1-3. (1) ¿Imanasqataq Pabloqa Atenas llaqtaman chayaruspan sunqunpi rabiakurqa? (2) ¿Imaynatam yanapawachwan Pablopa imayna yachachisqanmanta yachayninchik?

 PABLOQA Atenas llaqtaman chayaruspanmi callenkunapi purirqa. Chay llaqtapiqa ñawpaq watakunapim Socrates, Platon hinaspa Aristoteles sutiyuq runakuna piensasqankuta yachachiqku. Chay llaqtapi kaqkunaqa tukuy rikchaq taytacha-mamachakunatam yupaychaqku. Pabloqa rikurqam taytacha-mamachakunata templokunapi, plazakunapi, callekunapi hinaspa maypipas. Chaywanmi Pabloqa sunqunpi rabiarqa. Jehova Diospaqqa chay taytacha-mamachakunaqa millakuypaqmi karqa, Pablopaqpas chaynam karqa (Ex. 20:4, 5).

² Plazaman chayaruspanqa Pabloqa astawanraqchá hukmanyarurqa. Chay plazaman yaykunapim rikururqa taytacha Hermespa qalalla achka idolonkunata. Chay plazapa muyuriqninpiqa karqataqmi achkallaña altarkunapas chaynataq capillakunapas. ¿Imatataq Pabloqa ruwarqa chayna llaqtapi Diosmanta willakunanpaq? ¿Atinmanchu karqa mana sientichispallan imapi creesqankuman hina yachachiyta? ¿Atinmanchu karqa Jehova Diospi iñikunanpaq hukllatapas yanapayta?

³ Hechos 17:22-31 nisqanpim willawanchik Atenas llaqtayuq yachaysapa runakunaman Pablo imaynata yachachisqanmanta. Chaymanta yachaymi yanapawasun Pablo hina sumaqta, mana iskayrayaspa hinaspa imapi creesqankuman hina yachachispa runamasinchikkunata yuyaymanachinapaq.

4, 5. ¿Maykunapitaq Atenas llaqtapiqa Pablo willakurqa? ¿Imanasqataq plazapi willakuyninqa mana facilchu karqa?

⁴ Pablom 50 kaq watapi iskay kaq viajasqanpi Atenas llaqtaman chayarurqa. a Chaypim Silastawan Timoteota suyarqa Bereamanta  chayamunankuta. Paykuna chayamunankamam Pabloqa sapa kuti ruwasqanman hina huñunakunanku wasipi judiokunata yachachispa yuyaymanachirqa. Mana judio kaqkunamanñataqmi “plazapi” rimapayarqa (Hech. 17:17). Chay plazaqa karqa Acropolis nisqankupa hichpanpim, hinaspapas karqa yaqa pichqa hectaream. Chaypim Atenas runakuna huñunakuqku, negociokunata ruwaqku, yachaysapa runakunapas chaymanmi riqku imamantapas rimanankupaq.

⁵ Pablopaqqa manachá facilchu karqa plazapi yachachiyqa. Chay plazaman riqkunamanta wakinmi karqa yachaysapa epicureokuna hinaspa estoicokuna. b Epicureokunaqa kay pachapi tukuy imapas kikillanmanta rikurimusqantam creeqku. Paykunam niqku: “Diostaqa manam manchakunachu, wañuruspaqa manam imatapas musyanchikñachu. Allin ruwaytaqa atichwanmi. Mana allinkunatapas aguantachwantaqmi”, nispa. Estoicokunañataqmi piensaqku yachayniyuq kaytawan entendimientoyuq kayta haypay ancha allin kasqanta. Piensaqkutaqmi Diosqa mana kasqanta. Chaymantapas, manam Jesuspa qatiqninkuna hinachu kawsarimuymantaqa epicureokunawan estoicokunaqa yachachiqku. Chay runakunapa yachachisqankuqa manamá Pablopa yachachiy munasqanwanqa tuparqachu.

6, 7. ¿Ima nirqakutaq yachaysapa wakin runakunaqa Pablopa willakusqanmanta? ¿Imatam ñuqanchikmantapas wakin runakuna ninku?

