1. Pablu y pëwan këkaqkunaqa, ¿imapitataq següru këkäyarqan, y imanir?

 59 WATA witsanmi, Italia nacionta ëwanampaq Malta islapita barcu yarquykarqan. Tsë jatun barcuqa, capazchi trïguta apaq barcu karqan. Barcuchö viajaqkunata cuidanampaq kaqta pensarmi, tsë barcupa senqanmanqa “Zëuspa Tsurinkuna” nir churashqa kayarqan. Pëkunaqa kayarqan, Castor y Pölux niyanqan millishkunam (rikäri Yachakunapaq kaq Bibliachö Hëchus 28:11 textuchö willakunqanta). Tsë barcuchömi Pablupis viajëkarqan. Pëqa prësum këkarqan y juk soldädum cuidëkarqan. Pabluwanmi Lücaswan Aristarcupis këkäyarqan (Hëch. 27:2). Pablu, Lücas y Aristarcuqa, Jehovätam sirwiyaq. Tsëmi pëkunaqa shuyaräyarqantsu Zëuspa tsurinkuna o griëgukuna adorayanqan santukuna salvayänanta. Jehovämi Pabluta nishqa karqan, Römachöpis rasumpa kaqta willakunampaq y Römachö gobernaqpa puntanchö parlanampaq kaqta (Hëch. 23:11; 27:24).

2, 3. ¿Mëpatan Pabluta apaq barcuqa ëwarqan, y pitan Pablutaqa viäjinchö yanapashqa karqan?

² Barcuqa Siracüsa markachömi pärarqan. Tsë shumaqllan markaqa Siciliachömi këkarqan, y cäsi Atënas markanö y Röma markanömi alläpa reqishqa karqan. Siracüsa markachö kima junaq karirnam, Italiapa sur lädunchö këkaq Regiu markaman yarquyarqan. Tsënam sur lädupita vientu shamur barcuta ras o sas apakurqan. Tsëmi manaraq ishkë junaq pasaptin, trescientus veinti kilömetruschönö këkaq Puteöli puertuman chäyarqan. Tsë puertuqa, kanan Näpolis nir reqiyanqan markapa amänunchömi këkarqan (Hëch. 28:12, 13).

³ Römata chänampaqqa, këllanam Pablupaqa ultimu kaq viäjin karqan. Tsëchömi Römata gobernaq Neronpa puntanman apashqa kanan karqan. “Tukuynöpa shoqakoq Diosmi” Pablutaqa viäjinchö yanapashqa  karqan (2 Cor. 1:3). Këchömi yachakushun, Pabluta Teyta Dios yanapaptin, imëpis ruranqannölla Pëpita kushishqa yachatsikur sïguinqanta.

4, 5. (1) ¿Imanötan Pabluta y pëwan ëwaqkunata Puteöli puertuchö chaskiyarqan, y imanöpatan Pabluqa prësu këkarpis imëka rurëta puëdirqan? (2) Carcelchö këkarpis alli portakurqa, ¿imatataq cristiänukuna logrëta puëdiyan?

⁴ Puteöli puertuman charqa, ¿imatataq Pablu y pëwan ëwaqkuna rurayarqan? Lücasmi kënö willakun: “Tsëchömi wawqikunata y panikunata tariyarqä, y pëkunam qanchis junaq tsëchö quedakuyänäpaq rogayämarqan” (Hëch. 28:14). Tsë wawqi panikunaqa, ¡alli nuna këtam yachatsimantsik! Pëkunaqa rurayanqampitapis mastam chaskiyarqan. Awmi, tsë misionërukunawan juntu kashqa karmi, mas änimuta chaskiyarqan. Peru ¿imanöpatan Pabluqa prësu këkarnin imëka rurëta puëdirqan? Capazchi tsëtaqa rurëta puëdirqan, cuidaqnin soldädukuna pëman confiakuyaptin.

