1, 2. ¿Imaynataq karqa Pablopa viajenqa, imakunapitaq piensarqa?

 PABLOQA yuyarirqachá Festopa nisqantaqa, Festom nirqa: ‘Roma nacionta kamachiqmanmi [...] rinki’, nispa. Chaywanqa piensarqachá hamuq punchawkunata ima pasananpi. Pabloqa iskay watañam carcelpi wichqasqa karqa, chaynaqa Romaman apaptinkuqa wayraparikunqachá (Hech. 25:12). Ichaqa yuyarirqachá lamar quchanta viajayqa sasa kasqanta. Ichapas chayrayku piensachkarqa lamar quchanta viajay imayna kananpi hinaspa Roma nacionta kamachiqwan imayna rimananpi.

² Pabloqa achka kutitañam ‘lamar quchapiqa’ hatun sasachakuykunapi karqa. Kimsa kutitam lamar quchapi bote yakuman chinkaykuptin salvakurqa, huk punchaw huk tutanñataqmi lamar qucha yakupa hawanpi karqa (2 Cor. 11:25, 26). Chaymantapas, kay kutipi viajasqanqa manam Diosmanta willakunanpaq llaqtakunaman viajasqan hinachu kanqa, chay kutikunapiqa manam presochasqachu viajarqa. Kay kutipim ichaqa presochasqa rinqa, hinaspapas Cesarea llaqtamantaqa Roma llaqtakamaqa karu-karum karqa (3.000 kilometro). ¿Allinllachu chayanqa? ¿Wañuchisqa kananpaqchu sentenciasqa kanqa? Paytaqariki juzganqa satanaspa munaychakusqan riqsisqa runakunam.

3. ¿Imapaqtaq Pablo kallpanchakurqa? ¿Imamantam kay yachachikuypi yachasun?

³ Pabloqa manachá imakuna pasananpi piensasqanwanqa hukmanyarqachu. Payqa yacharqam ñakariykunapi kananta, ichaqa manam yacharqachu imakunawan ñakarinantaqa. Chaymi mana chaykunapiqa llumpaytaqa piensarqachu, aswanqa kusikuywan Diosmanta hinalla willakunanpaqmi kallpanchakurqa (Mat. 6:27, 34). Pabloqa yacharqam maypiña kaspanpas chaynataq ancha riqsisqa autoridadkunamanpas Diospa gobiernonmanta willakunanpaq Dios kamachisqanta (Hech. 9:15). Chaymi imaña kaptinpas Diospa kamachisqanman hina ruwananpaq kallpanchakurqa. Paymanta yachayninchikqa mayna allinmi. Chayraykuyá yachaykusun chay viajasqanpi imakuna pasasqanmanta hinaspa payta imayna qatipakunanchikmanta.

4. ¿Imayna botepitaq Pabloqa viajayta qallaykurqa? ¿Pikunataq riysirqa?

⁴ Tropakunata kamachiq Juliom Pablota hinaspa huk presokunata Cesareapi qispichirqa Adramitio llaqtamanta cargata apamuq boteman. Adramitio llaqtaqa karqa Mitilene llaqtapa chimpanpim. Pablota apaq boteqa  Cesareamantam rirqa norte lawman, chaymantañataqmi intipa siqaykunan lawman. Sapa sayasqanpim chay botemanta cargata bajachiqku hinaspa cargaqku. Chay botekuna cargapaq kasqanraykum runakunaqa cargapa hawanpi riqku, presochasqa kaqkunaqa astawanraqmi imaynanpapas riqku (qaway “ Lamar quchantakama negociantekunapa viajasqan” niqta). Pabloqa manam sapallanchu rirqa mana allin runakunapa chawpinpiqa, paywanmi rirqa iñiqmasin Aristarco hinaspa Lucas. Lucasmá kaykuna pasasqanmanta qillqarqa. Manam yachakunchu pasajenkuta kikinku pagakusqankuqa utaq Pablopa sirvienten hina mana pagaspanku risqankuqa (Hech. 27:1, 2).

5. ¿Pikunawantaq Pabloqa Sidon llaqtapi tupaykurqa? ¿Imaynatam Pablota atiendeykuq iñiqkunata qatipakuchwan?

