Imakuna michäshunëkipaq kaqta alli musyë

Japon nacionpita Yoshimïtsu jutiyoq nunam këta nin: “Tsëllaraq yurishqa wamräkunapa salorninta cuidëta munarmi, cigärru fumëta dejanäpaq decidirqä. Tsëmi ‘No fumar’ neq letrëruta wayïman churarqä. Peru tsëpita juk höranö pasanqanllachömi, nicotïna niyanqanta alläpa munar cigärruta yapë fumarqä”.

YOSHIMÏTSUTA pasanqannöpis, fumëta dejëta munaqkunaqa, imëka michaptinmi fäcil dejëta puëdiyantsu. Manam tsëllatsu, tsëpita masta musyapakoqkunam niyan, cada cienpita noventa nunakuna, cigärruta yapë fumar, tsë viciuman kutiyanqanta y dejëta mana puëdiyanqanta. Cigärru fumëta dejëta munaptikiqa, imakuna michäshunëkipaq kaqta puntallapitana musyanqëkim dejanëkipaq yanapashunki. Imakuna michäshunëkipaq kaqta rikärishun.

Nicotïna niyanqanta munanqëki. Fumëta dejanqëkipita punta kima junaqkunam tsëtaqa mas locuyëpa munanki, peru ishkë semänanö pasariptinqa, manam alläpanatsu munanki. Fumëta dejaq nunam këta willakun: “[Tsë tiempuqa] imata munanqantsikpis cambiarëkanmi, y manam cada rätutsu tsëllata munantsik”. Dejanqëkipita atska watana pasanqanchöpis, capaz höraqa yapë fumëta munanki. Tsëqa ama fumëta munanqëki vencishunëkita dejëtsu. Pitsqa minütunö shuyärirqa, manam fumëta munankinatsu.

Mas pasashunëkipaq kaqkuna. Qallananllachöqa atskaqmi riyaq riyaq o rikcha rikcha këta o altantu këta puëdiyantsu, o wirayar qallëkuyan. Wakinnam nanapätsikur, sheqshipäkur, sudar y choqar qallëkuyan, y imanö sientikuyanqan cambiaptinmi, pacienciankuna kantsu, ras o sas cölerakuyan o alläpa llakikuyan. Peru chusku o joqta semäna pasariptinqa, tsë llapanmi pasarin.

Tsë alläpa difïcil tiempuchöqa, këkunata ruranqëkim yanapashunki:

● Mas punuy.

● Yakuta o jüguta upuy, y salornikipaq alli kanqanta mikuy.

● Puëdinqëkimannö ejerciciuta rurë.

● Alli shütë y limpiu airi pulmonnikiman yëkuykanqanta pensë.

Fumëta munatsishoqnikikuna. Imakunapa pasanqëki o imanö sientikunqëkim, höraqa yapë fumëta munatsishunkiman. Capaz unëqa imata upurpis cigärruta fumaq kanki. Tsëqa ama tsë upuykanqëkita atska rätupa katsikuytsu. Tiempu pasaptinqa, yapëmi tsëkunata tranquïlu upuyta puëdinki.

Cigärru fumëta atska watana dejashqa kaptikipis, yachakashqana kanqëkita qonqëqa, höraqa manam fäciltsu kanqa. Torben jutiyoq nunam (pëpaqqa mas puntatanam parlarquntsik) këta nin: “Fumëta dejanqäpita diecinuëvi watana pasashqa kaptimpis, cafëta upurqa yapëmi fumëta munä”. Tsënö kaptimpis, tiempu pasanqanmannömi, tsëkunataqa yarpankinatsu.

Peru alcoholta upur cigärru fumëta yachakashqa karqa, manam tiempu pasanqanmannötsu qonqarinki. Tsëmi fumëta dejëta munarqa, alcoholta upunëkitsu ni rantikuyanqan sitiukunapa pasanëkitsu. ¿Imanir? Alcoholta upurqa, atskaqmi cigärruta yapë fumayashqa. ¿Imanirtan tsënö pasan?

● Ichikllata upuyaptimpis, alcoholqa nicotïna niyanqanta mas sientiyänampaqmi yanapakun.

● Juntakëkur upurqa cäsi imëpis cigärrutam fumayan.

● Alcoholta upurqa juiciunkunatam oqrayan, y manam alläpaqa mantsakuyannatsu. Tsëmi Bibliachöqa kënö nin: “Upyaman churakashqa karmi juiciunkunatapis nunakuna oqrayan” (Osëas 4:11, Teyta Diospa Willakïnin).

