Llapan kanqanman ëwari

Qallananchö tïtulukunaman ëwë

CAPÍTULO 13

Diosnintsik melananqan fiestakuna

Diosnintsik melananqan fiestakuna

“Shumaq tantiyecur Teyta Dios munashqanno cawacuyë.” (EFESIOS 5:10.)

1. ¿Pikunatataq Jehová Markanman yëkatsin, y imanirtaq tsëchö këkar mäkoq mäkoq kayanman?

JESUSMI rasumpëpa Diosta sirveqkunapaq nerqan: “Cananpita witsepanam nunacuna Dios Yayata adorayanqa juclaya shonquncunawan, porqui tseno adorayänantam Dios Yaya munan” (Juan 4:23). Rasumpa kaq yachatsikïkuna kuyaqkunatam Jehová Diosqa ashin, tarïkurnenqa markanmanmi yëkatsin (Juan 6:44). Tsëmi noqantsikpis tsë markachö këkanqantsikta alläpa kushikuntsik. Tsënö karpis Satanaspa toqllampitaqa peligrochömi këkantsik. Tsëman mana ishkinapaqmi “tantiyecur Teyta Dios munashqanno cawacu[nantsik]” (Efesios 5:10; Apocalipsis 12:9).

2. Willakaramï, ¿imanötaq Jehová Dios rikan rasumpa kaq religionta mana alli kaq religionwan takuyaptin?

2 Yarpärishun Sinaí hirkachö atska watana pasakonqanman. Aaronta israelïtakuna huk imägenta rurapunampaq mañayaptinmi, pëqa ruraraporqan niyanqanta wiyarnin. Tsëta rurarïkurpis Diosta yarpänallapaqmi kë imägenqa nerqanmi, tsëmi “warëqa Jehoväpaqmi huk fiesta kanqa” nerqan. Pero, ¿imanötaq Teyta Dios tsëta rikarqan? ¿Haqirerqanku rasumpa kaq religionta mana alli kaq religionwan takuyänanta? Manam, Jehová Diosqa mandarqan tsë imagen adoraq nunakunata wanutsiyänampaqmi, y tsëchöqa wanuyarqan kima waranqanömi (Éxodo 32:1-6, 10, 28). Teyta Diospa kuyakïninchö imëpis kawë munaqkunataqa, ¿imatataq yachatsimantsik israelïtakunata pasanqan? Këqa yachatsimantsik Jehoväpa adoracionninta limpio katsinapaq, y chikenqan ‘rakchakunata’ mana ruranapaqmi (Isaías 52:11; Ezequiel 44:23; Gálatas 5:9).

3, 4. ¿Tsë mana alli fiestakuna, Jehová Diospita mana shamonqan musyëqa imapaqtaq yanapamäshun?

3 Jehová Dios tsënö chikïkaptinmi, punta cristiänokunapa tiemponchöpis kayarqan, Jehová Diospa alli yachatsikïninta haqirïkur mana alli kaqta yachatsikoqkuna. Pero apostolkunaqa manam haqiyarqantsu tsë mana alli yachatsikïninkuna mirananta, y tsënöpam wallkaqlla ishkiyarqan. Apostolkuna wanuriyaptinnam, cristiano tukoq nunakuna qallëkuyarqan Diosta mana adoraq nunakunapa costumbrenkunata, creenciankunata qatirnin y rurarnin, tsënöllam kananyaqpis tsë mana alli fiestakunata allitanö rikäyan (2 Tesalonicenses 2:7, 10). Kë capïtulochömi rikärishun wakinllatapis kë mana alli fiestakunapita y costumbrekunapita. Tsëchömi rikärishun tsë fiestakuna Diospita mana shamonqanta, sinöqa Diosta mana adoraq nunakunapita kanqanta, munëninkullapita rurayanqanta, mana alli creenciakunapita, brujerïakunapita shamonqanta, y kë llapanqa shamun “jatun Babilonia” nishqampitam (Apocalipsis 18:2-4, 23). * Yarpäshun, Jehová Diosqa alleqmi reqin kë rakcha fiestakuna mana alli religionkunapita shamonqanta, y tsëmi Pëqa imëpitapis alläpa melanar chikïkun. Këkunapita musyëmi noqantsikpaq alläpa alli kanqa (2 Juan 6, 7).

