1-3. ¿Imata ruraqtan Pabluqa Corintuta ëwarqan, y imakunapaqraq capaz yarpachakurqan?

 50 WATA ushanan witsannam karqan. Pabluqa Corintuchömi këkarqan. Tsë markachö imëka kaptinmi nunakunaqa imatapis ranteq y rantikoq ëwayaq. Corintu markachöqa atskaq griëgukuna, romänukuna y judïukunam kawayarqan. a Tsënö kaptimpis, Pabluqa manam negociuta ruraqtsu ni trabäjuta asheqtsu tsë markata ëwashqa karqan, sinöqa juk alläpa väleq trabäjuta ruraqmi: Diospa Gobiernumpita alli noticiakunata yachatsikoq. Posädata wanarpis, Pabluqa manam pitapis afanakatsita munarqantsu. Pëqa manam entienditsikuyta munarqantsu Diospa Palabranta yachatsikunqanrëkur qellëwan yanapayänampaq kaqta. Tsëqa, ¿imatataq rurarqan?

² Pabluqa juk oficiutam yachakushqa karqan: carpa wayikunata rurëta. Makillapa ruranan kaptinmi, tsë trabäjuqa fäciltsu karqan. Tsënö kaptimpis, Pabluqa mantenikunampaqmi carpa wayikunata rurar trabajarqan. Peru mëtsika nunakuna kanqan jatun markachöqa, ¿trabäjuta y posädata tarinmantsuraq karqan? Tsë asuntukunapaq yarpachakurpis, Pabluqa musyarqanmi pëqa mas väleq trabäjunqa, Diospa Gobiernumpita alli noticiakunata yachatsikuy kanqanta.

³ Capazchi Pabluqa Corintu markachö atska tiempupa quedakurqan. Pablu yachatsikunqantaqa atskaq nunakunam shumaq wiyakuyarqan. Kananqa yachakurishun Corintuchö këkar imakunata ruranqanta, y Diospa Gobiernumpita llapanta yachatsikunampaq kallpachakunqampita imata yachakunqantsikta.

4, 5. (1) Corintuchö këkarqa, ¿mëchötan Pablu quedakurqan, y imatataq mantenikunampaq rurarqan? (2) ¿Imanötan Pabluqa carpa wayikuna rurëta yachakushqa karqan?

⁴ Corintuman chärirllam Pabluqa Äquilatawan Priscïlata reqirqan. Äquilaqa judïum karqan, y Priscïlataqa Prisca nirpis reqiyaqmi. Äquilawan Priscïlaqa alläpa kuyakoq y posadatsikoqmi kayarqan. Pëkunaqa Römachömi kawayarqan. Tsënö kaptimpis, Römata gobernaq Claudiu “judïukuna Römapita ëwakuyänampaq mandakushqa kaptinmi” Corintuta ëwakushqa kayarqan (Hëch. 18:1, 2). Äquilawan Priscïlam Pabluta yanapayarqan wayita y trabäjuta tarinampaq. Bibliachömi kënö willakun: “Tsë oficiuyoqlla karmi, pëkunapa wayinchö quedakur pëkunawan trabajarqan. Pëkunaqa carpa wayikunata rurarmi trabajayaq” (Hëch. 18:3). Corintuchö yachatsikunqan witsanqa, Pabluqa pëkunapa wayinchömi quedakurqan. Capaz tsëchöchi Pabluqa Bibliachö yureq wakin cartakunata qellqarqan. b

⁵ ¿Imanöpatan ‘Gamalielwan’ yachakushqa nunaqa carpa wayikunata rurar këkarqan? (Hëch. 22:3). Apostolkunapa tiempunchöqa wamrankuna alli estudiashqa kayaptimpis, capazchi judïukunapaqqa penqakuypaqtsu karqan ima trabäjullatapis yachatsi. Yarpäshun, Pabluqa Ciliciachö këkaq Tarsu markapitam karqan. Tsë kinrëchö nunakunaqa, carpa wayikunata rurayänampaq cilicium niyanqan tëlata rurayanqampita reqishqa kayarqan.  Tsëqa capazchi Pabluqa jövin kanqampita carpa wayikuna rurëta yachakushqa karqan. Tsë trabäjuqa manam fäciltsu karqan. Carpa wayikunata ruranampaqqa, capazchi Pabluqa tsë chukru y qachqa tëlata rutunan y jiranan karqan, o capazchi tsë tëlatapis rurarqan.