⁵ Kanan tiempupis tsënömi pasashqa. Alli portakuyanqanrëkurmi Jehoväpa atskaq sirweqninkunataqa, prësu kayanqan carcelkunachö y prësukunata alläpa trabajatsiyanqan sitiukunachöpis, wakin prësukuna mana rurayanqanta rurëta puëdiyänampaq permitiyashqa. Maslla musyarinapaq, Rumania nacionpita juk nunatam suwakunqanrëkur setenta y cincu watapa prësu kanampaq condenayarqan. Tsë nunaqa, Bibliapita yachakurmi mas allina portakurqan. Tsëmi carcelchö autoridäkunaqa, carcelchö wanayanqankunata ranteq yarqunampaq niyarqan, y ¡manam ni pï cuidaqtsu! Peru tsëpitapis masqa, Diospa sirweqninkuna alli portakuyaptinqa, nunakunam Jehoväta alabayan (1 Pëd. 2:12).

6, 7. ¿Imanötan Römapita wawqi panikunaqa alläpa kuyakoq kayanqanta rikätsikuyarqan?

 ⁶ Puteöli puertupitaqa, Pablu y pëwan ëwaqkunaqa, capazchi Capüa markaman chäyänampaq Apia niyanqan nänipa cincuenta kilömetrustanö chakipa ëwayarqan. Tsë reqishqa näniqa Römamanmi chätsikoq, y jatun rumikunawanmi shumaq empedrashqa karqan. Tsë nänipa ëwarqa, Italiachö shumaq chakrakunatam rikëta puëdiyaq, y wakin sitiukunapitaqa Mediterraneu lamartapis rikëta puëdiyaqmi. Tsë nänipa ëwarqa, Pontïnus niyanqan senigakunapam pasayaq (tsëqa Römapita y Rantikuyänan Apiu Pampapita sesenta kilömetruschönömi këkarqan). Pablu y pëwan ëwaqkuna tsë kinrëchö këkäyanqanta musyëkurmi, Römachö wawqi panikunaqa taripaq ëwayarqan. Wakinmi rantikuyänan pampayaq ëwayarqan, y wakinnam Kima Posädakuna niyanqanchö shuyäyarqan. Tsë posädakunaqa, Römapita cincuenta kilömetruschönömi këkarqan. ¡Tsëmi rasumpa kuyakuyqa karqan! (Hëch. 28:15).

⁷ Rantikuyänan Apiu Pampa melanëpaq sitiu kaptinmi, viajaqkunaqa tsëchö jamarillatapis puëdiyaqtsu. Horaciu jutiyoq nunam willakun, tsë mercäduchöqa “barcuchö trabajaq mëtsikaq nunakuna juntakäyanqanta y tsë posädakunapa duëñunkunapis nunakunata suwapäyanqanta”. Willakurqanmi “yaku [...] mana upuypaqnö kaptin” tsëchö mana cenanqantapis. Tsënö kaptimpis, Römapita ëwaq wawqi panikunaqa, pëkunawan Römayaq ëwayänampaqmi, Pabluta y pëwan ëwaqkunata kushishqa shuyaräyarqan.

8. Wawqi panikunata rikëkurqa, ¿imanirtan Pabluqa Teyta Diosta agradecikurqan?

⁸ Bibliachömi kënö willakun: “Pëkunata rikëkurnam Pabluqa Diosta agradecikurqan, y mas kallpayoq tikrarqan” (Hëch. 28:15). Wawqi panikunata rikarqa, Pabluqa yamëmi sientikurqan y kallpayoqmi tikrarqan. Capazchi pëkunataqa unëpitana reqirqan. Peru ¿imanirtan Teyta Diostaqa agradecikurqan? Pabluqa musyarqanmi wawqi panikunaqa Jehovä santu espïritunwan yanapaptin kuyakoq kayanqanta (Gäl. 5:22). Kanan tiempuchö cristiänukunapis Jehovä santu espïritunwan yanapaptinmi, kikinkunapura yanapanakuyan y wanëkaqkunata animayan (1 Tes. 5:11, 14).

9. ¿Imanötan Pabluta chaskeq wawqi panikunanölla rurashwan?