4 Jehová Diosta sirveqkunaqa musyantsikmi ima fiestakuna Diosnintsikta mana gustanqanta. Tsëmi sinchikunantsik tsë fiestakunapita pasëpa witikunapaq. Rikärishun mä imanirshi kë fiestakuna Jehová Diosta piñatsin. Kë rurëkunaqa Teyta Diosnintsikpa kuyakïninchö kawakunantsiktam tsapämantsik, y tsëta musyarmi pasëpa witikushwan tsë melanëpaq rurëkunapita.

INTITA [RUPAYTA] ADORAYANQAN NAVIDADMAN TIKRARIN

5. ¿Imanirtaq musyantsik 25 de diciembrechö Jesus mana yurenqanta?

5 Bibliaqa manam nimantsiktsu Jesuspa yurikïninta celebranapaq. Ni manam musyantsiktsu Jesus imë yurenqanta. Pero 25 de diciembrechö mana yurenqantaqa alleqmi musyantsik. * ¿Imanir? Israel markachöqa tsë killa witsankunaqa alläpam alalan y tamyan, pero Lucas 2:8-11, nishqanchöqa willamantsik Jesus yurenqan paqasqa, “Belen marcapa wac laduncho üshancunata mitseq nunacunapis täpaquicaya[nqantam]”. (Këmi rikätsimantsik, wakin killakunalla mitsikoqkunaqa hirkachö üshankunata katsiyanqanta.) Hina tsë killakunachöqa Belen markachöqa alläpam tamyan, rashtan y rapinmi, tsëmi mitsikoqkuna tsë witsanqa quedakïta puëdeyaqtsu hirkakunachö, sinöqa üshankunata ëlluyaq o qoriyaq wayinkunaman. Hina yarpänantsikmi Augusto mandakuptin Josëwan Maria censashqa kayänampaq Belenta ëwayanqanta (Lucas 2:1-7). Y romänokunata judïokuna chikikäyaptenqa, manachi Augustoqa obligar mandëkunmantsu karqa tamya tiempochöraq, awilunkunapa markanta kutïkur censashqa kayänampaq.

6, 7. a) ¿Navidad fiestachö rurayanqankunaqa mëpitataq shamun? b) ¿Imachötaq hukläya Navidadchö qaranakuyanqanwan rasumpëpa cristiänokuna qaranakuyanqan?

6 Tsëpenqa, ¿imanötaq qallamorqan Navidad fiesta? Manam Bibliatsu mandakorqan, sinöqa Diosta mana adoraq nunakunapa fiestankunapitam shamun. Huk fiestankunapa shutinmi karqan “saturnales”, këqa murupakoq romänokunapa diosninmi karqan Saturno shutiyoq. Huk kaq fiestankunanam karqan “‘mana ushakaq Intipa [Rupaypa]’ yurikïnin” o Mitra nishqan diospa fiestan, tsëtaqa celebrayaq 25 de diciembrem Enciclopedia de la Religión Católica, nishqan libro willakonqannö. Hina kë libroqa willakun “Iglesia Católica 25 de diciembrechö Jesuspa yurikïninta celebrar qallëkuyanqantam, tsënöpa Mitra diosta adoraq nunakunata religionninman yëkatsiyänanrëkur. Y këqa pasarqan Jesus wanurinqampita kima pachak (300) watakunanö pasarenqanchömi.