⁵ Pablota apaq boteqa tukuy punchaw riruspanmi Sidon llaqtaman chayarurqa. Julioqa manam wakin presokunata hinachu Pablotaqa sasacharqa, ichapas Roma nacionniyuq kasqanrayku hinaspa culpayuq kasqan manaraq yachakusqanrayku (Hech. 22:27, 28; 26:31, 32). Chaymi Pablotaqa Sidonpi permisaykurqa botemanta bajaspan iñiqmasinkunawan tupaykunanpaq. ¡Maynatachá iñiqmasinkunaqa kusikurqaku unay preso kasqanmanta Pablota chaskiykuspanku atiendeykusqankuwanqa! ¿Ñuqanchikpas iñiqmasinchikkunata sumaqta chaskiykuspa imanchiktapas quykuchwanchu utaq samaykachichwanchu? Chayta ruwaspaqa paykunawanmi kallpanchanakusun (Hech. 27:3).

6-8. ¿Imaynam karqa Sidon llaqtamanta Cnido llaqtakama viajasqanku?

⁶ Pablota apaq boteqa kaqmantam riyta qallaykurqa norte lawman, hinaspam Cilicia lawpa hichpanta chaynataq Pablopa wiñasqan Tarso llaqtapa hichpanta pasarqa. Chaymantaqa llumpay wayrawan sasachakusqallankumantañam Lucasqa nin, manañam ninchu maykunapi sayasqankumantaqa (Hech. 27:4, 5). Chayna sasachakuypi kaptinkupas Pabloqa hinallam Diosmanta willakurqa. Willakurqachá riqmasin presokunamanpas, pasajerokunamanpas, chay botepi llamkaq runakunamanpas, soldadokunamanpas chaynataq botepa sayasqan sitiokunapipas. ¿Ñuqanchikpas kallpanchakunchikchu Diosmanta maypipas willakunapaq?

⁷ Chaymantam chayarurqaku Mira llaqtaman, chayqa karqa Asia Menor lawpim. Chaypim Pablowan riqmasinkunaqa Romaman riq hatun botemanña qispirqaku (Hech. 27:6). Chay tiempopiqa Egipto llaqtamanta Roma llaqtaman trigota apaq botekunam Mira llaqtapi sayaq. Chaymi Julioqa huknin boteman qispirqa tropankunapiwan hinaspa apasqan presokunapiwan.  Chay boteqa astawan hatunchá karqa achkallaña trigota chaynataq 276 runakunata apasqanrayku. Chay boteman Pablo qispiruspanqa achka runakunatachá qawarqa Diosmanta willananpaq, payqa manachá tiempontaqa usuchirqachu.

⁸ Mira llaqtamantam Cnido llaqtaman chayarurqaku. Chaymanqa huk punchawllapim chayaqku risqanku lawman wayraptinqa. Chay kutipim ichaqa Lucaspa qillqasqanman hina ‘achka punchaw allimanta rispanku sasata chayarqaku’ (Hech. 27:7a). Achka punchawpiqa chayarqaku llumpayta wayramusqanraykum (qaway “ Mediterraneo lamar quchamantawan wayramanta” niqta). Chay botepi viajaqkunaqa ­pisipasqachá tarikurqaku llumpay wayra kasqanrayku chaynataq kaynaman-waknaman bote aytinyasqanrayku.

9, 10. ¿Imawanmi sasachakurqaku Creta islapa hichpankunapi?

⁹ Cnido llaqtamantam capitanqa intipa siqaykunan lawman riyta munarqa, ichaqa Lucaspa nisqanman hinam ‘derecholla rinankuta wayra harkarurqa’ (Hech. 27:7b). Llumpayta wayrasqanraykum lamar quchapa patanmanta chaylla karunchakururqaku. Hinaspam Creta islapa qipanpiña amparakururqaku. Salmone lawta pasaruptinkuqa ma­nañam llumpaytañachu wayramurqa. ¡Chaywanqa hawkaniqchá tarikurqaku! Ichaqa llumpa-llumpay chirinan tiempom chayamuchkarqaña, chayna tiempopiqa llumpay sasam karqa botewan viajaqkunapaqqa.

¹⁰ Cretaman chayaruspanku imakuna pasasqanmantam Lucas kaynata qillqarqa: “[Creta] islapa patanta sasallataña rispaykum Botekunapa allin sayanan sutiyuq sitioman chayarurqaniku”, nispa. Cretapa waqtanta riptinkupas wayramusqanraykum boteta manejayqa sasa karqa. Chayna risqankupim sayanankupaq sitiota tarirurqaku. ¿Unaychu chaypiqa karqaku? Lucasmi nirqa ‘unarusqankumanta’. Chay punchawkunaqa yaqachusmi karqa septiembre utaq octubre killa, chay killakuna pasaytaqa botepi viajayqa llumpay sasam karqa (Hech. 27:8, 9).