⁹ Jehovä santu espïritunwan yanapaptinmi, atskaq wawqi panikunaqa, congregacionkunata watukaq wawqita, misionërukunata y llapan tiempunkunawan Jehoväta sirweqkunata wayinkunachö shumaq chaskiyan. Pëkunapita atskaqqa, Jehoväta mas sirwiyänampaqmi imëkata rurayashqa. Tsëmi congregacionkunata watukaq wawqi congregacionnikita watukaptinqa, këkunaman pensë: “¿Imanötan maslla yanapaküman? ¿Pëta (y casädu kaptinqa warminta) wayïman invitarïmanku? ¿Pëkunawan yachatsikoq yarqunäpaq apuntakümanku?”. Tsëkunata rurarqa, mëtsika bendicionkunatam chaskinki. Pablu y pëwan këkaqkuna imakunapa pasayanqanta willayaptinqa, Römapita wawqi panikunapis mas kallpayoqmi tikrayarqan. Pëkunawan juntu karqa, ¡alläpachi kushikuyarqan! (Hëch. 15:3, 4).

10. ¿Imanötan Pabluqa Römachö këkarqan, y imatataq tsëman chärirlla rurarqan?

¹⁰ Lücasmi kënö willakun: “Römaman chäriyaptïqa, Pablu japallan posadakunantam permitiyarqan, y juk soldädum täpar këkarqan” (Hëch. 28:16). Awmi, Pablutaqa quedakuykanqan wayillachö prësu kanampaqmi permitiyarqan. Tsënö kaptimpis, juk soldädumanmi cadenararqan. Peru cadenarëkarpis Pabluqa manam yachatsikuyta dejarqantsu. Tsëmi viäjimpita kima junaq jamarirnin, ima pasashqa kanqanta willanampaq, Römachö mas reqishqa judïukunata qayatsirqan.

11, 12. ¿Imatataq Pabluqa rurarqan Römachö judïukuna pëpaq mana allita mana pensayänampaq?

¹¹ Pabluqa kënömi nirqan: “Wawqikuna, markantsikchö nunakunapa y unë kastantsikkunapa costumbrinkunapa contran imatapis mana rurëkaptïmi, romänu nunakunaman Jerusalenchö prësu entregayämashqa. Pëkunaqa alli tapupëkamarmi, wanutsishqa kanäpaqnöqa noqachö imatapis mana tarir, libri dejamëta munayarqan. Tsënö kaptimpis, judïukuna mana acuerdu kayaptinmi, Römata gobernaq cäsüta rikänampaq mañakurqä, peru manam nacionnïta imapitapis acusëta munartsu” (Hëch. 28:17-19).

 ¹² Pabluqa acuerdu kayanqan asuntupita parlapänampaq y pëpaq mana allita mana pensayänampaqmi, judïukunata “wawqikuna” nirqan (1 Cor. 9:20). Tsënöllam Pabluqa cläru nirqan nacionninta acusaq mana ëwashqa kanqanta, sinöqa Römachö gobernaq cäsunta rikänampaq ëwanqanta. Tsënö kaptimpis, Römachö judïukunaqa manam musyayarqantsu Römata gobernaq cäsunta rikänampaq Pablu mañakushqa kanqanta (Hëch. 28:21). ¿Imanirtan Judëachö judïukunaqa imatapis willashqatsu kayarqan? Juk libruchömi kënö willakun: “Tamya tiempu pasanqanchöqa, capazchi Italiaman puntata chaq barcuqa Pablu ëwanqan karqan. Tsëchi Jerusalenchö judïukunapa autoridäninkuna ni ima cartapis chashqaraqtsu karqan”.

13, 14. ¿Imanötan Pabluqa Diospa Gobiernumpita yachatsikur qallarqan, y imanötan noqantsikpis pënölla rurashwan?