Rasumpëpa cristiänoqa imatapis qarakun kuyakurninmi

7 Kë fiestakunachöqa Diosta mana adoraq nunakunam imëkata mikupakuyaq y qaranakuyaq, tsënöllam kanan Navidad fiestakunachöpis rurayan. Y tsënö qaranakorqa pëkunaqa shuyaräyan kikintapis qarayänantam, pero Bibliaqa manam tsënötsu nin, 2 Corintios 9:7 textochömi kënö nimantsik: “Pipis shonqun sientinqanmanno ofrendacutsun, peru ama malasqa obliqayëtsu qonampa, porqui teyta Diosnintsicqa cuyan cushi cushilla ofrendaq nunatam”. Tsëmi rasumpa cristiänokunaqa kuyakïnintsikwan qarantsik, y manam huk qarëwan kutitsimänantsikta shuyarantsiktsu, ni fiesta hunaqkunataraqtsu shuyarantsik qaranapaq (Lucas 14:12-14; leyi Hechos 20:35). Hina alläpam kushikuntsik tsëkunachö alläpa qellë gastëpita librakashqantsikta, y haqaman ni llakikïkunaman tsërëkur mana ishkinqantsiktapis (Mateo 11:28-30; Juan 8:32).

8. ¿Jesus yurikonqan paqastsuraq tsë watukaq nunakuna apayarqan qarënin? Willakaramï.

8 Itsa wakin niyanman: “Y ¿imanirtaq Jesus yurenqanta celebrar mägokuna qarënin apayarqan?”. Manam yurikïninta celebrartsu qarayarqan, sinöqa Jesus huk reqishqa nuna kanampaq kaqta musyarmi, tsë tiempochöqa reqishqa nunakunapaqqa qarëninkunam apayaq (1 Reyes 10:1, 2, 10, 13; Mateo 2:2, 11). Manam yurikonqan paqastsu ëwayarqan, sinöqa atska killa pasanqanchöran qarëninkuna aparkur wayinman watukayarqan.

¿IMATAQ NIN BIBLIA CUMPLEÄÑOPITA?

9. ¿Ishkan cumpleaño celebrayanqanchö imataq pasakorqan?

9 Unë tiempochöqa, kanan tiempochönollam kushikïpaq karqan huk wambra yuriptin. Tsënö kaptimpis Bibliaqa manam willakuntsu Dios sirveqkuna ni mëqanllapis cumpleäñonkunata celebrayanqanta (Salmo 127:3). ¿Qonqëkuyarqantsuraq Bibliaman qellqëta? Manam, Bibliaqa parlanmi faraonwan Herodes Antipas cumpleäñonkunata celebrayanqampita (leyi Génesis 40:20-22 y Marcos 6:21-29). Tsë fiesta pasëpa mana alli kanqantam willamantsik, Herodes Antipas celebranqanchönäqa Juan Bautistapa kunkantam roquriyarqan.

10, 11. ¿Mëpita cumpleaño celebrë shamonqantataq punta cristiänokuna alleq musyayaq?

10 Las cosas nuestras de cada día nishqan libro willakonqannöpis punta cristiänokunaqa alleqmi musyayaq, “Diosta mana adoraq nunakunapa fiestankuna kanqanta”. Griegukuna y romänokunaqa creiyaq ‘huk wambra yuriptenqa huk cuidakoq espíritu lädonchö këkanqanta, y tsë espïrituqa llapan kawëninchö cuidanqantam’ (Gran Enciclopedia Rialp). Hinamampis unëpita patsëmi yurikïninkuna killata horoscopochö signokunawan tinkutsiyaq, y kë creenciaqa mana alli espïritukunapitam shamun.

11 Diosta mana adoraq nunakunapita shamonqanta y mana alli espïritukunapita shamonqanta musyarllatsu manam punta cristiänokunaqa cumpleäñonkunata celebrayaqtsu. Tsëta mana celebrarmi humilde këninkunata rikätsikuyaq. Y manam yurikïninkunapita fiestata rurar gälakuyaqtsu (Miqueas 6:8; Lucas 9:48). * Jehová Diosllatam yuriyanqampita kushikurnin agradecikuyaq (Salmo 8:3, 4; 36:9; Apocalipsis 4:11). *

12. ¿Imanirtaq más alli kanman wanukï hunaq yurikï hunaqpita?

