Ima tiyashcata ricui

Ima tiyashcata ricui

Shuj alquimistami jambicunata preparacun

¿Yuyajyanata jarcangapajca imatataj rurashcacuna?

¿Yuyajyanata jarcangapajca imatataj rurashcacuna?

“Diosca, tucui imapajpish shuj punlla tiyachunmi churashca. Cai pachapi causajcunapaj yuyaipica, callarimantapacha huiñaita Diosca imalla ruracushcata yachana munaiyujtami rurashca” (Eclesiastés 3:11).

REY Salomón nishca shimicunaca, tucuicuna huiñaita causana munaita shungupi charishcatami ricuchin. Pero ashalla huatacunatami causanchij. Chaimantami gentecunaca ashtahuan tiempota causasha nishpa tucuita rurashcacuna.

Por ejemplo, Gilgamés shuti reyca huañuimanta quishpirisha nishpa, huiñai causaita charisha nishpami peligroso viajecunata rurarca. Pero chai laya causaita mashcashpapish ultimotaca huañurcallatajmi (cai parlotaca Epopeya de Gilgamés nishcapimi parlan).

Shuj alquimistami jambicunata preparacun.

2.400 huatacuna huashamanca China llajtapimi alquimista nishca cientificocunaca yuyajyanata jarcashun nishpa shuj jambita rurarcacuna. Cai jambita rurangapajca mercurio y arsénico quimicocunatami chagrurcacuna. Huaquin mandajcunaca cai jambita ubyashcamantami huañurcacuna. Huata 500-manta, huata 1.500-camapish Europa ladopi alquimistacunaca orotami micunata shina rurashun nircacuna. Oroca mana utca dañarij cashcamantami chaita micushpaca mana huañunata yuyarcacuna.

Ñaupa punllacunapi shinallatajmi cunan punllacunapipish huaquin cientificocunaca imamanta yuyajyaj cashcata yachanata munancuna. Achca investigacioncunata rurashpaca yuyajyanata jarcai tucushcatami crincuna. Chashnami ña mana huañushun nincuna. Pero ¿imatataj cuentata cushcacuna?

DIOSCA CAI PACHAPI CAUSAJCUNAPAJ YUYAIPICA, HUIÑAITA CAUSANA MUNAITAMI CHURASHCA (ECLESIASTÉS 3:11).

¿IMAMANTATAJ YUYAJYANCHIJ?

Cientificocunaca gentecunapaj celulacunata estudiashpami yuyajyanamanta, huañunamantaca 300 yalli chꞌican chꞌican yuyaicunata charin. Cai último huatacunapica celulamanta estudiaj runacunami yuyajyanata jarcasha nishcacuna. Chaipajca gentecunapaj, animalcunapaj celulapi tiyaj moleculacunatami shujtajyachishcacuna. Huaquin charij gentecunaca cientificocuna huañuita ima shina jarcanata ashtahuan investigashpa catichunmi achca cullquihuan ayudashca. ¿Chai investigacioncunahuanca imataj tucushca?

Yuyajyanata jarcana. Huaquin cientificocunaca imamanta yuyajyashcata yachangapajmi telómeros nishcata estudiancuna. Cai telomerosca cromosomas filopimi can. Celulacuna chaupirijpica telomerosca caishuj celulacunapish igual cachunmi ayudancuna. Shinapish celulacuna cutin cutin chaupirishcamantami telomerosca uchillayashpa catincuna. Tiempohuanca celulacunaca chaupirinatami ña saquincuna. Chaimantami yuyajyai callarinchij.

Shuj alli investigacionta rurashcamantami Elizabeth Blackburnca 2009 huatapi shuj premiota ganarca. Cai huarmipish, paita ayudajcunapish shuj proteina tiyashcata, chai proteina telomeros nishcata mana utca uchillayachij cashcatami cuentata curcacuna. Chashnami telomerocunaca celulacuna mirarishpa catichun ayudan. Caicunata yachaj chayashpapish paicunaca, “telómeros nishcacuna celulacuna ama chingarichun ayudashpapish huañuimantaca mana jarcai tucunchu” nircacunami.

Celulacunata cutin mirachina. Ñucanchij celulacuna rucuyashpaca mirarinatami saquincuna. Chashna tucujpica ungüita jarcaj celulacunaca ñucanchij cuerpopica inflamacionta, sinchi nanaitami sintichincuna. Franciamanta huaquin cientificocunaca yuyajyashca personacunapaj celulacunahuan shuj investigacionta rurashpami chai celulacuna cutin mirarishpa catichun ayudashcacuna. Chai investigacionta pushaj Jean-Marc Lemaître profesorca, “celulacuna cutin mirarishpa catichunmi ayudai tucunchij” nircami.

¿CIENTIFICOCUNACA ASHTAHUAN TIEMPOTA CAUSANGAPAJ AYUDAI TUCUNCHU?

Ama yuyajyangapaj ima tratamientocunata rurashpapish ashtahuan tiempota causai tucushcataca mana tucui cientificocunachu crin. 1800 huatacunamantami ashtahuan tiempota causana esperanza tiyashca. Pero, saludta cuidangapaj limpio causashcamanta, ungüicuna ama japichun cuidarishcamanta, jambicuna tiyashcamantami ashtahuan tiempota causai tucunchij. Maijan cientificocunaca, gentecunaca causana huatacunallatami causancuna nincunami.

Tres mil quinientos huatacuna huashamanmi Moisesca: “Ñucanchij causana punllacunaca canchis chunga huatallami. Ashtahuan sinchicunapish pusaj chunga huatallatami causan. Unita causaj sinchi runa nishca cashpapish, llaquita, cꞌuyaillatami causan. Tucuicunami ñucanchij shinallataj utca tucurinllacuna” nirca (Salmo 90:10). Ashtahuan huatacunata causangapaj tucuita rurashpapish gentecunaca Moisés nishca shina asha huatacunallatami causanchij.

Shuj ejemplopi yuyashun: Huaquin tortugacunaca 150 yalli huatacunatami causancuna. Cutin ciprés yuracunaca mil huatacuna yallitami causai tucuncuna. Caicunahuan chꞌimbapurashpaca, “¿imamantataj 70, 80 huatacunallata causanchij?” nishpachari tapurinchij.