¹³ Pabluqa musyëta munayänampaqnömi judïukunata Diospa Gobiernumpita parlaparqan. Kënömi nirqan: “Tsëmi Israel nunakuna shuyarëkäyanqanrëkur kë cadënakunayoq kar qamkunata rikëta y qamkunawan parlëta munarqö” (Hëch. 28:20). Cristiänukunaqa Diospa Gobiernunchö Diospa Akrashqan gobernamunantam shuyarëkäyarqan, y tsëpitam yachatsikuyaqpis. Pablu tsënö niptinnam, pëkunaqa kënö niyarqan: “Allim kashqa pensanqëkita kikiki willayämanqëki. Noqakunaqa musyayämi tsë këkanqëki sectapaq entëruchö mana allita parlayanqanta” (Hëch. 28:22).

¹⁴ ¿Imanötan yachatsikurqa Pablunölla rurashwan? Tsëpaqqa nunakuna wiyëta munayänampaqnömi imatapis ninantsik o tapunantsik. Tsëpaqmi yanapamäshun Razonamiento a partir de las Escrituras y Benefíciese de la Escuela del Ministerio Teocrático neq librukunachö willakunqan, y Mas alli leyinapaq y alli yachatsikunapaq neq follëtuchö willakunqan. ¿Alliku provechëkantsik tsënö publicacionkunata?

15. ¿Imatataq Pablu ruranqampita yachakuntsik?

¹⁵ Pablu y Römachö judïukunaqa, Pablu quedakuykanqan wayichö yapë juntakäyänampaqmi parlayarqan. Juntakäyanqan junaqqa, “mas atskaq nunakunam” posadakunqan wayiman ëwayarqan. Pabluqa “patsa waranqampita tardiyanqanyaqmi, Moises qellqanqan Leywan y Diospa Willakoqninkuna Qellqayanqanwan Jesusman creitsita munar, Diospa Gobiernumpita llapanta yachatsir tsë asuntuta shumaq entienditsirqan” (Hëch. 28:23). Pablu ruranqampitaqa chuskutam yachakuntsik. Juk, Diospa Gobiernumpitam yachatsirqan. Ishkë, shonqunkunaman chëta munarmi shumaq entienditsirqan. Kima, Bibliachö ninqanwanmi yachatsirqan. Chusku, manam kikimpa bienninllamantsu pensarqan, tsëmi ‘patsa waranqampita tardiyanqanyaq’ yachatsirqan. ¿Imatataq tsëta ruranqanwan lograrqan? “Wakinqa pë ninqantam creiyarqan, peru wakinqa manam”. Tsëmi kikinkunapura discutir “ëwakur qallëkuyarqan” (Hëch. 28:24, 25a).

16-18. Römachö judïukuna rurayanqanta rikarqa, ¿imanirtan Pabluqa espantakurqantsu? Alli noticiakunata willakushqa nunakuna wiyamënintsikta mana munayaptinqa, ¿imatataq ruranantsik?

 ¹⁶ Tsënö pasanqampitaqa, Pabluqa manam espantakurqantsu. Tsë nunakuna rurayanqanqa, Diospa willakoqninkuna unëpitana willakuyanqanwanmi igualarqan, y manam tsë kutillaraqtsu Pablutaqa tsënö pasashqa karqan (Hëch. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9). Tsëmi mana wiyëta munar ëwakoqkunata Pablu kënö nirqan: “Rasunllatam Diospa willakoqnin Isaïasqa santu espïritu yanapaptin unë kastëkikunata parlaparqan kënö nir: ‘Kë markachö nunakunaman ëwar këta ninki: “Qamkunaqa wiyarnimpis manam entiendiyankitsu, y rikarnimpis manam imatapis yachakuyankitsu. Kë markachö nunakunaqa shonqunkunatam chukruyätsiyashqa”’” (Hëch. 28:25b-27). “Chukruyätsishqa” nir traduciyanqan palabraqa, “chukru” shonqu kayanqantam rikätsikun. Tsëmi Diospa Gobiernumpita yachakuyanqanqa shonqunkunaman charqantsu (Hëch. 28:27, rikäri Yachakunapaq kaq Bibliachö kë textuchö willakunqanta). Tsëqa, ¡llakikuypaqmi karqan!

