Imatapis shuyaranqantsikqa, ¿imanötan yanapamantsik?

Qeshyampita alliyänampaq kaqta Daniel shuyaranqan mana ushakaptinqa, ¿cancer qeshyan ushakärinmantsuraq karqan? ¿Kanan kawëkanmantsuraq karqan? Imapis alliyänampaq kaqta creeqkunapis, manam tsëtaqa niyanmantsu. Imapis alliyänampaq kaqta shuyaranqantsikqa yanapakunmi, peru manam qeshyantsiktaqa ushakäratsintsu o manam llapantaqa jampintsu.

Imapis alliyänampaq kaqta shuyaräyanqan, qeshyëninkunata mana ushakäratsinampaq kaqtam doctor Natan Cherneyqa tapuyanqanchö nirqan. Pëmi nirqan: “Wakin nunakunaqa warminkunata niyan, ‘kikiki alliyänëkipaq mana kallpachakuptikiqa, manam alliyankitsu’. Tsënö niyanqanqa yanapanampa rantinmi, qeshyëkaqkunata llakitsin”.

Rasumpa kaqchöqa, manana jampikaq qeshyawan kaqkunaqa imëkatam rurëkäyan alliyäyänampaq, y manam pëkunataqa llakitsishwantsu. Tsëqa, ¿imapis alliyänampaq kaqta shuyaranqantsikqa manaku imapaqpis yanapakun?

Awmi, yanapakunmi. Cherney doctorllam yanapakunqanta nirqan. Pëqa, qeshyëkaqkunata manam jampintsu. Tsëpa rantinqa, qeshyëkaqkuna mana alläpa llakikuyänampaq y kushishqa kayänampaqmi, shumaq parlapar y cuidar yanapan. Mëtsikaq doctorkunapis, qeshyëkaqkuna kushishqa kayanqanqa yanapakunqantam niyan. Y tsënö kushishqa kayanqanqa, allipa yanapashqa kanqantam mëtsikaq qeshyëkaqkunapis niyarqan.

Shuyaranqantsikkunaqa yanapakunmi

“Alli y kushishqa kayanqanqa yanapakunmi”. Tsëtam Giford-Jönis jutiyoq doctor nirqan. Alli kayänampaq shumaq parlapäyanqanqa, qeshyëkaqkunata yanapanmi. 1989 watachömi estudiashqa nunakuna niyarqan, alli cuidashqa y shumaq parlapäyanqan qeshyëkaqkunaqa mas kushishqa y mas unëpa kawashqa kayanqanta. Peru kë qepa watakunachöqa, manana tsënö kanqantam niyarqan. Imanö kaptimpis, alli cuidashqa y shumaq parlapäyanqan qeshyëkaqkunaqa, manam alläpa llakikuyantsu ni nanatsikuyantsu.

“Allim yarqunqa y rurëta puëdishunmi”, ninqantsikqa salornintsikchö yanapakunmi; peru “manam imapis yarqapamäshuntsu y manam puëdishuntsu” ninqantsikqa manam salornintsikchö yanapakuntsu. Tsënö kanqantaqa musyayarqan 1300 nunakunapitapis masta tapuyanqanchömi. Y chunka wata pasariptin yapë tapuyanqanchöqa, atskaqmi niyarqan shonqunkunachö llakikur nanatsikuyanqanta. Laura jutiyoq reqishqa doctöram kënö nirqan: “Alli yarqunampaq kaqta y rurëta puëdiyanqanta yarpäyanqanqa, salorninkunachö nunakunata yanapashqa kanqantam rikäyarqä. Awmi, kushishqa kayanqan, imapis alli yarqunampaq kaqta y rurëta puëdiyänampaq kaqta yarpaqkunaqa, manam alläpa shonqu nanëwan qeshyayantsu”.

Wakin estudiashqa nunakunapis niyanmi, alli këkäyanqanta yarpaqkuna mas ras o saslla operakuyanqampita alliyäriyanqanta, peru mana alli këkäyanqanta yarparäkoqkunaqa mas unëtaran. Tsënöllam alli këkäyanqanta y mas yachaq kayanqanta niyaptinqa, awkinkuna y chakwankuna mas alli saloryoq kayan. Awmi, tsënö yarpaq awkinkuna y chakwankunaqa mas chölu chöluraq y mas chïna chïnaraqmi puriyan.