6, 7. (1) ¿Imanötan Pabluqa trabäjunta rikarqan, y imanötan musyantsik Äquilawan Priscïlapis tsënölla rikäyanqanta? (2) ¿Imakunachötan kanan tiempuchö Diosta sirweqkunapis, Pablunö, Äquilanö y Priscïlanö kantsik?

⁶ Tsënö kaptimpis, Pabluqa manam trabäjuntatsu mas puntaman churarqan. Trabäjunqa mantenikunampaq y alli noticiakunata ‘debaldi willakunanllapaqmi’ yanaparqan (2 Cor. 11:7). Äquilawan Priscïlapis alli cristiänu karchi Pablu rikanqannölla trabäjuta rikäyarqan. Tsëmi 52 watachö Pablu Corintupita ëwakuptin, pëkunapis negociunkunata dejëkurnin Pabluwan Ëfesuta ëwakuyarqan. Y pëkunapa wayinkunachömi reunionkunata rurayarqan (1 Cor. 16:19). Tiempu pasanqanchönam Römata ëwakuyarqan, y tsëpitanam Ëfesuta yapë kutiyarqan. Pëkunaqa Diospa Gobiernuntam mas puntaman churayarqan, y wakinkunata yanapayänampaqmi kallpachakuyarqan. Tsëmi “juk nacion congregacionkunachö kaqkunapis” pëkunataqa alläpa kuyayaq (Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19).

⁷ Kanan tiempuchö Jehoväta sirweqkunapis, Pablunö, Äquilanö y Priscïlanömi rurayan. Nunakunata yachatsirnin ocupädu karpis, Jehoväta sirweqkunaqa pitapis ‘mana gastatsiyänampaqmi’ trabajayan (1 Tes. 2:9). Maslla musyarinapaq, atskaq precursorkunaqa mantenikuyänampaq y nunakunata yachatsirnin ocupädu kayänampaqmi, pullan tiempulla o juk tiempullapa trabajayan. Atskaq wawqi panikunanam, Äquilawan Priscïla rurayanqannölla congregacionkunata watukaq wawqikunata wayinkunaman invitayan. “Imëpis alli nuna” karmi, tsë wawqi panikunaqa watukaqninkunawan kushikuyta y animanakuyta puëdiyan (Rom. 12:13).

8, 9. ¿Imatataq Pablu rurarqan judïukuna contran churakäyaptin, y mëchötan yachatsikur sïguirqan?

⁸ ¿Ima mastan rikätsikun Pabluqa mantenikunanllapaq y yachatsikur sïguinanllapaq trabajanqanta? ¿Imatataq Pablu rurarqan wananqanwan yanapayänampaq Macedoniapita apatsiyanqan ayüdata Sïlaswan Timoteu chäratsiyaptin? (2 Cor. 11:9). Jinan höram Pabluqa “masraq [o llapan tiempunwan] Teyta Diospa palabrampita yachatsikur qallëkurqan” (Hëch. 18:5). Tsënö kaptimpis, judïukunaqa  manam contran këta dejayarqantsu. Tsëmi Cristu salvëta puëdinqanta yachatsiptimpis, pëkunaqa Pablu ninqanta wiyakuyarqantsu. Tsëmi Pabluqa, pëkunata pasanqampita mana culpayoq kanqanta rikätsikur röpanta tapsikurir pëkunata kënö nirqan: “Kikikikunam wanuyanqëkipitaqa culpayoq kayanki. Noqaqa manam culpayoqtsu kä. Kanampitaqa, juk nacion nunakunamanmi ëwakushaq” (Hëch. 18:6; Ezeq. 3:18, 19).

⁹ Tsëpitaqa Bibliachö willakunqannöpis Pabluqa Diosta adorayänan wayipitam ëwakurqan. Peru ¿mëtataq yachatsikoq ëwakurqan? Ticiu Justu jutiyoq nunam wayinchö chaskirqan. Pëqa capazchi judaismu religionman yëkushqa judïu nuna karqan, y wayinqa Diosta adorayänan wayipa lädunchömi këkarqan (Hëch. 18:7). Corintuchö kanqan witsan Äquilapawan Priscïlapa wayinchö quedakurpis, yachatsikurqa Pabluqa Ticiu Justupa wayintam utilizarqan.

10. ¿Imatan rikätsikun Pabluqa judïukunata yachatsir sïguinqanta?

