1. ¿Imataq Jerusalenwan pasarqan 607 watachö?

JESUS shamunampaq 607 watakuna pishikaptinmi, Babiloniapa reynin mëtsika tröpankunawan Jerusalenta ushakätsirqan. Bibliaqa willakun jövinkunata, warmikunata, edä kaqkunata y qeshyëkaqkunatapis mana llakipëpa wanutsiyanqantam. Y tsëpitanam “rasumpa Diospa wayinta kayëkurqan, Jerusalenpa perqankunata ushakäratsirqan, y täräyänan jatusaq wayinkunata y llapan chaniyoq cösasninkunata ninawan kayëkuyarqan” (2 Crönicas 36:17, 19).

2. ¿Imatataq judïukunata Jehovä willarqan y imakunapataq pasayänan karqan?

² Jerusalenta ushakätsiyänampaq kaqtaqa judïukuna musyayarqannam. Porqui unëpitanam Diosqa profëtankunawan willatsikushqa karqan mana alli rurëninkunata mana jaqiyaptinqa, Babilonia nunakuna ushakätsiyänampaq kaqta. Jina mëtsikaq judïukunata wanutsiyänampaq kaqta y wakinkunatana Babiloniaman apakuyänampaq kaqta (Jeremïas 15:2) (rikäri “Maslla entiendinapaq” neq recuadruta). ¿Imanötaq mana reqiyanqan markachö kawëqa karqan? ¿Babiloniachö judïukuna kayanqannötsuraq cristiänukunapis prësu cuenta kayänan karqan? Y tsënö kaptinqa, ¿imëtaq pasakurqan?

3. ¿Imachötaq jukläya karqan judïukunapa kawëninkuna israelïtakunapa kawëninkunapita?

³ Jehovämi judïukunata nirqan, juk markaman apashqa karninqa imëkanöpis alli kawëta procurayänampaq. Profëtan Jeremïaswanmi kënö willatsirqan: “Wayikunata rurayanki y tsëchö täräyanki, y plantakunata muruyanki y frütanta mikuyanki”. Y tsëpitanam kënö nirqan: “Apashqa kayänëkipaq permitinqä markachö yamë kawakïta ashiyanki, y pëkunapaq Jehoväman mañakuyanki, porqui pëkuna yamë kawakuyaptinmi qamkunapis yamë kawakuyanki” (Jeremïas 29:5, 7). Jehoväta cäsukoq judïukunaqa Babiloniachö allim kawakuyarqan. Imëkakunata rurayänanta y viajayänantam babiloniukunaqa jaqiyaq. Babiloniaqa tsë witsankunachö negociukunata rurayänampaq precisaq markam karqan. Unë documentukunam willakun judïukunaqa alli negocianti kayanqanta y makipa rurana trabäjukunatapis alli yachayanqanta. Wakinkunaqa hasta kapoqyoqmi tikrariyarqan. Babiloniaman apashqa judïukunapa kawëninkunaqa, manam Egiptuchö israelïtakunapa kawëninkunanötsu alläpa sasa karqan (leyi Exodu 2:23-25 *).

4. (1) ¿Pikuna mastaq sufriyarqan mana wiyakoq judïukunapa culpanrëkur? (2) ¿Imanirtaq Jehoväta kuyaq judïukunaqa Diospa llapan leyninkunata cumplita puëdiyarqantsu?

⁴ Jehoväta cäsukoq judïukunapis Babiloniamanmi apashqa kayarqan, y tsëchömi kawayarqan. Mana allita mana rurëkarpis, mana cäsukoq judïukunawan juntum castïguta chaskiyarqan. Kawayänampaq wanayanqankunataqa tarita puëdiyarqanmi, peru Jehoväta adorëqa manam fäciltsu karqan. Porqui templuwan altarqa ushakashqam këkarqan y sacerdötikunapis mananam shumaq churanakushqanatsu trabajayarqan (rikäri “Maslla entiendinapaq” neq recuadruta). Tsënö kaptimpis Jehoväta kuyaq judïukunaqa, Jehoväpa leynintam cäsukur sïguiyarqan. Tantiyarinapaq, Daniel, Sadrac, Mesac y Abednëgu jövinkunaqa manam munayarqantsu Dios michäkunqan mikïkunata mikïta. Y Bibliam willakun Danielqa mana jaqipa Diosman mañakunqanta (Daniel 1:8; 6:10). Tsënö kaptimpis, judïukunapaqqa manam fäciltsu karqan Diospa llapan leyninta cumpli. Porqui Jehoväta mana adoraq gobiernupa mandädunchömi kayarqan.

