Adorana Hörallachötsu teytakunaqa manam wamrakunata Diospita yachatsiyänan. ¿Yarpankiku? Jehoväqa këtam teytakunata mandarqan: “Kë mandëkanqaq palabrakunataqa shonqunkunaman y kawëninkunamanmi chätsiyänan y señaltanömi makinkunaman watäyänan, y nawinkunapaq venda cuentam kanan. Jina tsëkunataqa wamrankunatapis yachatsiyänanmi wayinkunachö jamakurnin, nänipa purirnin, patsäkurnin y shärikurnimpis” (Deuteronomiu  11:18, 19; jina rikäri Deuteronomiu 6:6, 7 textuta). Kë textuqa manam wamrankunata teytakuna imë hörapis tsëllapita parlapäkïkäyananllapaqtsu nin. Tsënö kaptimpis, wamrankunata kuyaq teytakunaqa tukïnöpam sinchikuyan Diospa kaqchö alli kayänanrëkur familianta yanapayänampaq.

15, 16. a) ¿Imataq yachatsikïqa? b) ¿Pikunataq wamrakunata yachatsiyänan, y pikunataq wiyakuyänan?

¹⁵ Yachatsikïta chaskinqanqa pitapis jukläya kanampaqmi yanapan y tsëpaqqa shumaq parlapäyänanmi precisan. Yachatsiqa shumaq tantiyatsim, manam astananlla astëtsu, peru höraqa astëpis precisanmi. Wamrakuna pishillaraq kayanqan witsanqa precisarqanmi teytankuna yachatsiyänan, y mözu o shipash këman chäriyaptimpis precisanmi, y höraqa itsa masraq. Alli  juiciuyoq jövinkunaqa musyayanmi tsënö kanqanta.

¹⁶ Bibliam kënö nin: “Upa wamraqa manam respetantsu teytan yachatsinqanta, peru tantiyatsiyanqanta cäsukoq kaqqa yachaqmi tikran” (Proverbius 15:5). Kë textuqa alläpam yachatsikun. Yachatsikï kanampaq kaqtam rikätsun. Juk mözu o shipash ‘tantiyatsiyanqanta cäsukunampaqqa’, puntata tantiyatsiyänanran. Jehoväqa teytatawan mamatam carguta qoshqa wamrankunata yachatsiyänampaq, peru masqa teyta kaqtam. Tsënö kaptimpis, kikin mözu o shipashmi kallpachakunan yachatsiyanqanta wiyakunampaq. Teytankuna shumaqllapa yachatsiyanqanta wiyakurqa, masmi yachakunqa y manam alläpaqa pantanqatsu (Proverbius 1:8). Bibliam kënö nin: “Yachatsiyanqanta mana wiyakoqqa waktsa këman y penqakïmanmi chanqa, peru tantiyatsiyanqanta wiyakoq kaqqa alabashqam kanqa” (Proverbius 13:18).

17. ¿Imatataq teytakuna rurayanmantsu wamrankunata yachatsirnin?

 ¹⁷ Teytakunaqa yachayänanmi mözu o shipash wamrankunata yachatsita. Manam imëkachöpis alläpa chukru kayanmantsu ni upatanöqa tratayanmantsu, tsënö rurayaptinqa mana imapaq väleqnömi wamrankuna sientikuyanqa (Colosensis 3:21). Peru wamrankuna munëninkunata rurakuyänantapis manam jaqiyanmantsu, tsënöqa manam wamrankunata yachatsiyanqatsu. Munëninkuna rurakuyänanta jaqiyanqanqa imëka mana allikunamanmi chätsinqa. Proverbius 29:17 textum kënö nin: “Wamrëkita astarqa, yamëmi kawakunki, y kushishqa këtam tarinki”. Peru 21 kaq versïculuqa kënömi nin: “Sitsun sirwishoqnikita jövin kanqampita patsë munëninta rurakunanta jaqinki, tsëqa poqurkurpis manam yarpäshunkitsu”. Kë textu sirwipakoqkunapaq parlarpis, jövinkunata yachatsinapaqpis yanapakunmi.