12 Huk cristiänopaqqa Jehová Dios munanqannö kawëmi más alli, tsëmi wanuptimpis Diosnintsikqa yarpëninchö këkätsin y kawaritsimonqam (Job 14:14, 15). Tsëmi Eclesiastés 7:1 nimantsik kënö: “Huk alli aceitepitapis más alliqa, huk alli shutim, y yuriki hunaqpita más alliqa, wanukï hunaqmi”. Kë textochö ‘huk alli shuti’ nerqa rikätsimantsik Teyta Diospa munëninta rurar kushitsenqantsiktam. Tsëmi cristiänokunataqa mandamantsik Jesuspa wanïninta yarpänapaq y manam yurikïnin hunaqtatsu (Hebreus 1:3, 4; Lucas 22:17-20).

PASCUA NISHPA MANA ALLI FIESTAKUNATA CELEBRAYANQAN

13, 14. ¿Semana Santa nishqan fiesta celebrëqa mëpitataq shamun?

13 Semana Santaqa Jesus wanonqanta y kawarimonqanta yarpëmi nishpam celebrayan. Tsënö niyaptimpis mana alli religionkunapitam shamun. Këman yarpärishun, wakin markakunachöqa ruruwan [runtuwan] y conëjowanmi celebrayan. ¿Mëpitataq kë costumbre shamun? Las cosas nuestras de cada día nishqan librom kënö willakun: “Unë tiempokunapitanam wakin markakunachöqa rurutaqa rikäyaq yurikïtanö y kawarimïtanö”. Tsënöllam hina conëjotapis mana qolloq këpa o mirakïpa señalnintanö rikäyaq. Tsëmi Pascuaqa Jesus kawarimonqan celebrëmi niyaptimpis, Diosta mana adoraq nunakunapa mana alli costumbrenkunapita shamun. *

14 Tsë mirakï rakcha diosapa fiestan celebrëkunawan takurkurnin, kuyë Wambrampa kawarimïninta celebrayänantaqa manachi Teyta Diosnintsik munanmantsu (2 Corintios 6:17, 18). Jesus kawarimonqanta yarpänapaqqa manam Biblia mandakuntsu. Hina melanëpaqqa, wakin markakunachöqa kë fiestapaqqa lluta santonkunapa shutintam churayashqa, y tsëqa alläpam Diosnintsikta piñatsin.

TODOS LOS SANTOS Y WANUSHQAKUNAPA HUNAQNIN

15. ¿Mëpitataq shamun Todo los Santos y Wanushqakunapa hunaqnin celebrayanqan fiestakuna?

15 Religión Catölicaqa, Todos los Santos nishqantam 1 de noviembre killachö celebran. Pero la New Catholic Encyclopedia nishqan libroqa willakun Diosta mana adoraq unë celtas nishqan nunakunapa costumbren kashqantam y kë nunakunaqa täräyaq Islas Británicas y Europa markakunachömi. “Celtakunapaqqa 1 de noviembrem alalë tiempo qallaq y tsë hunaqtam todos los santospa hunaqnintanö celebrayaq [g01 8/10 págs. 8-9]. Hina tsë celebracionqa druida de los muertos, Samhain nishqampa celebracionninmi”. Y 2 de noviembre wanushqakunapa hunaqnin celebrayanqampitanam kënö nimantsik: “Jesus shamushqampita 500 wata pasariptinmi, nunakuna alläpa creiyaq almakuna purgatoriochö këkäyanqampita ninanö, brüjanö, säponö yarqarayämurnin, kawëninchö chikiyanqan nunakunata mantsatsiyänampaq, y maskunamampis creiyaqmi [g01 8/10 pág. 9]”. Mikïninkuna panteonman churayäpunqanta, watukaq ëwayanqanta, rezatsikuyanqanta y más rurëkunatapis kananyaqmi rikantsik. Kë llapan celebracionkunaqa Diosta mana adoraq nunakunapitam shamun, tsëmi Teyta Diosnintsikta alläpa piñatsin.