5. (1) ¿Imatataq Jehovä änirqan sirweqninkunata? (2) ¿Imanirtaq tsë änikïqa mana creipaqnö karqan?

⁵ ¿Imëllapis israelïtakunaqa ley mandakunqannö Jehoväta yapë adorëta puëdiyanmantsuraq karqan? Tsënö pasakunanqa mana creipaqnömi karqan, porqui Babilonia nunakunaqa manam ni imëpis prësu apayanqan nunakunataqa libri jaqiyaqtsu. Peru Jehoväqa sirweqninkunatam änishqa karqan libranampaq kaqta. Y tsë äninqanqa cumplirqanmi, porqui Diosqa llapan änikïnintam cumplin (Isaïas 55:11).

6, 7. ¿Ima yachatsikunqantsiktataq cambianantsik precisan?

⁶ ¿Cristiänukunaqa imëllapis Alläpa Puëdeq Babiloniachö prësu cuenta kayashqaku? Mëtsika watapam Täpakoq revistaqa yachatsikamurqan 1918 watapita hasta 1919 watayaq Alläpa Puëdeq Babiloniachö prësu  cuenta kayashqa kanqanta (rikäri “Maslla entiendinapaq” neq recuadruta). Kë yachatsikïchö y qateqnin kaqchömi rikäshun tsënö yachatsikunqantsikta cambianantsik imanir precisanqanta.

⁷ Musyanqantsiknöpis, Alläpa Puëdeq Babiloniaqa entëru Patsapa këkaq llapan mana alli religionkunam kayan. ¿Peru 1918 watachöku Diospa markanqa Alläpa Puëdeq Babiloniapa makinchö prësu cuenta karqan? Manam. Tsë tiempuchöqa gobiernukunam cristiänukunataqa masqa qatikachäyarqan, y manam mana alli religionkunatsu. Y ciëlupaq akrashqa cristiänukunaqa Punta kaq Jatun Guërra manaraq qallaptinmi, mana alli religionpita rakikarnin qallëkuyarqan. Tsëmi rikätsikun Diospa markanqa 1918 watachö, Alläpa Puëdeq Babiloniachö prësu cuenta këman mana chanqanta.

8. ¿Imataq pasakurqan apostolkuna wanuriyaptin? (Rikäri kë yachatsikïpa qallananchö këkaq dibüjuta).

⁸ 33 wata Pentecostes fiestachömi, mëtsikaq nunakuna cristiänu këman chäyarqan y santu espïrituwanmi akrashqa kayarqan. Kë nunakunam kayarqan “akrashqa kasta, gobernaq sacerdötikuna, santu nacion nunakuna y Diospa akrashqa” markan (leyi 1 Pëdru 2:9, 10). Apostolkunaqa alleqmi cuidayarqan congregacionta. Peru pëkuna wanuriyaptinqa, congregacionpita wakin ollqukunam mana allikunata yachatsikur qallëkuyarqan, tsënöpa rasumpa kaq yachatsikïkunapita cristiänukunata rakiyänampaq. Tsë yachatsikoqkunataqa alläpam gustëkoq Aristöteles y Platon reqishqa nunakunapa yachatsikïninkuna. Tsënömi Diospa Palabranta yachatsikuyänampa rantin, tsë nunakunapa pensëninkunata yachatsikur qallëkuyarqan (Hëchus 20:30; 2 Tesalonicensis 2:6-8). Tsë yachatsikoqkunapitaqa mëtsikaqmi kayarqan congregacionchö precisaq carguyoq nunakuna. Pëkunaqa ichikllapa ichikllapam pushakoq religiösukunaman tikrar qallëkuyarqan, juknölla kayänampaq qateqninkunata Jesus nishqa këkaptimpis (Mateu 23:8).

