1. ¿Imakunamantam tayta-mamanchikta debekunchik hinaspa imatam rurachwan reqsikusqanchikta qawachinapaq?

 BIBLIAM nin: “Taytayki kasqanrayku kasukuy taytaykita. Mamayki payayaruptinqa amataq despreciaychu”, nispa (Proverbios 23:22). Ichapas nichwan ‘¡manam ñoqaqa chaytaqa haykapipas ruraymanchu!’, nispa. Yaqa lliwmi tayta-mamanchiktaqa mana desprecianchikchu aswanqa kuyanchikmi. Reqsikunchikmi imaymanata ruraspa uywawasqanchikmanta. Tayta-mamanchik kasqanraykum nacerqanchik. Dios Unanchawaqninchik kaptinpas tayta-mamanchik mana kaptinqa manach nacechwanchu karqa. Vida qowasqanchikmantaqa manam imata qospapas pagayta atichwanchu. Chaymanta piensarisun nacesqanchikmanta yuyayniyoq kananchikkama kallpanchakusqankupi, preocupakusqankupi, qollqe gastasqankupi chaynataq tukuy imata ruraspa kuyakuywan uywawasqanchikpipas. Chaymi Bibliapa kayna consejasqanta kasukuna: “Tayta-mamaykita respetay, chaynapi allin kanaykipaq hinaspa kay pachapi unay wata kawsanaykipaq” (Efesios 6:2, 3).

2. ¿Imaynatataq yuyayniyoq churikunaqa ‘kuyakuywan kutichinmanku’ tayta-mamanku uywasqanmanta?

² Cristianokunamanmi apostol Pablo nirqa: ‘[Wawa-churikunayá otaq willkakunayá] puntata yachachunku wasinpi kaqkunapaq allin rurayta, tayta-mamankumanyá  kuyakuywan kutichichunku uywasqanmanta. Chayqa allinmi, Diosninchikqa chayna ruranatam munachkan’ (1 Timoteo 5:4). Yuyayniyoq churikunaqa kuyakuywanmi agradecekuspa kutichinanku tayta-mamankuman otaq abuelonkuman kallpanchakuspa kuyakuywan uywasqankumanta. Chayta ruranapaqqa kaytam yachanchik: yuyaq tayta-mamanchikqa lliw runakuna hinam necesitanku kuyaspa sapa kuti kallpanchanata. Llapallanchikmi munanchik valorasqa kayta. Chaynallataqmi paykunapas munanku valorasqa kayta.

3. ¿Imaynatataq interesakusqanchikta qawachinchik tayta-mamanchikman hinaspa abuelonchikman?

³ Tayta-mamanchikpi otaq abuelonchikpi interesakuspaqa kuyasqanchiktam qawachinchik (1 Corintios 16:14). Tayta-mamanchikwan manaña yachaspaqa yuyananchikmi ñoqanchikpi paykuna interesakusqankuta. Anchatam kusirikunmanku cartata apachiptinchik, telefonowan qayaptinchik otaq watukuptinchikpas. 82 watanpiña Miyo sutiyoq iñiqmasinchikmi nin: “Wawaywan masaymi congregacionkunata watukunku chaymi waway niwan: ‘Mamay ñoqaykuwanyá viajay’, nispa. Hinaspam sapa semana mayqan congregacionman rinanpaq listata apachimuwan chaynataq samapakusqan wasiyoqpa telefonontapas. Chaymi listanta qawaykuspay nini: ‘¡Kay semanataqa kaypim kachkanku!’, chaymi anchata Diosta agradecekuni kayna wawaywan bendeciwasqanmanta”.

4. ¿Imaynatataq ñawpa tiempopi judiokunaqa costumbrenkuman hina tayta-mamankutaqa mana llakipayarqakuchu?

⁴ Tayta-mamanchikta respetaspaqa, ¿yanapananchikchu kapuqninchikwan? Yanapananchikmi. Jesuspa tiemponpim judiokunapa religionninpi umalliqkuna costumbrenkuman hina nirqaku kapuqniytam  “Diosman qoykuni” nispa, chaymi tayta-mamanku yanapaytaqa manaña munarqakuchu (Mateo 15:3-6). ¡Pasaypaq mana llakipayakuqkunam karqaku! Chay runakunaqa manam yachachirqakuchu tayta-mamankuta cuidanankupaqqa aswanqa mana valoraspam mana imatapas qoykuqkuchu. Ñoqanchikqa manam chaynaqa kananchikchu (Deuteronomio 27:16).