11. ¿Ima nirqataq Pablo botepi riqmasinkunata? Ichaqa, ¿imapaqtaq paykunaqa tantiarurqaku?

¹¹ Wakinkum Pablota tapukurqaku hinalla rinankupaq utaq mana rinankupaqpas, ichapas tapukurqakuqa achka kutikama lamar quchanta viajasqanrayku. Paykunatam Pablo nirqa: “Kay viajenchikqa manam allinchu kanqa, manam botepi apasqallanchikchu nitaq botellachu peligropiqa kachkan, aswanqa vidanchikmi”,  nispa. Ichaqa botepa dueñonmi hinaspa boteta manejaqmi hinalla riyta munarqa botekunapa sayanan allin sitioman chayayta munaspanku. Capitan Juliotapas convencerachirqakum, runakunapas yaqa llapallankum nirqaku Fenice lawman chayanankupaq. Piensarqakum chaypi botekunapa sayanan sitio aswan allin kananmanta hinaspa chiri tiempopi mana llumpayta sasachakunankumanta. Sur lawmanta tumpallata wayra pukumuptinmi paykunaqa piensarqaku maymi risqankuman chayarunankuta, chaymi pasarqaku (Hech. 27:10-13).

12. ¿Ima sasachakuykunapitaq tarikurqaku Cretamanta pasakuspanku? ¿Imakunatataq ruwarqaku yakuman bote mana chinkaykunanpaq?

¹² Ichaqa manapas unaymantam ñawpaqninkumanta manchakuypaq wayra qallakaykamurqa. Wayramanta harkachikuspankum Cauda sutiyuq uchuy islachapa waqtanta rirqaku, chayqa karqa Botekunapa allin sayanan sutiyuq sitiopa hichpanpim. Munturayaq aquman plantakuruyta manchakuspankum botepa qipanpi kaq salvakunapaq botechata ñaka-ñakayta hapirurqaku hinaspam botepa hawanman chay botechata churkururqaku, chaymantañataqmi botepa ukunta waskakunata pasachispanku boteta allinta watapaykurqaku. Hinaspañataqmi botepa telan hapiq tukuy imakunata bajarachirqaku. Tukuy chaykunata ruwaptinkupas manchakuypaq wayram boteta llumpayta aytinyachirqa. Kimsa punchawmantañataqmi botepa wakin waskankunatawan hinaspa waskawan hapichina kaqkunata wischuykurqaku. Chaykunapa llasayninwan yakuman bote mana chinkaykunanpaq (Hech. 27:14-19).

13. ¿Imaynataq llumpayta wayramuptin botepi viajasqanku karqa?

¹³ Llumpay wayrapi viajasqankuraykum mancharisqallaña karqaku. Pablowan riqmasinkunam ichaqa mana llumpaytachu manchakurqaku. ¿Imanasqa? Pablo Roma nacionpi willakunanmanta Jesus nisqanraykum chaynataq Diospa angelnin Roma nacionta kamachiqpa ñawpaqninpi kananmanta nisqanraykum (Hech. 19:21; 23:11). Llumpay wayra-paraqa karqa iskay semanam. Chaymantapas puyullaña hinaspa parallaña kasqanraykum bote manejaqqa intitapas chaynataq lucerokunatapas mana rikurqachu, chaymi maymi rinanman manejayqa sasa karqa. Chayna chiripi, parapi hinaspa mancharisqallaña kasqankuraykum mana mikuytapas atirqakuchu.

14, 15. (1) ¿Imanasqataq Pabloqa riqmasinkunaman yuyarichirqa ñawpaq nisqanta? (2) ¿Imatam yachanchik Diospa promesankunamanta Pablopa willakusqanmanta?