¹⁰ ¿Juk nacionpita nunakunatana yachatsinan kaptinku Pabluqa wiyakuyta munaq judïukunata y judaismu religionman yëkushqakunata yachatsirqannatsu? Manam. Maslla musyarinapaq, “Diosta adorayänan wayita rikaq Crispu jutiyoq nuna y wayinchö kawaqkunaqa, Señorman creikoqmi tikrayarqan”. Diosta adorayänan wayiman ëwaqkunapitaqa, capazchi mas nunakunapis cristiänu tikrayarqan. Pëkunapaq parlarmi Bibliachö kënö willakun: “Willakunqanta wiyaq Corintupita mëtsikaq nunakunapis, creikur y bautizakurmi qallëkuyarqan” (Hëch. 18:8). Corintuchö tsëllaraq patsakashqa congregacionpita wawqi panikunaqa, Ticiu Justupa wayinchömi reunionkunata rurayaq. Lücasqa pasanqanmannömi imatapis willakoq. Hëchus libruchö willakunqan pasanqanmannö kaptinqa, capazchi judïukuna o judaismu religionman yëkushqakunaqa, Pablu röpanta tapsikunqanchöraq cristiänu tikrayarqan. Tsëqa rikätsikunmanmi Pabluqa pensanqanllachö mana tsarakunqanta, sinöqa pï nunapis yachakuyta munaptinqa alli noticiakunata yachatsinqanta.

11. ¿Imanötan Testïgukunaqa Pablu ruranqannölla cristiänu kayanqanta neq nunakunata yanapantsik?

¹¹ Kanan tiempuqa atska sitiukunachö nunakunam, cristiänu kayanqanta neq iglesiakunachö yachakuyanqannö kawayan. Tsëtaqa rurayan, tsë iglesiakuna atska watapana kayaptin o tsë iglesiakunaman nunakuna yëkuyänampaq misionërunkuna imëkata rurashqa kayaptinmi. Tsë religiösu nunakunapis Corintuchö judïukunanömi imëka costumbriyoq kayan. Peru noqantsikqa  Pablu ruranqannömi Bibliachö leyiyanqanta entiendiyänampaq yanapëta procurantsik. Yachatsikunqantsikta michäkuyaptin o pushakoq religiösukuna imëkata rurar sufritsimashqapis, noqantsikqa manam yachatsikuyta dejantsiktsu. Yarpänantsikmi tsë nunakunapita wakinqa, “Teyta Diospaq alli trabajayanqanta, peru manam rasumpa kaq ninqannötsu rurayan” (Rom. 10:2). ¡Tsënö nunakunatam ashir sïguinantsik!

12. ¿Jesus ima ninqantan Pabluta yanaparqan?

¹² Pabluqa capazchi musyarqantsu ëka tiempu masraq Corintuchö quedakunampaq kaqta. Peru juk paqas yuripurmi Jesusqa cläru kënö nirqan: “Ama mantsëtsu. Parlar sïgui y ama yachatsikuyta dejëtsu. Noqam qamwan këkä, manam ni pï imanashunkitsu. Kë markachöqa, mëtsikaq nunakunam noqaman creikoq tikrayanqa” (Hëch. 18:9, 10). Jesus tsënö ninqanqa, ¡Pabluta alläpachi yanaparqan! Kikin Jesusmi nirqan pëta cuidanampaq kaqta, y Corintuchöqa atskaq nunakunaraq alli noticiakunata wiyakuyänampaq kaqta. Tsëmi Pabluqa, “Diospa palabranta pëkunata yachatsir, juk wata y joqta killa tsëchö quedakurqan” (Hëch. 18:11).

13. Cortiman chëkarqa, ¿imataraq Pabluqa capaz yarparqan? ¿Imanirtan següru këkarqan pëtaqa Estëbantanö mana pasanampaq kaqta?

¹³ Corintuchö juk watanöna këkaptinmi, judïukunaqa “yachatsinakur Pablupa contran sharkur juiciuta rurayänan sitiuman” apayarqan. Tsëmi Pablutaqa yanaparqan Jesus yanapëkanqanta mas següru kanampaq (Hëch. 18:12). Yachaq nunakunam niyan tsë cortiqa (griëgu idiömachöqa bḗma niyaqmi) patsapita mas altuchö kanqanta, y mercädupa chowpimpita amänullachö kanqanta. Tsë cortiqa yuraq y azul marmolpita rurashqam karqan, y shumaq dibüjukunayoqmi karqan. Tsë cortipa frentinchöqa, mëtsikaq nunakuna juntakäyänampaqmi sitiu karqan. Unë pasanqanta willakoq wakin nunakunam niyan tsë cortiqa Diosta adorayänan wayipa, y Ticiu Justupa wayimpa amänunchö këkanqanta. Tsë cortiman chëkarqa, capazchi Pabluqa yarparqan Jesuspa testïgun kanqanrëkur Estëbanta wanutsiyanqanta. Jesuspa qateqninkunapitaqa pëtam puntata wanutsiyarqan. Kikin Pablupis Estëbanta wanutsiyanqanwanmi acuerdu këkarqan (tsë tiempuqa Saulu nirmi reqiyaq) (Hëch. 8:1). ¿Pablutapis Estëbantanötsuraq pasanman karqan? Manam. Pablutaqa mana ni pï imanänampaqmi Jesusqa änishqa karqan (Hëch. 18:10).