5. Wakin nacionpi gobierno yanapaptinpas, ¿imanasqam wawa-churiqa kapuqninkuwan tayta-mamankuta yanapananku?

⁵ Wakin nacionkunapiqa gobiernom yuyaqkunata yanapan paykunapaq sapaq wasita rurachispan, mikuyta, pachata qospan. Wakinpiqa jubilakuspam qollqeta chaskinku. Chaywanpas mana haypaptinqa otaq llamkananpaq kallpan pisiyaruptinqa churinkunam tayta-mamanman kuyasqanta qawachinan ima necesitasqankutapas qospanku. Paykunata cuidaspaqa allintam rurachkanchik, chay rurayqa familia qallarichiq Jehová Diostam hatunchan.

6. ¿Imatataq wakin wawa-churikunaqa ruranku tayta-mamankuta yanapanankupaq?

⁶ Yuyayniyoq churikunam onqoq tayta-mamankuta kallpanchakuspa kuyakuywan atiendenku. Wakinmi tayta-mamankuta pusakunku wasinkuman otaq paykunapa wasinpa hichpanmanpas kuska yachanankurayku astakunku. Hukkunañataqmi rinku yuyaq tayta-mamankupa wasinpi yachanankupaq. Kayna rurasqankum wakin kutipiqa yanaparqa tayta-mamatawan wawa-churikunata.

7. ¿Imanasqataq yuyaqña tayta-mamanchikta atiendenapaqqa allinta tanteana?

⁷ Atiendenankupaq chayna rurasqankuqa wakin kutipiqa manam munasqankuman hinachu lloqsin. ¿Imanasqa? Yaqapaschá preocupakuspa mana  allin tanteasqankurayku. Bibliam nin: ‘Yachayniyoq runaqa [...] entiendenmi imayna kawsananta’, nispa (Proverbios 14:15). Ejemplopaq, yuyaqyasqa mamanchik sapallanña yachaspan sasachakuptinqa piensachwanpaschá wasinchikman pusaramuyqa allin kasqanta. Allinta tanteakunapaqmi ‘yachayniyoq runaqa’ kay tapukuykunapi piensananchik: ¿Imakunatam necesitan? ¿Kanmanchu gobiernomanta otaq sapaq oficinakunamantapas yanapakuykuna? ¿Munanmanchu huklaw wasipi kayta? Chayna kaptinqa, ¿imaynataq sientekunman? ¿Llakikunmanchu amistadninkunamanta? Hinaspa, ¿imaynataq sientekunman? ¿Rimarunchikñachu kaykunamanta paywan? Wasinchikman pusamuptinchikqa, ¿imaynataq sientekunman familianchik hinaspa ñoqanchikpas? Atiendenapaq kaptinqa, ¿pitaq atiendenman? ¿Yanapanakuchwanchu atiendenapaq? ¿Rimarunchikñachu familianchikwan imayna atiendenamanta?

8. ¿Imakunatam rurana yuyaq tayta-mamanchikta atiendenapaq?

⁸ Yuyaq tayta-mamataqa lliw wawa-churikunam atiendenanku, chaypaqmi allin kanman huñunakuspa tanteanakuyninku. Hinaspapas allinmi kanman congregacionpi ancianokunawan parlay otaq yuyaq tayta-maman atiendeq iñiqmasinchikkunawanpas. Bibliam nin: “Runapa ruray munasqanmi mana qespinchu mana consultaspa rurasqanrayku. Runapa imapas rurasqanqa qespinmi achka consejaqkunata consultasqanrayku”, nispa (Proverbios 15:22).

9, 10. a) ¿Imaynatam qawachichwan yuyaqkuna respetasqanchikta? b) Yuyayniyoq wawa-churikuna tayta-mamankuta imawanña yanapaspapas, ¿imaynatam atiendenanku?

⁹ Yuyaq tayta-mamanchikta atiendenapaqqa kuyapayaspam entiendenanchik. Tiempopa risqanman hinam  paykunaqa sasachakunku puriypi, mikuypi hinaspa ima yuyaypipas. Chaymi yanapananchikta necesitanmanku. Churikunaqa llumpaytam preocupakunku tayta-mamankumanta chaymi consejanku, ichaqa manam qonqanankuchu tayta-mamankuqa tukuy vidankupi ancha experienciayoq kasqankuta hinaspa vida pasanankupaq imakunapipas tanteakuq kasqankuta. Paykunaqa manam qonqankuchu tayta-mama kasqankuta nitaq experienciayoq kasqankutapas. Chaymi wawa-churinkunaña paykunamanta cuentallikuptinkuqa hukmanyasqa tarikunku otaq sientekunku. Wakin yuyaqkunañataqmi piñapakunku ima rurasqankumantapas controlaptinku.