Pikunawan juntakunqëki. Tsëtaqa allim rikänëki. Mana precisaptinqa, manam cigärruta fumaqkunawan o fumanëkipaq niyäshoqnikikunawan juntakunëkitsu. Tsënöllam fumëta dejëta munanqëkipita burlakoqkunapita y imëkanöpa fumatsishuynikita munaqkunapitapis karupäkurinëki.

Imanö sientikunqëki y estres niyanqan. Yachaq nunakunam niyan, estres niyanqanyoq kar o tsë rätu cölerashqa karnin, cienpita setentanö nunakuna yapë fumar qallayanqanta. Imanö sientikunqëkirëkur fumëta munarqä, tsëman mana pensanëkipaq, capaz yakuta upunkiman, chiclita kachunkiman, pureq yarqunkiman o imallatapis rurankiman. Diosman mañakur o Bibliata leyir, alli kaqkunaman pensëta tïrë (Salmus 19:14).

Mana rasumpa kaqta pensayanqan

● Juk kutillam fumarishaq.

Rasumpa kaq: Juk kutilla fumayaptimpis, peqankunachö o umankunachö nicotïna niyanqanta chaskeqkunapitaqa pullampitapis masmi, kima hörapanö alkäbu alkäbu këkäyan. Tsëmi tsëta ruraqkunaqa, cäsi llapankuna cigärruta yapë fumayashqa.

● Cigärruta fumëqa mana estres niyanqanyoq kanäpaqmi yanapaman.

Rasumpa kaq: Tsëpita masta musyapakoqkunam niyan, nicotïna niyanqanqa estres niyanqanta mas miratsinqanta. Cigärruta fumashqana karnin, mana alläpana fumëta munarmi, höraqa ichik mas allinö sientikuyan.

● Manam dejëta puëdïnatsu.

Rasumpa kaq: Mana puëdinqantsikta pensarmi, höraqa rurëta munanqantsikta rurantsiktsu. Bibliachömi kënö nin: “Mana allikunapa pasanqëki höra qelanäkuriptikiqa, kallpëkipis ushakäkurinqam” (Proverbius 24:10). Tsëmi mana puëdinëkipaq kaqtaqa pensanëkitsu. Pï nunapis, fumëta dejëta munarqa y kë revistachö yachakunqantsiknö rurarqa, puëdinmi tsë viciuta dejëta.

● Dejëta munaptï pasamanqankunatam aguantëta puëdïtsu.

Rasumpa kaq: Fumëta dejëta munaptiki pasashunqëkikuna mana aguantëpaqnö kaptimpis, juk ishkë semäna pasariptinqa manam alläpanatsu kanqa. Ama logrëta munanqëkita qonqëtsu. Dejanqëkipita atska killakuna o watakuna pasanqanchöna yapë fumëta munaptikiqa, juk ishkë minütullachömi tsë munanqëki pasarinqa, peru tsëpaqqa mana yapë fumanëkipaqmi decidïdu këkänëki.

● Peqäpita o umäpita mana alli karmi dejëta puëdïtsu.

Rasumpa kaq: Alläpa llakikur o esquizofrenia niyanqampaq jampita upurqa, rikäshoqniki doctorta niri, fumëta dejanëkipaq yanapashunëkipaq, y kushishqam yanapashunki. Cigärruta manana fumaptikiqa, capazchi juk jampikunatana recetashunki.

● Kallpachakuykarpis cigärruta yapë fumarqa, capazchi mana imapaqpis välinqäta pensashaq.

Rasumpa kaq: Atskaqmi kallpachakuykarpis cigärruta yapë fumayashqa, tsënö pasashuptikiqa, ama pensëtsu mana dejëta puëdinëkipaq kaqta, sinöqa kallpachakurnin sïgui. Kallpachakurqa yapë fumashqa karpis dejëta puëdinkim, peru mana kallpachakurqa manam dejëta puëdinkitsu. Tsëmi, ¡kallpachakuyta dejëtsu! Puëdinkim dejëta.

Romualduta pasanqampaq parlarishun. Pëqa veintiseis watapam cigärruta fumarqan, y dejanqampitaqa treintapitapis mas watanam pasashqa. Pëmi këta willakun: “Ëka kuti cigärruta yapë fumanqätaqa manam yarpänatsu. Yapë cigärruta fumarqa, mana allim sientikoq kä y mana dejëta puëdinäpaq kaqtam pensaq kä. Peru Jehovä Dioswan alli amïgu kanäpaq kallpachakur y pëman seguïdu mañakurmi, cigärru fumëta dejarqö”.