⁶ ¿Ima nirqakutaq chay runakunaqa Pablopa willakusqanmanta? Wakinmi nirqaku “yanqa rimaq” utaq “usuchisqa kawsaykunata pallapakuq” nispa (Hech. 17:18 nisqanpaq willakuyta qaway Biblia de Estudio nisqanpi). Chaynata kamisqankuqa ¿ima ninantaq karqa? Yachaysapa qillqaq runam nirqa: “Ñawpaqtaqa griego rimaypim chaynata niqku kawsaykuna usuchisqanku pallakuq pichinkuchata. Watakuna pasaytam ichaqa mercadopi imapas wischusqankuta utaq mikuy puchukuna huñukuq runataña chaynataqa niqku. Chaymantaqa chaynataqa niqku runapa imapas rimasqanta uyarispan hapisqanta yachachiq runatam”, nispa. Chaynaqa, epicureokunawan estoicokunaqa Pablotam nichkarqaku mana imapas yachaq kasqanta hinaspa hukkunapa rimasqallanta rimaq kasqanta. Chaynata kamiptinkupas payqa mana manchakuspanmi hinalla willakurqa.

⁷ Kunan tiempopipas chaynamá wakin runakunaqa kamiwanchik utaq asipayawanchik Jehova Diospa testigon kasqanchikmanta hinaspa bibliapa nisqanmanta willakuptinchik. Wakin profesorkunam yachachinku plantakunapas, animalkunapas utaq runapas kikillanmanta rikurimusqanta nisqankuqa ciertopuni kasqanta, hinaspam ninkuraq chayna kasqanta mana creeqkunaqa mana yachayniyuq kasqankuta. Chaymi bibliapa  nisqanmanta hinaspa tukuy imata Dios unanchasqanmanta willakusqanchikrayku upa kasqanchikta ninku. Ichaqa mana manchakuspam hinalla willakunchik tukuy imata unanchaqqa Jehova Dios kasqanmanta (Apoc. 4:11).

8. (1) ¿Ima nirqakutaq Pablopa willakusqanta uyariq runakuna? (2) ¿Imataq karqa Areopago? (Qaway willakuyta).

⁸ Pablopa willakusqanta uyariqkunamanta wakinmi nirqaku: “Huklaw llaqta runakunapa diosninkumanta willakuqchusmi payqa”, nispanku (Hech. 17:18). Sichum Pablo huklaw llaqtayuq runakunapa diosninta yupaychanankupaq Atenas llaqtapi yachachispanqa wañuymanpas chayanmanchá karqa. Pablopa tiemponmanta pachak watakuna ñawpaqtam Socrates sutiyuq runatapas wañurachirqaku huklaw llaqtayuq runakunapa diosninmanta yachachisqanta nispanku. Chayna yachachisqantam Pablomantapas nirqaku, chaymi corteman utaq Areopagoman c aparurqaku imamanta willakusqanta chaypi kaqkunaman entiendechinanpaq. Chaypi kaqkunaqa manam haykapipas Diospa palabranmantaqa uyarirqakuchu. Chaynaqa, ¿imaynatam willakusqanta defienderqa?

9-11. (1) ¿Ima nispanmi Pabloqa Atenaspi kaqkunaman uyarinankupaq hina willakurqa? (2) ¿Imaynatataq Pablota qatipakuchwan Diosmanta willakuspanchik?

⁹ Yachamusqanchikman hinam Pabloqa Atenas llaqtaman chayaruspa taytacha-mamachakunata qawaspan sunqunpi rabiarqa. Chaykunata yupaychay mana allin kasqanmanta chaylla rimananmantaqa imapi creesqankupi piensaspanmi allin tantiuwan rimarqa. Kaynatam nirqa: “Atenas llaqtayuq qarikuna, qawasqayman hinaqa qamkunaqa wakin runakunamantapas astawanmi taytacha-mamachakuna yupaychaqllaña kasqankichik”, nispa (Hech. 17:22). Chaynata nisqanwanqa “Dios yupaychay munaqkunam kasqankichik” nichkanmanpas hinam karqa. Arí, chaynatamá alabaykurqa. Pabloqa cuentatam qukurqa pantay yachachikuykunawan ñawsa hina kaspankupas llampu sunquyuq kaspankuqa Jehova Diosmanta yachanankuta. Payqa sunqunpiqa yachakurqam kikinpas ñawpaqta chayna kasqanta, chaymi watakuna pasayta nirqa: ‘Ñawpaqtaqa [...] manaraq iñisqayraykum hinaspa mana yachaywanmi chaykunata ruwarqani’, nispa (1 Tim. 1:13).