9. Willakaramï imanö mana alli religionkuna gobiernukunawan juntakar qallëkunqanta y tsërëkur ima pasakunqanta.

⁹ Mana alli dioskunata adoraq Röma naciontaqa, Constantïnum 313 watachö gobernarqan. Kë mandakoqmi Catölicu religionta patsätsirqan. Tsërëkurmi mana alli religionqa Röma gobiernuwan juntakar qallëkurqan. Tsënö kanqantam rikätsikun mëtsikaq pushakoq religiösukunawan Constantïnu juk reunionta ruranqan. Tsë reunionqa Nicëa markachömi karqan, tsëmi tsë reuniontaqa Concilio de Nicea nishpa reqiyarqan. Tsëpitanam, Constantïnuqa mandakurqan Arriu jutiyoq sacerdötita qarquyänampaq, porqui pëqa manam acuerdutsu karqan Jesus Dios kanqanwan. Tiempuwannam, Teodosiu jutiyoq Römapa mandaqnin, Catölicu religionta Römapa principal religionnin kanampaq churarirqan. Unë pasakunqankunata  estudiaqkunam niyan, Teodosiu mandakunqan witsampitaraq Röma nunakunaqa “cristiänu” këman tikrayanqanta. Peru rasumpa kaqchöqa, tsë witsankunapaqqa Diospa contran churakaq cristiänukunaqa mana alli yachatsikïkunata chaskikushqanam kayarqan, y Alläpa Puëdeq Babiloniachönam kayarqan. Tsënö kaptimpis, rasumpa cristiänukunaqa kayarqanllaran. Pëkunaqa Jesus parlanqan trïgu cuentam kayarqan y wallkaq nunakunalla wiyayaptimpis llapan puëdiyanqanmannömi Dios munanqanta rurayarqan (leyi Mateu 13:24, 25, 37-39). Awmi, rasumpa cristiänukunaqa Alläpa Puëdeq Babiloniachö prësu cuentam këkäyarqan.

10. ¿Imanirtaq wakin nunakunaqa Catölicu religion yachatsikunqanta creiyarqannatsu?

¹⁰ Jesus shamunqampita atska pachak watakunana pasashqa këkaptimpis, mëtsikaq nunakunam puëdiyaqraq griëgu o latin  idiömachö Bibliata leyita. Tsëmi igualatsita puëdiyaq Catölicu religion yachatsikunqantawan Biblia yachatsikunqanta. Biblia ninqannö mana yachatsikunqanta rikarninmi, kë nunakunaqa mana alli religion yachatsikunqanta creiyarqannatsu. Peru jukkunawan yachakuyanqampita parlëqa alläpa peligrösum karqan. Porqui tsëta rurayaptinqa, hasta wanutsiyanmanmi karqan.

11. ¿Imatataq Iglesia rurarqan nunakuna Bibliata mana leyiyänampaq?

¹¹ Tiempuwanqa cäsi llapan nunakunam griëgutawan latin idiömataqa parlayarqannatsu. Y Catölicu religionchö pushakoqkunam munayarqantsu nunakuna parlayanqan idiömakunaman Bibliata tikratsiyänanta. Tsëmi pushakoq religiösukunalla y wakin estudiashqa nunakunalla Bibliataqa leyita puëdiyaq. Jina wakin sacerdötikunapis manam alleqllaqa leyita ni qellqëta yachayaqtsu. Catölicu religion yachatsikunqanwan pipis mana acuerdu kaptinqa, alläpa feyupam castigayaq. Tsëmi ciëlupaq akrashqakunaqa pakallapa ichik grüpukunallachö ëllukäyarqan y wakinqa manam ëllukëllatapis puëdiyarqantsu. Judïukuna Babiloniachö prësu kayanqan witsanchö pasanqannöllam, ciëlupaq akrashqakunapis puëdiyarqantsu shumaq churanakushqa Diosta sirwita. Porqui Alläpa Puëdeq Babiloniam nunakunata makinchö këkätsirqan.

12, 13. ¿Imakunataq yanapakurqan rasumpa cristiänukuna mana alli religionpita librakäyänampaq?

¹² ¿Rasumpa cristiänukunaqa yapëtsuraq librakäriyanman karqan Dios munanqannö adorayänampaq? Awmi. Mana alli religionpita librakäyänampaqqa yanapakurqan këkunam: 1) 1450 watachömi librukunata imprimina mäquinata jorqayämurqan. Kë mäquinata manaraq jorqayämuptinqa makillapam Bibliata copiayaq. Tsëta rurëqa manam fäciltsu karqan. Juk alli qellqaq nunaqa chunka killataraqmi Bibliata copiëta ushaq. Jinamampis, tsë copiakunataqa qellqayaq animalkunapa qaranchömi. Tsëmi Bibliata tarinanqa alläpa sasa y alläpa chaniyoq karqan. Peru imprimina mäquinapa y papelpa yanapakïninwanqa, juk yachaq nunaqa juk junaqllachömi waranqa kima pachak (1.300) päginakunata imprimita puëdeq.