Kë yachakuykanqëkipa ushananchömi, cigärru fumëta dejanëkipaq imata ruranëkipaq kaqta yachakunki.

[Recuadru]

IMATANÖ RANTIKUYAPTIMPIS NUNAKUNATAM WANUTSIN

Tabäcu niyanqantaqa imëkatanömi rantikuyan. Wakin nacionchöqa jampi qorakunata rantikuyanqanchö o naturista niyanqanchömi tabäcupita imëkata rantikuyan. Tsënö kaptimpis, Organización Mundial de la Salud niyanqan ninqannöpis, “imatanö rantikuyaptimpis tabäcu niyanqanqa nunakunatam wanutsin”. Tabäcuta utilizaqkunaqa cancerwan o shonqupita qeshyarmi wanuyan. Qeshyaq këkar cigärruta fumaqkunaqa, llullunkunatam peligruman churayan. ¿Imatanötan tabäcuta rantikuyan?

Bidis niyanqan. Tsë cigärrukunataqa makinkunawanmi llanulla wankuyan. Tsënö cigärrukunataqa Asia kinrëchömi alläpa välitsiyan. Tsë cigärrukunapitaqa wakimpitapis masmi, alquitran niyanqan, nicotïna niyanqan y shütarir jitanqantsik mana limpiu airi yarqun.

Püru niyanqan. Tsëtaqa tabäcuta piquëkurmi rurayan, y tabäcupa rapranwan o tabäcupita rurayanqan papelwanmi wankuyan. Püru niyanqanman churayanqan tabäcu jukläya kaptinmi, manaraq püruta prendirpis nicotïna niyanqanta shoquyta puëdiyan.

Kreteks niyanqan o clävu de olorpita rurayanqan cigärru. Tsënö cigärrumanqa pullampita masmanmi tabäcuta churayan y pisheqmannam clävu de olorta churayan. Tsë cigärrukunapitaqa wakimpitapis masmi, alquitran niyanqan, nicotïna niyanqan y shütarir jitanqantsik mana limpiu airi yarqun.

Pïpa niyanqan. Tsëta fumaqkunapis cigärruta fumaqkunanöllam cancerwan y maskunawan qeshyayan.

Qoyëta o qoshnita mana jitaq tabäcu. Tsëtaqa imëkatanömi rurayan, y wakinmi kayan: kachunapaq tabäcu, rapë niyanqan, gutkha niyanqan y Asiapa juk lädunchö utilizäyanqan pukutaq o mushkoq tabäcu. Nicotïna niyanqanqa shimichö qarantsikpam yawarnintsikman chan. Qoyëta o qoshnita mana jitaq tabäcupis, tabäcupita imëkata rurayanqannöllam salornintsikta mana allita ruran.

Yakuyoq pïpa niyanqan (bongs, hookahs, narghiles, shishas). Manaraq fumayaptin tabäcupa qoyëninta o qoshninta yakupa pasatsiyänampaqmi, tsëtaqa imëka formata rurayan. Tsënö kaptimpis, mana allita ruramaqnintsikkuna pulmonnintsikman chänantaqa manam ushakätsintsu. Tsëkunapita wakinqa cancerwanmi qeshyatsikun.

[Recuadru]

PITAPIS YANAPËTA MUNARQA

● Shumaq parlapë. Pitapis qayaparlla këkänëkipa rantinqa, allita ruranqampita felicitë y pëpaq imallatapis rurë. “¡Yapënam cigärruta fumëkanki!” ninëkipa rantinqa, “kallpachakur sïgui. Puëdinkim dejëta” ninqëkim mas alli kanqa.

● Entiendita tïrë. Cölerashqa karnin imatapis nishuptiki o imatapis rurashuptikiqa, ama pëwan cölerakuytsu. Kënö nir shumaq parlapë: “Entiendïmi mana fäcil kanqanta, peru dejanëkipaq kallpachakunqëkiqa alläpa allim”. Ama imëpis kënöqa nitsu: “Cigärruta fumarqa mas allim portakoq kanki”.

● Rasumpa amïgu kë. Bibliachömi këta nin: “Rasumpa amïgu karqa, imëpis kuyakoqllam këkanqa, y desgraciakunapa pasayanqan hörapis kuyakoq wawqinnömi dejantsu” (Proverbius 17:17). Tsëmi imë höra kaptin o imanö sientikuptimpis, “imëpis” pacienciayoq y kuyakoq kanëkipaq kallpachakunëki.