¹⁴ Pablom sayariykuspan yuyarichirqa manaraq viajachkaptinku ima nisqanta. Yuyarichirqaqa manam  botepi riqkunata qaqchananpaqchu, aswanqa kasukuq kanankupaqmi. Chaymantam kaynata nirqa: “Amayá manchakuychikchu, manam hukllapas wañunkichikchu, botellam pakipakurunqa”, nispa (Hech. 27:21, 22). Maynatachá kusikurqaku Pablopa chayna nisqanwanqa, kikin Pablopas kusikuywanchá willakurqa Jehova Diospa chayna nisqantaqa. Chaywanmi yachanchik taytanchik Jehova Diosqa sapakamamanta preocupakusqanta, payqa manam munanchu mayqinninchikpas chinkarunanchiktaqa, aswanqa ‘huchanchikmanta llapallanchik wanakunanchiktam’ (2 Ped. 3:9). Chayraykum anchata kallpanchakunanchik Diospa promesankunamanta lliw runakunaman willakunanchikpaq, chaynapi llampu sunqu runakuna mana wañurunankupaq.

¹⁵ Pabloqa yaqapaschá viajaqmasinkunamanqa manaraq wayra kachkaptin willarqaña ‘Diospa promesankunamanta’ (Hech. 26:6; Col. 1:5). Yakuman bote yaqaña chinkaykuchkaptinmi salvasqa kanankumanta Pabloqa nirqa: “Chisi tutam yupaychasqay hinaspa servisqay Diospa angelnin ñawpaqniypi rikuriykuwarqa, hinaspam niwarqa: ‘Ama manchakuychu Pablo. Roma nacionta kamachiqpa ñawpaqninpim kanayki, Diosmi salvanqa qanwan kuska botepi haykam riqkunataqa’, nispa. Qarikuna, amayá manchakuychikchu, ñuqaqa manam iskayrayanichu Diospa niwasqanmantaqa. Ichaqa islamanmi lluqsinanchik kanqa”, nispa (Hech. 27:23-26).

16, 17. (1) ¿Ima sasachakuypi kachkaptinkutaq Pabloqa Diosta mañakurqa, hinaspa imaynam tarikurqaku mañakuruptin? (2) ¿Cumplikurqachu salvakunankumanta Pablopa nisqan?

¹⁶ Wayra-para kasqanrayku iskay semanaña lamar quchapi sasachakuchkaptinkum botepi llamkaqkuna piensarqaku yaqa lamar quchapa ­patanpiña kasqankuta. Chaynataqa piensarqaku ichapas olakuna allpamanña  laqyasqanta uyarisqankurayku. Chayraykum boteta sayachiq llasaq fierrokunata qipa lawninmanta kacharirqaku. Paykunaqa munarqakum botenkupa puntan chaki allpa lawman qawananta, chaynapi botenku sayarunanpaq. Chayna kachkaptinmi botepi llamkaqkunaqa lluptikuyta munarqaku. Ichaqa capitanwan soldadokunam harkarurqaku Pablo kaynata nisqanrayku: “Kay runakuna botemanta lluptikuptinkuqa manam qamkunaqa salvakuwaqchikchu”, nispa. Botenkuta wayra kaynaman-waknaman manaña apaykachaptinmi apostol Pabloqa chaypi kaqkunata nirqa mikunankupaq. Nirqataqmi mana mayqinninkupas wañunankumanta. Hinaspam “llapallankupa qayllanpi Diosta mañakurqa” (Hech. 27:31, 35). Chaynapi tarikuspan Pablopa mañakusqanqa allinmi karqa. Qatipakunapaqmi karqa Lucaspaqpas, Aristarcopaqpas chaynataq ñuqanchikpaqpas. Chaynaqa iñiqmasinchikkunapa qayllanpi mañakuspaqa, ¿Pablo hinachu kallpanchanapaq hinaspa sunqunkuta tiyaykachinapaq hina mañakunchik?

¹⁷ Diosta Pablo mañakuruptinmi llapallanku kusikurqaku, hinaspankum “mikuyta qallaykurqaku” (Hech. 27:36). Trigo apasqankutam lamar quchaman wischuykurqaku, chaynapi bote mana chinkaykunanpaq hinaspa lamar quchapa patanman chaylla chayanankupaq. Achikyaramuptinmi botepi llamkaqkuna bote sayananpaq fierrokunata hapiq waskakunata kuchururqaku. Paskarqakutaqmi bote manejanapaq yaku qachina paletakuna watasqanku waskakunatapas. Hinaspankum wayrapa apanan botepa puntanpi taksa telatañataq altoman huqarirqaku lamar quchapa patanman chayanankupaq. Aquman chayaruptinkum boteqa hinallapi qiparurqa. Botepa qipa lawninñataqmi pakipakuyta qallaykurqa yaku nisyuta laqyamuptin. Wakin soldadokunam tantiarurqaku presokunata wañurachiyta, chaynapi mana pipas lluptirunanpaq, ichaqa Juliom harkakururqa, hinaspanmi llapankuta kamachirqa nadiaspanku utaq tablapa hawanpi lamar quchapa patanman chayanankupaq. Pablopa nisqanman hinamá 276 pasajerokuna lliwchanku lamar quchapa patanman allinlla chayarurqaku. Ichaqa, ¿ima sitiomantaq chayarurqaku? (Hech. 27:44.)