¹³ Y 2) Bibliatam juk idiömakunaman tikratsir qallëkuyarqan. 1500 wata witsanchömi wakin mana mantsakoq nunakunaqa wanutsiyänampaq kaqta musyëkarpis, nunakuna mas entiendiyanqan idiömakunaman Bibliata tikratsiyarqan. Mana alli religionpa pushaqninkunaqa alläpa piñashqam këkäyarqan. Porqui qollmi shonqu nunakuna Bibliata leyirnin kënö tapukïkunata rurakuyänantam mantsayaq: “¿Mëchötaq Bibliaqa parlan purgatoriupita o nunakuna limpiakäyänampaq sitiupita? ¿Mëchötaq Bibliaqa parlan wanushqakunapaq misata rurayaptin sacerdötikunata paganapaq? ¿Mëchötaq Bibliaqa parlan päpakunapaq y mas precisaq sacerdötikunapaq?”. Mana alli religionpa mëtsika yachatsikïninkunaqa Aristöteles y Platon nunakunapa pensënimpitam karqan. Pushakoq religiösukunaqa alläpam piñakuyaq  yachatsikïninkunata nunakuna mana chaskikuyaptin. Tsëmi mëtsikaq warmikunata y ollqukunata wanutsiyänampaq condenayarqan. Tsëtaqa rurayarqan nunakuna Bibliata leyirnin mana tapukuyänanta munarninmi. Tsënö kaptimpis, mana mantsakoq nunakunaqa kayarqanmi, y manam jaqiyarqantsu Alläpa Puëdeq Babilonia dominananta. Diospa Palabranchö rasumpa kaqta tarishqa karninmi, kë nunakunaqa mas yachakïta munayarqan. Tsëmi rikätsikun ichikllachöna mana alli religionpita librakäriyänampaq kaqta.

14. (1) ¿Imatataq rurayarqan Bibliapita yachakïta munaq nunakuna? (2) Bibliapa rasumpa kaq yachatsikïninta wawqi Russell imanö ashinqanta willakaramï.

¹⁴ Mëtsikaq nunakunam Bibliapita yachakïta, leyita y yachakuyanqampita wakinkunata parlapëta munayarqan. Y manam munayaqtsu pushakoq religiösukuna imata creiyänampaq kaqta niyänanta. Tsëmi juk nacionta safar ëwakuyarqan Bibliapita mas tranquïlu yachakuyänampaq. Juk ëwayanqan nacionqa karqan Estädus Unïdusmi, tsëchöqa Charles Taze Russell nunam täraq. 1870 watachömi, Russell y wakin nunakuna Bibliata alleq estudiar qallëkuyarqan. Qallananchöqa wawqi Russellqa musyëtam munarqan mëqan religion rasumpa kaqta yachatsikunqanta. Tsëmi, Biblia yachatsikunqantawan religionkuna yachatsikuyanqanta alleq igualatseq. Y cuentatam qokurirqan ni mëqan religionkunapis Diospa Palabran ninqannö mana yachatsikuyanqanta. Juk kutichömi, atska religionkunapa pushaqninkunawan parlarqan Bibliachö rasumpa kaq yachatsikïkunata tariyanqampita. Wawqi Russellqa shuyararqan kë pushakoq religiösukuna rasumpa kaq yachatsikïta chaskikuyänanta y iglesiankunachö yachatsikuyänantam. Peru pëkunaqa manam chaskikuyarqantsu. Tsëmi Bibliata Estudiaqkunaqa cuentata qokuriyarqan, mana alli religionkunawan juntuqa Diosta adorëta mana puëdiyanqanta (leyi 2 Corintius 6:14).

15. (1) ¿Imëtaq cristiänukunaqa Alläpa Puëdeq Babiloniachö prësu cuenta kayarqan? (2) ¿Ima tapukïkunatataq qateqnin kaq yachatsikïchö contestashun?

¹⁵ Kë yachatsikïchömi rikarquntsik rasumpa cristiänukunaqa, ultimu kaq apostol wanunqampita patsë Alläpa Puëdeq Babiloniachö prësu cuenta kayanqanta. Peru kë tapukïkunatapis contestanantsikran: ¿imanirtaq nintsik 1914 wata manaraq qallaptin ciëlupaq akrashqakunaqa Alläpa Puëdeq Babiloniapita rakikëkäyanqantana? ¿Jehoväqa piñashqatsuraq karqan sirweqninkuna Punta kaq Jatun Guërra witsanchö seguïdu mana yachatsikuyanqampita? ¿Karqantsuraq wakin cristiänukuna tsë witsanchö gobiernukunaman qaqaq y Dioswan amïgu këninkunata oqraq? Y apostolkuna wanuyanqan witsan mana alli religionpa makinchö cristiänukuna kashqa karninqa, ¿imëtaq librakäyarqan? Qateqnin kaq yachatsikïchömi kë precisaq tapukïkunata contestashun.