DIOSPA RIKËNIMPAQ LIMPIO CASAKI

16, 17. a) ¿Imanirtaq casakoqkunaqa markankunachö costumbrenkunata alleq musyayanman casakurnin tsëwan mana takuyänampaq? b) ¿Casakïchö arroz maqtsi y ima huk rurëkunapis mëpitataq shamun, y imamantaq creiyan tsëta ruraqkuna?

16 “Jatun garë” Babiloniachöqa “manam casaqui fiestacho bullaquicunapis” wiyakanqanatsu. ¿Imanir? Ushakärinampaq ichikllana pishiptin (Apocalipsis 18:23). Brujerïakuna rurayanqanmi casakï fiestakunaman takukashqa y tsëmi qallanampita patsë casado kawakïta rakchayätsin (Marcos 10:6-9).

17 Markan markanmi kë celebracionkuna hukläya kayan y allitanö rikäyaptimpis, mana alli religionkunapitam shamun. Tsë rurëkunaqa casakoqkunapaq y invitädonkunapaqpis alli suertetam apamun niyanmi (Isaías 65:11). Atska rurëkunam kan, pero arroz maqtsipita rikärishun. Itsa tsëta rurar qallarqa creiyaq mana alli espíritu casakoqkunata mana imanänampaq. Hina arroztaqa unëpita patsëmi rikäyashqa alli kawakïpaq, mirakïpaq, y majankunawan unë kawakuyänampaq señalnintanö. Tsëchömi alleq rikantsik Teyta Diospa kuyakïninchö imëpis kawakunapaqqa, tsë rurëkunata chipyëpa haqinantsikta (leyi 2 Corintios 6:14-18).

18. ¿Bibliachö ima consëjokunataq yanapanqa casakoqkunata y invitädokunata?

18 Hina Diosta sirveqkunaqa casakuyanqan hunaq shumaq yarqunantam munayan, tsëmi alleq pensayan juntakärir mikupakuyanqan, tushuyanqan y iman rurayanqampis wakinkunata mana alliman mana ishkitsinampaq. Y manam pipis llutaqa parlantsu, casakoqkunata ni wakinkunatapis ofendipa o penqakatsipa ni mana alli brömakunatapis manam parlayantsu (Proverbios 26:18, 19; Lucas 6:31; 10:27). Y kapoqyoq këninkunata rikätsikurnin o gälakorqa manam rurayantsu hatusaq fiestakunata (1 Juan 2:16). Casakuyanqan hunaq shumaq kushikïpaq kanqantam Jehová Diosqa yarpäyananta munan, y manam alläpa gastakuyanqampita llakikuyanantatsu. *

¿BRINDIS NISHPA VÄSOTA TAKATSINAKÏQA DIOSPA MANDAKÏNINTSURAQ?

19, 20. ¿Ima nintaq huk libro brindis nishpa väsonkunata takatsinakuyanqampita, y huk cristiano tsëta ruranmanku?

19 Casakïkunachö y huk fiestakunachöqa imëpis väsonkunatam takatsinakuyan. Y 1995 watachömi huk libro kënö willakorqan tsë brindis nishqampaq: “Tsë rurëqa unë upyayanqan rurëkunapitam shamun, tsëchömi dioskunata huk sagradu yakuta qoyaq, imatapis chaskita munarlla, y mañakuyaq ¡atska watapaq katsun!’ o ‘¡saludniki alli katsun!’ nishpam” (International Handbook on Alcohol and Culture).