18. ¿Imatataq teytakuna rikätsikuyan wamrankunata yachatsirnin, y imamantaq chäyanqatsu wamrankunata shumaq yachatsirqa?

¹⁸ Rasun kaqchöqa, teytakuna wamrankunata shumaq yachatsirqa, kuyayanqantam rikätsiyan (Hebrëus 12:6, 11). Teytakunaqa musyayanmi wamrakunata shumaq y alli yachatsinanqa sasaraq kanqanta. Höraqa itsa pensayanman yamë kawakuyänanrëkur wamrakuna munayanqanta rurakuyänanta jaqiyanqanqa allilla kanqanta. Peru tsënö pensaq teytataqa, tiempuwanqa manam familian respetanqanatsu (Proverbius 29:15; Gälatas 6:9).

19, 20. ¿Imanötaq teytakuna yanapayanman jövinyëkaq wamrankunata kushikuyänampaq rurëkunata alli akrayänampaq?

¹⁹ Unë witsanqa chakrachö y wayichö imëkata rurarmi wamrakuna yanapakuyaq. Peru kanan witsankunaqa mëtsikaq mözukuna y shipashkunam atska tiempunkuna kaptin munayanqanta rurakuyan. Tsëta musyarmi nunakunaqa negociurëkur imëkata jorqayämushqa tsëkunachö tiempunkunata perdiyänampaq. Manam tsëllatsu, kë munduqa alli kaq rurëkunata mana kaqpaqmi churan, tsëmi cuentata qokuntsik jövinkunaqa imëka mana allikunaman raslla ishkirita puëdiyanqanta.

²⁰ Tsëmi alli juiciuyoq teytakunaqa kikinkuna rikäyan wamrankuna ima rurëkunawan kushikuyänampaq kaqta. Peru manam qonqayänantsu mözukuna o shipashkuna poqïkäyanqanta. Itsachi watakuna pasanqanmannö munayanqa mayortanöna rikäyänanta. Tsëmi teytakunaqa, höra höraqa kikin wamrankuna kushikuyänampaq rurëkunata akrayänanta jaqiyänan, tsënö karpis altantum kayänan akrayanqanchö poqu cristiänu kayanqanta rikätsikuyänanta. Itsa höraqa shumaqtsu akranqa müsicakunata, amïgukunata y jukkunatapis. Tsënö pasakuptinqa, yapë kaqchö alli akrayänampaqmi shumaq parlapäyänan.

21. ¿Imanirtaq precisan kushikï rurëkunallachö wamrankuna mana kakuyänampaq teytankuna yanapayänan?

²¹ ¿Ëka tiemputaq wamrakuna kayanman kushikïpaq rurëkunachö? Wakin nacionkunachöqa jövinyëkaqkunata pensatsiyan kushikï rurëkunallachö  kakuyänampaq derëchuyoq kayanqantam. Tsëqa itsa mözukuna o shipashkunaqa pensayanqa kushikïpaq rurëkunalla kawëninkunachö precisanqanta. Teytakunaqa wamrakunata yachatsiyänanmi familianta yanapayänampaq, japallankunalla Bibliapita yachakuyänampaq, poqu cristiänukunawan juntakuyänampaq, reunionkunapaq, wayichö yanapakuyänampaq y mas rurëkunapaq tiempunkunata rakiyänan precisanqanta. Tsënömi yanapayanqa “cushiquillacho cawaquita [munë]”, Diospa Palabrampita yachakuyanqanta mana ushakätsinampaq (Lücas 8:11-15).