¹⁰ Chaymantam Pabloqa paykunata nirqa ‘mana riqsisqa Diospaqpas’  altarta ruwapusqankumanta. Huk libropim nin: “Griego runakunam hinaspa huklaw llaqtamanta kaqkunam ‘mana riqsisqanku dioskunapaq’ altarta ruwapuqku. Ruwapuqkuqa mayqin diostapas qunqaruspa mana piñachinankupaqmi”, nispa. Chaynata ruwasqankuwanmi Atenaspi runakunaqa riqsikurqaku mana riqsisqanku Diospas kasqanta. Mana riqsisqanku Diospaqpas altarta ruwapusqankuraykum Pabloqa nirqa: ‘Mana riqsichkaspa yupaychasqaykichik Diosmantam willachkaykichik’, nispa (Hech. 17:23). Chaynata yachachisqanwanmi sumaqta entiendechirqa. Payqa manamá huklaw llaqtayuq runakunapa diosninmantachu willakuchkarqa, aswanqa manaraq riqsisqanku chiqap Diosmantam.

¹¹ ¿Imaynatataq Pablota qatipakuchwan Diosmanta willakuspanchik? Achka runakunam religionniyuq kanku, chaymi cuentata qukunapaq qawarinanchik ima alaqakunawan churakusqanta utaq wasin punkupi imakuna kasqanta. Chayman hinam nichwan: “Qawasqayman hinaqa religionniyuqmi kasqanki. Diosmanta yachay munaq runakunawan rimaspaymi anchata kusikuni”, nispa. Chaynata nispa alabaykuymi yanapawasun imapi creesqankuman hina rimapayanapaq. Manamá imapi creesqankumanta mana allinta rimaspaqa sientichinanchikchu. Chayna religionpi kaqkunam kunanqa iñiqmasinchikkunaña kachkanku.

12. ¿Imaynatam Pabloqa willakurqa runakuna uyarinankupaq?

¹² ¿Imaynatam Pabloqa willakurqa uyariqninkuna hinalla uyarinankupaq? Pabloqa yacharqam uyariqninkunaqa yachaysapa griegokunapa yachachisqan kaspankupas bibliamantaqa imallatapas mana yachasqankuta. Chaymi uyarinankurayku kaykunata ruwarqa: 1) Bibliamantapuni mana leepuspanmi willaylla-willarqa ima nisqanta. 2) Paykuna hina kasqanta piensachinanpaqmi nirqa “ñuqanchikmantaqa” utaq “kawsanchik” nispa. 3) Hinaspapas llaqtamasinkupa qillqasqanku kaqkunamantam rimarqa paypa nisqanwan tupasqanta cuentata qukunankupaq. Qatiqninpiyá yachaykusun Diosmanta imaynata Pablo yachachisqanmanta.

13. ¿Pabloqa hanaq pachata, kay pachata pi unanchasqanmantataq nirqa? ¿Imatam Pabloqa sutillata yachachirqa?