20 Rasumpam, wakinqa mana alli religionpa costumbrentanötsu ni brujerïakunapita shamonqantanötsu rikäyan. Pero cöpata pallarkur salud niyanqanqa ‘ciëloman’ o huk espïritukunaman mañakïmi. Tsëta rurar bendición mañakïqa, manam allitsu, Bibliaqa manam tsëtatsu yachatsikun (Juan 14:6; 16:23). *

“JEHOVÁ KUYAQKUNA CHIKIYË MANA ALLI RURËKUNATA”

21. ¿Mana alli religionkunapita shamuptin o mana shamuptimpis ima costumbrekunatataq rasumpëpa cristiänoqa ruranmantsu?

21 Hinantin patsachömi tukïläya mana alli costumbrekuna y fiestakuna kan, y Hatun Babiloniam yanapashqa tsëkunata rurayänampaq. Wakin markakunachöqa cada watam carnabal fiestata rurayan, tsëchömi melanëpaq lluta tushukur kakuyan, y tsëchöqa ollqupura punukoqkunapis warmipa röpantam yakakuyan. ¿Jehoväta kuyaq cristiänopaqqa allitsuraq kanman tsë fiestakunaman ëwë o rikëllapis? ¿Tsëkunaman ëwarqa mana alli rurëkunata chikïmi ninmantsuraq? (Salmo 1:1, 2; 97:10.) Tsëmi salmista mañakonqannö noqantsikpis Diosnintsikman mañakushwan, “yanapëkamë mana alli kaqta nawï mana rikänampaq” nishpa (Salmo 119:37).

22. ¿Huk celebración imanö kaptintaq huk cristiano akranman conciencian nenqanmannö?

22 Huk fiestata celebrayaptenqa, manam ichikllapis rikätsikushwantsu tsë mana alli fiestakunachö yanapakïkanqantsiktanö. Tsëpaq parlarmi Pablu kënö nerqan: “Tsëmi alcabu cashun imata micurpis, upurpis y rurarpis Dios cushicunampaq caqta yarpacachar rurashun” (1 Corintios 10:31; rikäri “ Allikunata ruranapaq huk shumaq yanapakï” nishqan recuadrota). Wakin celebracionkunaqa manam religionkunapitatsu, polïticakunapitatsu, ni nacionkunapa señalninkunapitatsu shamun, hinamampis tsë costumbrekunataqa manam Biblia prohibintsu, y tsëtaqa ¿imanötaq huk cristiano rikanman? Tsëtaqa cada cristiänonam rikänan ruranampaq o mana ruranampaqpis conciencian nenqanmannö. Pero manam kikinllamanqa yarpänantsu, sinöqa hukkunamampis yarpänanmi ruranqankunata rikar mana ishkiyänampaq.

PARLAKÏNINTSIKWAN Y RURËNINTSIKWAN DIOSNINTSIKTA KUSHITSISHUN

23, 24. ¿Imanötaq alleq willakushwan Biblia yachatsikonqampita celebracionkunapita tapumashqa?

23 Wakinkunaqa kastantsikkunawan y amïgontsikkunawan juntakärinapaq nirllam fiestakunata celebrayan. Tsënö karqa itsa Jehoväpa testïgonkunaqa kastankunawan y amïgonkunawan manam juntakäyantsu, ni nuna mayinkunata kuyayantsu nimashwan. Tsënö kaptenqa yachëllapam willapärinantsik wata tumareq kuyashqa kastantsikkunawan y amïgontsikkunawan juntakë gustamanqantsikta (Proverbios 11:25; Eclesiastés 3:12, 13; 2 Corintios 9:7). Tsënö kaptimpis alleq musyayänantam munantsik, Biblia nenqanta mana wiyakushpa Diosnintsik chikenqan costumbrekunata celebrëqa mana kushitsimanqantsikta (rikë “ Alli kaq religionchö këqa alläpa kushikïpaqmi” nishqan recuadrota).