¹⁰ Chayna sasachakuykuna allichayqa sasam ichaqa allinmi kanman kikin yuyaq tayta-mamakuna atisqankuman hina tanteakunankupaq saqeyqa. Paykunawan manaraq rimaspaqa manam imatapas tanteananchikchu. Yuyaq kaspankupaschá manaña ñawpaqpi hinañachu imatapas ruranku. Ichaqa atisqankuman hina ruranankupaqmi saqena. Cuentatam qokusun llumpayta mana controlaptinchikqa sumaqllata paykunawan kawsakusqanchikta. Chaymi paykunapas, ñoqanchikpas kusisqa kasunchik. Allinninkupaq munaspaqa imamantapas respetowanmi rimananchik. Bibliam nin: “Yuyaqkunapa qayllanpi sayarispam paykunataqa respetanki”, nispa (Levitico 19:32).

11-13. Tayta-mamanchik mana kuyaspa uywawaptinchikpas, ¿imam yanapawachwan mana sientikuspa atiendenapaq?

¹¹ Wakinpiqa mana kuyakuywan uywasqa kasqankuraykum churikunaqa sasachakunku yuyaqyasqa tayta-mamanku atiendeypi. Ichapas taytanchikqa mana kuyapayakuqpas karqa mamanchikñataq llumpay maqakuq. Tayta-mamanchik munasqanchikman  hina mana uywawasqanchikwanpaschá hukman sientekunchik. ¿Atipachwanchu chayna sientekusqanchikta? *

¹² Finlandia nacionpim wiñarqa Basse sutiyoq mozo, paymi nin: “Padrastroymi Alemania nazi nisqapi guardia karqa. Chaymi genionta mana controlaq kaptin manchakuypaq karqa. Mamaytam qayllaypi achka kutita maqarqa. Huk kutipim ñoqawan llumpayta piñakuruspan correanpa fierronwan uyaypi waqtaruwarqa camaypa hawanman wichiykunaykama”, nispa.

¹³ Ichaqa cuentatam qokuna tayta-mamapa allin kayninkunapi. Basseqa nintaqmi: “Padrastroyqa anchatam llamkaq mantienewanankupaq. Manam haykapipas kuyaykuwarqachu ichaqa yacharqanim imanasqa chayna kasqanta. Warmachallaraq kaptinmi maman wasinmanta qarqorurqa. Anchata sasachakuspam vida pasayta yacharqa, chaymantapas mozollaraq kachkaspanmi guerraman rirqa. Chayna kasqanta yachaspaymi mana huchachaspay aguantaq karqani. Yuyayniyoqña kachkaptiymi payqa onqorurqa hinaptinmi wañukunankama atisqayman hina atienderqani. Sasa kaptinpas anchatam kallpanchakurqani kuyasqa churin hina atiendenaypaq paypas allinpaqchusmi hapiwarqa”, nispa.

14. ¿Bibliapa ima nisqantaq yanapawachwan yuyaqyasqa tayta-mamanchikta sumaqllata cuidanapaq?

¹⁴ Familiawanpas chaynataq piwanpas Bibliapa kayna nisqanta kasukuyqa allinninchikpaqmi: “Mosoq pachawan pachakuchkaq hinayá allinkunata ruraspa reqsichikuychik llakipayakuspa, sumaq sonqo kaspa, humillakuspa, llampu sonqo kaspa hinaspa pacienciakuspa. Pipapas quejan kaptinqa aguantanakuspayá  pampachanakuykuychik, chaynataqa rurankichik qamkunatapas Señor pampachaykususqaykichikman hinam” (Colosenses 3:12, 13).

15. ¿Imanasqataq onqoq tayta-mamanchik atiendeyqa llakikuypaq?

¹⁵ Onqoq tayta-mamata atiendeyqa llumpay sasam, achka ruraykunata cumplinapaq tiempo necesitakusqanrayku. Aswan sasaraqmi imayna sientekusqanchik atipayqa. Llakikuypaqmi onqoq tayta-mamanchik, manaña imapas ruray atisqanta qawayqa. Puerto Rico nacionmanta Sandy sutiyoq warmim  nin: “Mamaymi llapallaykumanta nanachikuq karqa. Llumpaytam llakikurqaniku atiendespayku. Onqoyninwanmi wistuyta qallaykurqa, hinaspam tawnawanña puriq chaymantam andador nisqankuwanña hinaspa ruedayoq sillapiña. Sapa kutim aswanyarqa wañukunankama. Cancer onqoymi hapirurqa tullunpi chaymi tuta punchaw atiendena karqa. Hinaptinmi bañachirqaniku, mikuchirqaniku hinaspa leepurqaniku. Llumpay llakisqam sientekurqaniku. Mamay wañuypa patanpiña kasqanta qawaykuspaymi kuyasqayrayku llumpayta waqarqani”, nispa.