¹⁷ Ultimutanam Pabluqa wiyakuyta mana munaq judïukunata nirqan, ‘juk nacion nunakuna [...] sïqa wiyakuyänampaq kaqta’ (Hëch. 28:28; Sal. 67:2; Is. 11:10). Tsënöqa nirqan, Diospa Gobiernumpita willakuptin, atskaq mana judïu nunakuna shumaq wiyakushqa kayaptinmi (Hëch. 13:48; 14:27).

¹⁸ ¿Imatataq tsëpita yachakuntsik? Noqantsikqa musyantsikmi wallkaq nunakunalla kawëman chätsikoq nänita tariyänampaq kaqta (Mat. 7:13, 14). Tsëmi alli noticiakunata willakushqa nunakuna mana wiyamashqaqa, noqantsikpis Pablunölla ofendikunantsiktsu. Peru alli shonquyoqkuna Jehoväta sirwiyänampaq decidiyaptinqa, alläpam kushikunantsik y shumaqmi chaskinantsik (Lüc. 15:7).

19. Prësu këkarpis, ¿imanötan Pabluqa tiempunta alli provecharqan?

¹⁹ Pablupaq shumaq willakurmi, Lücasqa Hëchus libruchö willakunqanta usharqan. Kënömi nirqan: “Ishkë wata entëru[m] alquilashqa wayinchö quedakurqan, y llapan watukaq ëwaqkunata kushishqa chaskirmi, Diospa Gobiernumpita willaq y mana mantsakur Señor Jesucristupita yachatseq y manam ni pï ni ima michaqtsu” (Hëch. 28:30, 31). Awmi, ¡Pabluqa watukaqninkunatam shumaq chaskirqan, Diosmanmi markäkurqan o yärakurqan y imëkata rurarmi jukkunata yanaparqan!

20, 21. Römachö këkar Pablu ruranqanqa, ¿pikunatataq yanaparqan?

²⁰ Prësuranqan wayichö Pablu shumaq chaskinqan nunakunapita jukqa Onësimum karqan. Pëqa Colösaspita qeshpir ëwakoq esclävum karqan. Cristiänu kanampaq yanapashqa kaptinmi, Pablupaqqa ‘confiakunqan y kuyë wawqin’ karqan. Onësimupaq parlarmi Pabluqa kënö nirqan: “Tsurï cuenta Onësimupaqmi rogakoq, noqaqa prësu këkarmi pëpa papänin  cuenta tikrarqä” (Col. 4:9; Filem. 10-12). Y Onësimuqa Pabluta alläpachi yanaparqan. a

²¹ Pablu ruranqanqa y alli noticiakunata yachatsikunqanqa, mas nunakunatapis yanaparqanmi. Tsëpaq parlarmi Filïpuschö cristiänukunaman cartakurnin kënö nirqan: “Noqa pasanqäkunaqa alli noticiakuna mëtsëman chänampaq yanapakushqa kanqanta musyayänëkitam munä, awmi, Römata gobernaqpa soldädunkuna y wakinkunapis musyayanmi, Cristuta sirwinqärëkur prësu këkanqäta. Y kananqa Señorta sirweq cäsi llapan wawqikuna y panikunam, noqa prësu kanqärëkur mas kallpayoq tikrayashqa, y Diospa palabrampita mana mantsakushpa parlayänampaqmi mas valienti tikrayashqa” (Filip. 1:12-14).

22. Römachö këkarqa, ¿imanö mastan Pabluqa tiempunta alli provecharqan?

²² Manam tsëllatsu, Pabluqa Römachö prësu këkanqantam provecharqan, Jehovä santu espïritunwan yanapaptin, Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchö yureq reqishqa cartakunata qellqanampaq. b Tsë cartakunachö qellqanqanqa, manam punta cristiänukunallatatsu yanaparqan, noqantsiktapis yanapamantsikmi. Tsëchö qellqanqan consëjukunaqa, tsë tiempuchö cristiänukunata yanapanqannöllam, noqantsiktapis yanapamantsik (2 Tim. 3:16, 17).