24 Tsë celebracionkunapaq tapupäyaptenqa wakin Testïgokunaqa contestayan capítulo 16 Rasumpëpaqa, ¿imatataq Biblia yachatsikun? * nishqan librowanmi. Pero tsë celebracionkunapaq parlarnenqa manam plëtïllatatsu ganashwan sinöqa rasumpa kaq yachatsikï shonqunman chänantam munashwan. Tsëmi Bibliaqa nimantsik “Diospaq tapuriyäshuptiquinäqa, alli shimiquicunapa parlapar cäyipäratsiyänequipaq listu quecayë” nishpa (Colosenses 4:6).

25, 26. ¿Imanötaq sinchiyätsishwan wambrantsikkunapa fëninta, y imanötaq yanapashwan Diosta más kuyayänampaq?

25 Jehoväpa testïgonkunaqa alleqmi musyantsik ima creenciakuna o fiestakuna alli o mana alli kanqanta, tsënöpam rikätsikuntsik imanir mana celebranqantsiktapis (Hebreus 5:14). Tsëtaqa wambrantsikkunapis alleqmi musyayänan. Tsëpaqqa Biblia nenqanwanmi fëninta sinchiyätsinantsik. Tsënöpam pëkunapis listo këkäyanqa imanir fiestakunata mana celebrayanqanta tapuyaptin contestayänampaq, hina tsënöpam yanapëkantsik Diosnintsikpa kuyakïninchö pëkunapis kawakuyänampaq (Isaías 48:17, 18; 1 Pedru 3:15).

26 Dios munanqannö adoranapaqqa manam fiestakuna y costumbrekuna haqirinanllatsu, rasumpëpa cristiänokunaqa maskunatapis ruranantsikmi (Juan 4:23). Qateqnin capïtulochömi yachakushun llapan kawënintsikchö honrado kë alläpa alli kanqanta. Wakin nunakuna manam honrädotsu kanantsik nikäyaptimpis, Diosnintsikta wiyakïqa imëpis allillam.

^ par. 3 Rikäri “ ¿Celebrämantsuraq fiestakunata?” nishqan recuadrota. Hina Índice de las publicaciones Watch Tower, nishqanchömi tarinki kë mana alli fiestakunapaq willakïkunata, kë librotaqa Jehoväpa testïgonkunam rurayämushqa.

^ par. 5 Biblia willakonqannö y llapan pasanqankunata willakoq nunakuna willakuyanqannöpis, Jesusqa yurerqan etanim, nishqan judío killa witsanchömi, y kë etanim killaqa septiembrepita octubre killa witsankunayaqmi ratan (rikë Perspicacia para comprender las Escrituras, vol. 2, päginakuna 84 y 85 nishqanta. Kë librotaqa Jehoväpa testïgonkunam rurayämushqa).

^ par. 11 Warmiqa cada wambram yuriptinmi Diospaq ofrendan apapoq, Ley mandanqannö, y tsënöpam yarpäyaq wambrankunapis hutsayoq yuriyanqanta (Levítico 12:1-8). Tsëta musyarmi israelïtakuna yurikïnin hunaqta celebrayarqantsu y Diosta mana adoraq nunakunapa costumbrenta qatiyarqantsu (Salmo 51:5).

^ par. 13 Eostre (o Eastre) nishqanqa mirayänampaq diösam. El diccionario de la mitología nishqanmi kënö nin: Pëpam juk conëjon killachö kapoq y tsë conëjoqa ruruta o runtuta alläpam gustaq y tsë diösataqa hora dibujayaq conëjopa peqantanömi.

^ par. 18 La Atalaya 15 de octubre 2006 watapa, 18-31 päginankunachömi tarinki casakïpita y juntakar fiesta rurëkunapita willakïkunata.

^ par. 20 Rikäri La Atalaya 15 de febrero 2007 watapa, 30 y 31 päginankunata.

^ par. 24 Kë librotaqa Jehoväpa testïgonkunam rurayämushqa.