14, 15. (1) ¿Imapitataq judïukunaqa Pabluta acusayarqan, y imanirtan Galionqa juiciu mana kanampaq decidirqan? (2) ¿Imatan Sostenis nunata pasarqan, y tsëpitaqa imataraq capaz rurarqan?

¹⁴ ¿Imatan pasarqan Pablu cortiman chäriptinqa? Cortichö juezpa jutinqa Galionmi karqan. Pëqa Acäya provinciachömi gobernador karqan, y Sëneca jutiyoq reqishqa yachaq nunapa mayor wawqinmi karqan. Judïukunaqa Pablutam kënö nir acusayarqan: “Kë nunaqa, ley ninqampa contran Diosta adorayänampaqmi nunakunata imëkata nikan” (Hëch. 18:13). Juknöpa nishqaqa, ley ninqampa  contran rurarnin cristiänu kayänampaq judïukunata inkitëkanqanta nirmi acusëkäyarqan. Tsënö kaptimpis, Galionqa cuentatam qokurqan Pabluqa, ‘ima mana allitapis [mana] rurashqa kanqanta o leypa contran imatapis [mana] rurashqa kanqanta’ (Hëch. 18:14). Manam tsëllatsu, Galionqa manam judïukunapa problëmankunaman mëtikuyta munarqantsu. Tsëmi juiciu mana kanampaq kaqta Galion decidiptin, Pabluqa defendikunanllapistsu karqan. Judïukunaqa alläpa cölerashqa karmi, “Sostenis jutiyoq nunapa jananman ëwakur, juiciuta rurayänan sitiu frentinchö maqar qallëkuyarqan”. Sostenis nunaqa capazchi Crispupa rantin Diosta adorayänan wayita rikaq karqan (Hëch. 18:17).

¹⁵ ¿Imanirtan Galionqa Sostenis nunata maqayänanta micharqantsu? Capazchi Galionqa tsë grüpuchö nunakunata diriginqanta pensarnin maqayanqanta allitanölla rikarqan. Imanö kaptimpis, tsë pasanqampita watakuna pasanqanchömi, Pabluqa Corintuchö cristiänukunaman cartakur Sostenis jutiyoq wawqipaq parlarqan (1 Cor. 1:1, 2). Tsënö nirqa, ¿Corintuchö maqayanqan Sostenis nunapaqku parlëkarqan? Tsënö kaptinqa, capaz tsë mana allita pasanqanchi cristiänu kanampaq yanaparqan.

16. ¿Imanirtan Pabluta Jesus äninqanqa noqantsiktapis yanapamantsik?

¹⁶ Mas puntata rikanqantsiknöpis, Jesusqa Pablutam kënö nirqan: “Ama mantsëtsu. Parlar sïgui y ama yachatsikuyta dejëtsu. Noqam qamwan këkä” (Hëch. 18:9, 10). ¿Imëtan Jesusqa tsënö nir änirqan? Tsëtaqa änirqan Pablu willakunqanta judïukuna mana wiyakuyta munayaptinmi. Noqantsikpis Jesus tsënö ninqantam yarpänantsik, masqa nunakuna mana wiyamënintsikta munayaptin. Ama qonqashuntsu, Jehoväqa musyanmi nunakunapa shonqunchö ima kanqanta, y alli shonquyoq nunakunataqa pëman witiyänampaqmi  yanapan (1 Sam. 16:7; Juan 6:44). Tsëta musyanqantsikqa, ¿manaku yachatsikur sïguinapaq yanapamantsik? Manam tsëllatsu, cada watam mëtsikaq nunakuna bautizakuyan. Tsëmi rikätsikun cada junaq atskaq bautizakuyanqanta. ‘Qateqninkuna kayänampaq llapan nacionpita nunakunata yachatsinapaq’ mandamanqantsikta cäsukushqaqa, Jesusqa kënö nir änimanqantsiktam cumplinqa: “Ushanan tiempupa ushananyaqmi, llapan junaqkuna qamkunawan këkäshaq” (Mat. 28:19, 20).