16, 17. ¿Ima ruraytaq yanapawachwan onqoq tayta-mamanchikta atiendespa mana hukmanyarunapaq?

¹⁶ Sandy hina tarikuspanchikqa, ¿imatataq rurachwan? Bibliata leespa Jehová Diosta uyariymi hinaspa orakuspa Dioswan rimaymi yanapawasunchik (Filipenses 4:6, 7). Yanapawachwantaqmi allinta alimentakuy hinaspa allinta puñuypas. Kaykunata ruraspam allinta sientekusunchik cuerponchikpi hinaspa piensayninchikpipas onqoq familianchikta atiendenapaq. Cambiachwantaqmi sapa punchaw imapas rurayninchikta. Achka punchawkuna samariyta mana atispaqa pisi tiempollapas samarinapaqmi kallpanchakuna. Chaypaqmi hukpa yanapakuyninta maskana onqoq tayta-mamanchikta atiendeykunanpaq.

¹⁷ Wakin churikunaqa llumpaytam tayta-mamanmanta preocupakunku imatapas ruranankupaq. Ichaqa manam pesakunachu mana ruray atisqanchikmantaqa. Wakin kutipiqa tayta-mamanchikta cuidanankupaqmi pusachwan yuyaqkunata cuidananku wasiman. Onqoq tayta-mamanchikta atiendespaqa allintam tanteakunanchik atisqanchikman hina yanapanapaq. Tayta-mamanchikta atiendespapas atiendenataqmi warminchikta otaq qosanchikta chaynataq wawa-churinchikkunatapas.

18, 19. ¿Imatam Diosqa prometen serviqninkunapaq hinaspa ima ejemplotaq qawachin promesan cumplisqanta?

¹⁸ Jehová Diosmi kuyakuywan Palabranpi consejan yuyaqyasqa tayta-mamanku atiendeqkunata, ichaqa manam chayllachu. Salmo qellqaqmi nin: “Diosqa llapallan qayakuqninkunapa hichpallanpim kachkan. [...] Qayakuptinkum uyariykuspa salvaykun”, nispa. Serviqninkunatam Diosqa amparanqa llumpay sasachakuypiña tarikuptinkupas (Salmo 145:18, 19).

¹⁹ Myrna sutiyoq iñiqmasinchikmi Diospa chayna yanapakuyninta chaskirqa, apoplejía nisqa onqoywan maman mana kuyuriqña rikuriruptin. Myrnam nin: “Ancha hukmanyanapaqmi kuyasqa aylluyki ñakariqta qawayqa hinaspa iman nanasqanta mana yachayqa. Pisi-pisimanta aswanyaptinmi ima ruraytapas mana atirqanichu. Chaymi qonqorakuykuspay achka kutita Diosman willakurqani manaña kallpayoq kasqayta. Rey David hinam Jehová Diosta mañakuspay waqarqani weqeyta odrepi churachkaq hina churananpaq (Salmo 56:8). Prometesqanman hinam ‘Jehová Diosqa yanapaykuwarqa’” (Salmo 18:18).

20. Yuyaq tayta-maman wañukunanña kaptinpas, ¿Diospa ima promesankunataq kallpanchanman cuidaqnin ayllunkunata?

²⁰ Ninkum yuyaq tayta-mama atiendeyqa “llumpay llakipi tukusqanta”. Yanapananchikpaq maynataña kallpanchakuptinchikpas yuyaqyaywanqa wañunkupunim, chaynam pasarqa Myrnapa mamanwanpas. Diospi confiaqkunaqa yachankum wañuqkuna kawsarimunanta. Apostol Pablom nin: “Ñoqapas paykuna hinam confianzawan suyachkani allin runakunatawan mana allin runakunata hamuq punchawpi Dios kawsarichimunanta”, nispa (Hechos 24:15). Yuyaqkuna wañukuptinqa, familianqa consuelasqam  tarikunku kawsarimuymanta yachasqankuwan hinaspa paraisopi wañuy manaña kananmanta Diospa prometesqanwan (Apocalipsis 21:4).

21. ¿Imakunapim tukunqa yuyaq tayta-mamankuta respetowan cuidasqanku?

²¹ Diosta serviqkunaqa tayta-mamanku yuyaqña kaptinpas kuyaspam respetowan cuidanku (Proverbios 23:22-24). Chaynata ruraspam Bibliapa kayna nisqanman hina kusikunku: “Qamraykuyá tayta-mamayki kusikuchun. Qamraykuyá wachakusuqniki kusikuchun” (Proverbios 23:25). Yuyaq tayta-mamanta respetaspa cuidaqqa Jehová Diospa agradonpaqmi, hinaspam Pay respetasqantapas qawachichkan.