Kushishqa kanqantsik, imapis alli yarqunampaq kaqta y imapis alliyänampaq kaqta shuyaranqantsikqa, ¿rasumpaku salornintsikchö yanapakun? Estudiashqa nunakuna y doctorkunaqa, yarpënintsik y cuerpuntsik imanö kanqantaqa kananyaqmi alliqa musyayanraqtsu. Tsënö kaptimpis, wakin estudiashqa nunakunaqa yanapakunqantam niyan. Peqantsikta o umantsikta estudiaq profesormi kënö nirqan: “Imapis alli kanampaq kaqta shuyaranqantsikqa kushishqa kanapaqmi yanapamantsik. Tsënö kushishqa kashqaqa, manam peqapis nanantsu y allim sientikuntsik. Y tsëtaqa llapantsikmi rurëta puëdintsik”.

Këkuna yanapakunqantaqa kananllaraqmi doctorkuna y estudiashqa nunakunaqa musyayashqa, peru Bibliapita yachakoqkunaqa unëpitanam tsëta musyayashqa. 3000 watanam pasarishqa, rey Salomon kënö ninqampita: “Kushishqa kawakuq nunaqa manam qeshyapäkuntsu. Llakishqa kawakuq nunaqa qeshyapäkurllam kawakun” (Proverbius 17:22). Bibliachöqa manam nintsu, qeshyëkaq nunakunata kushishqa kayanqan jampinqanta, sinöqa kushishqa kayanqan qeshyëkaqkunata yanapanqantam.

Imatapis shuyaranqantsik jampi cuenta kaptinqa, llapan doctorkunachi upunapaq nimashwan. Tsënö kaptimpis, tsëqa manam salornintsikllachötsu yanapakun, sinöqa maskunachömi.

Kawënintsikchöpis yanapakunmi

Imapis alli yarqunampaq kaqta, rurëta puëdinapaq kaqta y gananapaq kaqta yarpanqantsikqa estudiuchö, trabäjuchö y pukllanqantsikchöpis yanapakunmi. Cörreq shipashkunaman yarpärishun. Kë cörreq shipashkunata yachatseqqa, ganayänanta munarmi ima yanapanampaq kaqta kikinkunata y jukkunata tapukurqan. Y ganëta munayanqanta o mana munayanqantapis tapurqanmi. Tsëmi pëkunaqa, ganëta munayanqanta niyarqan. Yachatseqnin imëkata ruranqampitapis, ganëta munayanqanmi masqa yanaparqan. ¿Imanirtan ganëta munayanqanqa alli tsarakuyänampaq yanaparqan?

“Manam puëdishaqtsu y mana allim yarqunqa” neq nunakunapitapis yachakuyta puëdintsikmi. 1960 watachömi, animalkunata imatapis mälas yachatsiyanqampita willakuyarqan. Tsënöllam wakin nunakunawampis pasan. Atska nunakunatam alläpa büllaman churayarqan, y tsë büllata apagayänampaqqa yachakuyänanmi karqan. Tsë nunakunaqa, büllata wiyëta mana munarmi mälas yachakuyarqan.

Tsënöllam juk nunakunawampis yapë rurayarqan, peru kë kutichöqa manam tsë bülla apagakarqantsu. Tsëmi, wakin nunakunaqa imatapis rurëta munayarqannatsu. Y yapë rurayanqankunachöqa “imapaqnatan imatapis rurashun” nirmi, imatapis wakinqa rurayarqannatsu. Tsënö kaptimpis, wakinkunaqa imëkanöpam kallpachakuyarqan tsë büllata apagayänampaq.

Tsëkunata rurayanqanchömi, doctor Martin Seligman yanapakurqan. Pëqa, “manam rurëta puëdishaqtsu y llapan ruranqäpis mana allim yarqunqa” neqkunaqa, imatapis mana alli rurayanqanta y höraqa chipyëpa rurëta mana munayanqantam nirqan. Tsënö nunakuna imanö kayanqampaqmi, doctor Martin nirqan: “25 watapanam rikarqö mana allikunapa pasanampaq kaqman imëpis yarparäkoq nunakunaqa, höraqa tsë mana allikunaman chäriyanqanta. Peru tsënö mana yarpaq nunakunaqa, mas allim kawakuyan”.

Këkuna mana yanapakunqantaqa kananllaraqmi wakin nunakunaqa musyayashqa, peru Bibliapita yachakoqkunaqa unëpitanam tsëta musyayashqa. Bibliachömi kënö nin: “¿Mana allikunapa pasar alläpaku llakikurqunki? Tsëqa kallpëki pishinqam” (Proverbius 24:10, TNM). Diospa Palabranchöqa nimantsik, llakikunqantsik höra o llapan ruranqantsik mana alli yarqunampaq kaqman yarparäkushqaqa, manam imata ruranapaqpis kallpantsik kanqatsu. Tsëqa, ¿imatan yanapamäshun imapis alli yarqunampaq kaqta shuyaränapaq?

[Dibüju]

Imapis alli yarqunampaq kaqta shuyaranqantsikqa yanapakunmi