22. Kushikï rurëkunapitapis, ¿ima mas precisaqtataq teytakuna wamrankunata yachatsiyanman?

²² Rey Salomonmi kënö nirqan: “Alleqmi musyarqö kushikïpita y kawëninkunachö alli kaqta rurëpita mas alliqa ni imapis mana kanqanta, jina pï nunapis alli trabajanqampita mikur y upyar kanqampita mas alliqa manam imapis kantsu. Tsëqa Diospa qarëninmi” (Eclesiastes 3:12, 13). Awmi, kushikïpaq rurëkunaqa alli kawakunapaqmi yanapakun. Peru sinchi (jinchi) trabajëpis alläpam precisan. Kanan witsankunaqa, mëtsikaq jövinkunam cuentata qokuyantsu sinchi trabajëqa kushishqa kanapaq yanapakunqanta y problëmakunata kikintsik altsarqa kushishqa sientikunqantsikta. Wakin teytakunaqa manam wamrakunata yanapayantsu imallatapis yachakurir tsëwan kawakuyänampaq. Teytakunapaqqa alläpa sasaran tsëta rurëqa. ¿Qamqa wamrëkita yanapankitsuraq ima rurëllatapis yachakunampaq? Sinchi trabajar kushishqa  kawakuyänampaq wamrëkikunata yachatsiptikiqa, llapan kawëninkunachömi kushishqa këta tariyanqa.

23. ¿Imanötaq mözu o shipash wamrankunata teytakuna kallpata qoyanman?

²³ Mözu o shipash wamrantsikkunawan problëmakuna kaptimpis, Biblia kënö ninqanqa rasunllam: “Cuyaqueqa manam ushacanqatsu” (1 Corintius 13:8). Wamrantsikkunata kuyanqantsikta rikätsita ama imëpis jaqishuntsu. Kënö tapukushun: “Wamräkuna problëmankunata altsayaptin o ima sasakunachöpis alli tsarakuyaptin, ¿kushishqaku sientikö? ¿Wamräkunata imëpis rikätsïku kuyanqäta y alli rurëninkunata cuentaman churanqäta?”. Höra höra mana entiendinakushqapis, kuyanqantsikta rikätsishqaqa, itsa pëkunapis kuyakïninkunata rurëninkunawan rikätsimäshun.

24. ¿Bibliapa ima musyatsikïnintaq wamrakunata wätëchö yanapakun, peru imatataq teytakuna yarpäyänan?

²⁴ Wamrakunaqa tiempu pasanqanmannö precisaq asuntukunachö kikinkunana imatapis akrakuyänampaq kaqtam yarpänantsik. Itsachi wakinkunata akrayanqantaqa teytakuna allitanötsu rikäyanqa. ¿Y wamrëki Jehoväta sirwita mana munaptinqa? Këqa pasakunmanmi. Ciëluchö këkaq Jehoväpa angelninkunapis wakinqa manam consëjunta wiyakïta munayarqantsu y pëpa contranmi churakäyarqan (Genesis 6:2; Jüdas 6). Wamrakunaqa manam mäquinakunanö munënintsikta  ruraqtsu kayan. Pëkunaqa kikinkunam alli pensëkur imatapis akrakuyänan, tsëmi akrayanqampitaqa kikinkuna Diosta cuentata qoyanqa. Imanö kaptimpis, Proverbius 22:6 textuqa rasun kaqllatam nin: “Wamrata yachatsi alli nänipa ëwanampaq; tsëqa awkinyarpis manam yaqäkurinqatsu”.

25. ¿Imanötaq Jehoväta rikätsintsik teyta kanapaq qarëta qomanqantsikpita alläpa agradecikunqantsikta?

²⁵ Tsënö kaptinmi wamrantsikkunataqa alläpa kuyanqantsikta rikätsinantsik. Biblia ninqannö wätanapaq kallpachakushun. Rurënintsikwan yachatsishun Dios munanqannö kawakuyänampaq. Tsënömi wamrantsikkunata yanapashun poqu këman chärir markäkïpaq (yärakuypaq) kayänampaq. Tsëkunata rurarmi Jehoväta rikätsikushun teyta kanantsikpaq qarëta qomanqantsikpita alläpa agradecikunqantsikta.