¹³ Diosmi hanaq pachatawan kay pachata unancharqa. Pablom nirqa: “Kay pachata hinaspa kay pachapi tukuy ima kaqkunatapas unanchaq Diosqa manam runakunapa ruwasqan wasipichu yachan, payqa hanaq pachapipas kay pachapipas kamachiqmi”, nispa (Hech. 17:24). Chaynatam Pabloqa yachachirqa tukuy imapas kikillanmanta utaq qunqayllamanta mana rikurimusqanmanta, aswanqa Dios unanchasqanmanta  (Sal. 146:6). Runakunaqa yupaychanankupaqmi Atenea hinaspa huk taytachakunata altarkunapi, templokunapi hinaspa capillakunapi tiyachiqku. Hanaq pachata hinaspa kay pachata unanchaq Diosmi ichaqa runapa ruwasqan templokunapiqa mana yachanchu (1 Rey. 8:27). Chaywanmi Pabloqa sutillata yachachirqa runapa ruwasqan taytacha-mamachakunamantaqa Jehova Dioslla tukuy atiyniyuq kasqanta (Is. 40:18-26).

14. ¿Imaynatam Pabloqa yachachirqa Diosqa runakuna yanapananta mana necesitasqanta?

¹⁴ Diosqa manam necesitanchu yanapananchiktaqa. Runakunaqa taytacha-mamachankutam sumaqta pachachiqku, hinaspapas mikuytawan yakutam apaqku chaykunata necesitachkanmanpas hina. Pablota uyariq yachaysapa wakin runakunaqa piensaqkum dioskunataqa runakuna mana yanapay atisqankuta. Chayna piensasqankuqa Pablopa yachachisqanwanmi tuparqa, Pabloqariki yachachirqam Diosqa ‘runakunawanqa mana atiendechikusqanta’. Tukuy imata unanchaq Diosqa manamá imatapas necesitanchu, chaymi mana imatapas quchwanchu. Aswanqa paymi ‘llapallan runakunaman qun vidata, samayta hinaspa tukuy imakunatapas’, paytaqmi parachimun, intita lluqsichimun hinaspa  ima tarpusqanchiktapas wiñachimun (Hech. 17:25; Gen. 2:7). Chaynaqa, Diosmi runakunataqa yanapan, runakunaqa manam imapipas Diostaqa yanapanmanchu.

15. ¿Imaynatam Atenas llaqtayuqkunaman Pablo yachachirqa hukkunamanta aswan allinpaq mana hapikunankupaq? ¿Imaynatam Pablopa yachachisqanta qatipakuchwan?

¹⁵ Diosmi runata unancharqa. Atenas llaqtapi kaqkunaqa griego kasqankuraykum wakinkunamantaqa aswan allin kasqankuta piensaqku. Ichaqa chaynata piensananchiktaqa Jehova Diosqa manam munanchu (Deut. 10:17). Pabloqa chaypi runakunatam sumaqllata piensarichirqa kaynata: “[Diosqa] huk runallamantam rikurichirqa tukuy nacionpi llapallan runakunata”, nispan (Hech. 17:26). Pabloqa rimachkarqa Adanmantam. Paypa mirayninmantam lliw runakuna kanchik (Gen. 1:26-28). Chaymi maymanta kaspapas utaq ima kastamanta kaspapas mana nichwanchu aswan allin kasqanchikmantaqa. Pablopa yachachisqantaqa lliwchá sumaqta entienderqaku. Kaymi yachachiwanchik Diosmanta willakuspaqa imam kaqta willakunapaq. Manam allinchu kanman chaskiwananchikrayku uyariy munasqallankumanta willakuyqa.

16. ¿Imapaqtaq Diosqa runakunata unancharqa?

¹⁶ Diosqa munan payman asuykunanchiktam. Pablopa tiemponpi yachaysapa runakunaqa unay watakunachá atipanakurqaku imapaq kawsakusqanchikmanta yachayta munaspanku. Chaypaq maynataña estudiaspankupas manam kikillankumantaqa yachayta atinmankuchu karqa. Pablom ichaqa chaymanta sumaqta yachachirqa. Nirqam Diosqa payta maskananchikpaq unanchawasqanchikmanta hinaspa ‘llachpaykachakuq hina maskaspapas chiqaptapuni tarinamanta, payqa manam llumpay karupichu ñuqanchikmantaqa kachkan’ (Hech. 17:27). Chaynaqa, atichwanmi Diosta riqsiytaqa. Payqa maskaqninkunapa hinaspa paymanta yachay munaqkunapa hichpallanpim kachkan (Sal. 145:18). Pabloqa “ñuqanchikmantaqa” nispanqa paypas Diosmanta yachananpaq kallpanchakunanmantam nichkarqa.