23, 24. ¿Imatataq Jehoväpa sirweqninkuna rurayashqa pëman markäkuyanqanrëkur carcelman prësuyaptin?

²³ Hëchus libruchö mana willakuptimpis, Pabluqa chusku watanö prësu këkarmi libri yarqurqan. Ishkë watam Cesarëa markachö prësu karqan, y ishkë watanam Römachö prësu karqan  (Hëch. 23:35; 24:27). c Tsënö kaptimpis, Pabluqa manam kushishqa këta dejarqantsu y llapan puëdinqanmannömi Teyta Diosta sirwir sïguirqan. Kanan tiempuchö Jehoväta sirweqkunapis tsënöllam rurayashqa. Diosman markäkuyanqanrëkur o yärakuyanqanrëkurlla, mana culpayoq këkäyaptin prësushqa kayaptimpis, kushishqam këkäyan y yachatsikurmi sïguiyan. Maslla musyarinapaq, Espäñapita Adolfu jutiyoq wawqitam ejercituman ëwëta mana munanqanrëkur carcelman prësuyarqan. Juk kutim soldädukunata mandaq kënö nirqan: “Qam ruranqëkiqa mana creipaqnömi. Qamtaqa imëkata rurarmi alläpa sufritsiyarqoq, peru sufrikätsiyaptïmi qamqa masraq kushikoq kanki y mas shumaqraq tratayämaq kanki”.

²⁴ Carcelchöqa, Adolfuman alläpa confiakurmi, prësuranqan cuartutapis kichëllata dejayaq. Atskaq soldädukunam Bibliapita tapupaq ëwayaq. Juk soldädunäqa Adolfu prësuranqan cuartuchö Bibliata leyinampaqmi, wakin soldädukuna ëwayaptin willanampaq mandaq. Tsëqa, ¡espantakuypaqmi karqan! Tsë soldäduta mana tariyänampaqmi, Adolfuqa cuidakur këkarqan. Jehoväta mana dejëpa sirweqkuna rurayanqantaqa, ama imëpis qonqashuntsu. Tsëmi yanapamäshun mana allikunapa pasëkarpis, ‘Diospa Palabrampita mana mantsakushpa parlanapaq’.

25, 26. Treinta wata manaraq pasaptimpis, ¿ima cumplikanqantataq Pablu rikarqan, y kanan tiempuqa ima cumplikëkanqantataq rikëkantsik?

²⁵ Hëchus libruchö willakunqampita yachakuytaqa ushëkantsiknam. ¿Manaku tsë librupita yachakuyqa alläpa shumaq kashqa? 1 kaqchömi yachakurqantsik qateqninkunata Jesus kënö nir mandanqanta: ‘Santu espïrituta chaskirmi poderyoq tikrayanki, y Jerusalenchö, entëru Judëa provinciachö, Samariachö, y patsapa mas karu kuchunyaqmi testïgükuna kayanki’ (Hëch. 1:8). Kë ultimu kaq capïtuluchönam apostol Pablupaq shumaq willakun. Pëqa prësu këkarpis, llapan watukaqninkunatam “Diospa Gobiernumpita willaq”. Hëchus librupa qallananchö willakunqampita ushananchö willakunqanyaqqa, manam treinta watapis pasashqaraqtsu karqan. Tsënö kaptimpis, “tsë alli noticiakunataqa entëru patsachömi willakuyashqa” kayarqan (Col. 1:23). d ¡Tsëmi cläru rikätsikun santu espïritunwan pëkunata Jehovä yanapanqanta! (Zac. 4:6).

²⁶ Kanan tiempupis Jehoväqa santu espïritunwanmi yanapamantsik. Tsëmi ciëluta ëwayänampaq akrashqakuna y kë Patsachö kawëta shuyaraq wakin ‘üshanö’ kaqkunapis, doscientus cuarenta nacionkunachö y markakunachö, “Diospa Gobiernumpita llapanta yachatsir” këkantsik (Juan 10:16; Hëch. 28:23). Qamqa, ¿llapan puëdinqëkimannöku yachatsikuykanki?