17, 18. Ëfesuta ëwëkarqa, ¿imakunamanraq capaz Pabluqa yarpëkarqan?

¹⁷ ¿Galion decidinqanrëkurtsuraq tsëllaraq patsakashqa Corintu congregacionchöqa juk tiempupa yamë kayarqan? Manam musyantsiktsu. Tsënö kaptimpis, Corintuchö “juk ishkë junaqkuna” quedakurirmi Pabluqa wawqi panikunapita despidikur ëwakurqan. 52 wata qallanan killakunanam, Siriaman chänampaq Cencrëaspita barcuwan ëwarqan. Siriaqa Corintuchö inti o rupay yarqamunan läduchömi onci kilömetruschönö këkarqan. Cencrëas markachö këkarnam “Pabluqa Teyta Diosta änishqa kar aqtsanta rutukurqan” (Hëch. 18:18). c Tsëpitanam Asia Menor niyanqanchö Ëfesu markaman chäyänampaq, Äquilatawan Priscïlata pusharkur Egeu niyanqan lamarpa barcuwan ëwarqan.

¹⁸ Viajëkarqa, capazchi Pabluqa juk wata pullan Corintuchö karnin imakunapa pasanqanman pensëkarqan. Imëka allikunata lograshqa karmi kushishqa këta puëdirqan. Yachatsikunqan witsanqa imëka allikunatam lograshqa karqan. Tsë markachömi punta kaq congregacion patsakarqan, y Ticiu Justu cristiänu tikraptinmi, pëpa wayinchö reunionkunata rurëta puëdiyarqan. Corintuchöqa, Ticiu Justu, Crispu, pëpa wayinchö kawaqkuna y mas nunakunam cristiänu tikrashqa kayarqan. Cristiänu kayänampaq yanapashqa karmi Pabluqa pëkunata alläpa kuyarqan. Tsëpita tiempu pasanqanchö pëkunaman cartakurmi, Pabluqa nirqan pëpaq allita parlaq carta cuenta kayanqanta. Jehoväta sirwiyänampaq yanapanqantsik nunakunataqa noqantsikpis alläpam kuyantsik. Noqantsikpaq ‘allita parlaq carta’ cuenta wawqi panikunata rikarqa, ¡alläpam kushikuntsik! (2 Cor. 3:1-3).

19, 20. Ëfesuman chärirqa, ¿imatataq Pablu rurarqan, y imanötan noqantsikpis pënölla rurashwan?

¹⁹ Ëfesuman chärirllam Pabluqa yachatsikur qallëkurqan. Bibliachömi kënö willakun: “Teyta Diosta adorayänan wayiman yëkur[mi]  shumaq pensatsir judïukunata yachatsirqan” (Hëch. 18:19). Peru tsë kutiqa manam atska tiemputsu tsë markachö quedakurqan. Ëfesuchö nunakuna “mas tiempu quedakunampaq rogayaptimpis, manam munarqantsu, sinöqa despidikurmi pëkunata, ‘Teyta Jehovä munaptinqa yapëmi kutimushaq’ nirqan” (Hëch. 18:20, 21). Pabluqa musyarqanmi Ëfesuchöqa mas nunakunaraq yachatsipaq këkäyanqanta. Peru kutita munarpis, Jehoväpa makinchömi tsë asuntuta dejëkurqan. Noqantsikpis Pablunömi rurëta puëdintsik. ¿Imanö? Diosta sirwinqantsikchö mas yanapakunapaq kallpachakunqantsik allilla kaptimpis, Jehovä dirigimänantsiktam permitinantsik y nimanqantsiknömi ruranantsik (Sant. 4:15).

²⁰ Pabluqa Äquilatawan Priscïlata Ëfesuchö dejëkurmi Cesarëata barcuwan ëwakurqan. Tsëpitaqa capazchi Jerusalenta ‘witsarnin’ tsëchö creikoqkunata saludarqan (rikäri Yachakunapaq kaq Bibliachö Hëchus 18:22 textuchö willakunqanta). Tsëpitanam Siriachö këkaq Antioquïata yapë kutirqan. Ishkë kaq viäjinchöqa, ¡llapampis allim yarqushqa karqan! Qateqninchömi yachakushun ultimu kaq viäjinchö imanö kanqanta.