17, 18. (1) ¿Imanasqataq runakunaqa Diosman asuykuyta munanchik? (2) ¿Imaynatam Pablota qatipakuchwan Diosmanta willakuspanchik?

¹⁷ Diosman asuykuyta munaqmi kananchik. Pabloqa hinalla yachachispam nirqa: “[Dios] kaptinmi kawsanchik, purinchik hinaspa kay pachapipas kachkanchik”, nispa. Yachaysapa runakunam ninku Pablopa chayna nisqanqa Epimenides sutiyuq runapa nisqanwan tupasqanta. Epimenidesqa takikuna ruwaqmi karqa, hinaspapas Atenas llaqtapi ancha riqsisqa runam karqa. Chaymantam Pabloqa imanasqa Diosta maskay munaq kananchikmanta yachachispan kaynatawanraq nirqa: “Takikuna ruwaq llaqtamasikichikkunapas ninkum: ‘Ñuqanchikqa Diospa churinkunam kanchik’, nispanku” (Hech. 17:28). Runakunaqa llapallanchikmi Diospa unanchasqan Adanpa miraynin kanchik. Chaymi runakunaqa taytanchik Diosman asuykuyta munaq kananchik. Yachamusqanchikman hinamá Pabloqa rimasqanta hinalla uyarinankupaq respetasqanku runakunapa nisqanmanta rimarirqa. d Pablota qatipakuspam ñuqanchikpas riqsisqa runakunapa hinaspa riqsisqa qillqakunapi nisqanmanta rimarichwan. Wakin costumbrekuna hinaspa religionpi wakin fiestakuna ruwasqanku imayna qallarisqanmanta yachachispaqa  kikinku cuentata qukunankupaqmi riqsisqa librokunapi ima nisqanmanta willachwan.

¹⁸ Pabloqa uyarinankupaq hinamá Diosmantaqa sumaqta willakurqa. Ichaqa, ¿uyarinallankutachu munarqa? Chaymantam qatiqninpi rimarqa.

19, 20. (1) ¿Imaynatam Pabloqa yachachirqa taytacha-mamacha yupaychay yanqapaq kasqanta? (2) ¿Uyariqninkunaqa imatam ruwananku karqa?

¹⁹ Pabloqa uyariqninkunatam kallpancharqa yacharusqankuman hina Diosta yupaychanankupaq. Chaymi nirqa: “Diospa churinkuna kachkaspanchikqa Diosmantaqa manam piensananchikchu qurimanta, qullqimanta utaq rumimanta ruwasqa kaqkunaman rikchakusqantaqa, chaykunaqa runakunapa piensasqanman hina ruwasqallam”, nispa (Hech. 17:29). Dios unanchaqninchik kachkaspanqa, ¿imaynataq runapa ruwasqan taytacha-mamachaqa kanman? Pabloqa sumaqllatamá qawachirqa taytacha-mamachata yupaychay yanqapaq kasqanta cuentata qukunankupaq (Sal. 115:4-8; Is. 44:9-20). Payqa manam nirqachu “manam piensanaykichikchu” nispaqa, aswanqa “manam piensananchikchu” nispam nirqa. Chaynata rimaspanmi uyariqninkunataqa mana hukmanyachirqachu.

²⁰ Chaymantam Pabloqa imanasqa chaylla kasukunankumanta nirqa: “Diosqa manamá kaqpaqpas hapirqachu runakunapa mana yachachkaspa ruwasqankutaqa [utaq mana yachachkaspa taytacha-mamachakunata yupaychasqankutaqa], kunanmi ichaqa tukuy hinastinpi llapallan runakunata nichkan huchankumanta wanakunankupaq”, nispa (Hech. 17:30). Wanakunankumanta uyarisqankuwanqa wakinkuqa hukmanyarqakuchá. Ichaqa Pablopa yachachisqanwanmi cuentata qukururqaku Diostaqa unanchaqninchik kasqanrayku kasukunankumanta. Chaypaqqa Diosmantam yachananku karqa hinaspam yachasqankuman hina kawsakunanku karqa. Chaymi Atenas llaqtayuqkunaqa taytacha-mamacha yupaychay mana allin kasqanmanta cuenta qukuspanku saqinanku karqa.

21, 22. ¿Ima nispantaq Pabloqa yachachisqanta tukurqa, hinaspa imatam chay nisqanqa yachachiwanchik?

 ²¹ Pabloqa yachachiyta tukunanpaqmi nirqa: “Diosqa huk punchawtam akllarun kay pachapi runakunata allinta juzgananpaq, chaytaqa ruwanqa akllasqan runawanmi. Llapallan runakuna chayta creenankupaqmi wañusqanmanta payta kawsarirachimun”, nispa (Hech. 17:31). Runakunata juzgananpaq huk punchawta Dios akllarusqanmanta yachasqankuraykum Diosta maskananku karqa. Juzgananpaq akllasqan runapa sutinta Pablo mana nispanpas nirqam chay runaqa runakunawan kuska kananpaq hanaq pachamanta kay pachaman hamusqanmanta hinaspa wañukuptin Dios kawsarichisqanmanta.

²² Kunanqa yachanchikñam Jehova Diosqa runakunata juzgananpaq Jesusta akllasqanmanta (Juan 5:22). Yachanchiktaqmi juzgananpaq tiempoqa waranqa wata kananmantapas chaynataq chay tiempo qallaykunanpaq kayllapiña kasqanmantapas (Apoc. 20:4, 6). Ichaqa manam chay tiempotaqa manchakunchikchu, manamá iskayrayanchikchu Diosman sunqu kaqkunaqa paypa bendicionninkunata chaskinanchikmantaqa. Tukuy chaykunataqa chaskisunchik Jehova Dios churin Jesusta kawsarichisqanraykum.

23. ¿Lliw runakunachu Pablopa yachachisqanta chaskikurqaku?

²³ ¿Lliw runakunachu Pablopa yachachisqanta chaskikurqaku? Kawsarimuymanta yachachiyta qallaykuptinmi “wakinkuqa paymanta burlakuyta qallaykurqaku”, wakinñataqmi mana uyariyta munaspanku sumaqllata nirqaku: “Kay rimasqaykikunataqa hukpiñayá uyarisqaykiku”, nispanku (Hech. 17:32). “Wakin qarikunam ichaqa payman hukllawakuspanku iñikurqaku, hukninmi karqa Dionisio, payqa karqa Areopago cortepi juezmi, iñikurqataqmi Damaris sutiyuq warmipas chaynataq hukkunapas” (Hech. 17:34). Kunan tiemponchikpipas Diosmanta willakuptinchikqa Pablopa tiemponpi hinam runakunaqa kanku. Wakinkum ñuqanchikmanta asikunku, wakinkuñataqmi sumaqta chaskiwaspanchikpas mana estudiaytaqa munankuchu. Wakinmi ichaqa Diosmanta willakusqanchikta uyarispanku iñikunku.

24. ¿Imaynatam Pablopa imayna yachachisqanta qatipakuchwan?

²⁴ Pablopa imayna yachachisqanqa qatipakunapaqmi. Ñuqanchikpas entiendenankupaq hinam hinaspa imapi creesqankuman hinam willakunanchik. Pantay religionpi kaqkunamanqa pacienciakuspataqmi mana sientichispalla yachachinanchik. Chaymantapas Diosmanta willakuspaqa imam kaqtam willakunanchik, manam allinchu kanman chaskiwananchikta munasqanchikrayku uyariy munasqallankumanta willayninchikqa. Chayman hina ruwaspaqa hukkunatam allinta yanapasun, hinaspapas Diosmanta willakuspam allin yachachiq kasun, punta apaqkunapas huñunakuypim aswan allin yachachiq kanqaku. Chaypaq kallpanchakuspaqa llapanchikmi atisun runamasinchikkuna yanapayta, chaynapi ‘Diosta maskaspa [...] tarinankupaq’ (Hech. 17:27).