18-20. ¿Imaynatam Malta islapi yachaqkunaqa botepi llapallan riqkunawan kuyakuqllaña karqaku? ¿Ima milagrotam qawarqaku?

¹⁸ Chayarurqakuqa Siciliapa sur lawninpi kaq Malta sutiyuq islamanmi (qaway “ ¿Mayqan islataq karqa Pablopa chayasqan malta isla?” niqta). Chaypi yachaqkuna huk idiomata rimaspankupas nuyuy-nuyuyllaña hinaspa katkatatastin botemanta lluqsiqkunawanqa kuyakuqllañam karqaku (Hech. 28:2). Paykunaqa ninatam ratachipurqaku chay punchaw chirimusqanrayku hinaspa paramusqanrayku qunikunankupaq, qawarqakutaqmi huk milagrotapas.

¹⁹ Pabloqa yanapakuspanmi yantata pallamurqa nina hinalla rupananpaq. Chayna huñumuchkaptinmi  venenoyuq culebra makinta kachuruspan mana kacharirqachu, hinaptinmi chaypi yachaqkunaqa piensarqaku taytachakunapa castigon kasqanta. a

²⁰ Chaypi yachaqkunaqa culebra kachurusqanta qawaspankum piensarqaku Pablo punkipakurunanta. Yachaysapa achka runakunam ninku griego idiomapi ‘punkipakurunanta’ nisqanqa doctorkunapa rimasqan kasqanta. Hechos librota qillqaqqa doctor Lucasmá karqa (Hech. 28:6; Col. 4:14). Chaywanpas ancha admirakuypaqqa karqa makinta Pablo taspiykuptin venenoyuq culebrapa wichirusqanmi hinaspa Pablopa mana punkipakusqanmi.

21. (1) ¿Imamanta willakuspanmi Lucasqa imam kaqta nirqa? (2) ¿Ima milagrotam Pablo ruwarqa? ¿Imaynam tarikurqaku chay milagro ruwasqanwan?

²¹ Chay islapim yacharqa Roma nacionniyuq Publio sutiyuq apu runa, payqa yaqapaschá soldadokunapa kamachiqnin karqa. Lucasmi paymanta rimaspan nin ‘islapi ancha riqsisqa runa’ kasqanta. Runakunapa tarisqanku iskay qillqapipas ancha riqsisqa runa kasqantam nin. Publioqa taytan unquchkaptinpas Pablotawan riqmasinkunatam kimsa punchaw samaykachirqa. Kaqmantam Lucasqa imam kaqta nirqa Publiopa taytan imawan unqusqanmanta, paymi nirqa: “Publiopa taytanmi camapi chutarayachkarqa wiksa nanaywan hinaspa fiebrewan”, nispa. Pabloqa Diosta mañakuspanmi paypa hawanman makinta churaykuspan sanoyarachirqa. Anchata admirakuspankum chaypi yachaqkunaqa achka unquqkunata pusarqaku Pablo sanoyachinanpaq, aparqakutaqmi achka regalokunatapas (Hech. 28:7-10).

22. (1) ¿Ima nirqam Lucaspa qillqasqanmanta yachaysapa runa? (2) ¿Imamantam ­qatiqnin yachachikuypi yachasun?

²² Kay yachachikuypi Pablopa viajasqanmanta willawasqanchikqa llapanmi cierto, chaymantam yachaysapa runa kaynata nirqa: “Lucaspa imam kaqta qillqasqanwanmi tarikunchik chaypi kachkachwanpas hina, payqa willawanchikmi chay tiempopi sitiokunapa imakuna sutin kasqantapas chaynataq tiempo imayna kasqantapas. Payqa imam kaqtaqa willakurqa risqanpi anotakusqankunata qawaspanchá”, nispa. Yaqapaschá kikin Lucas viajasqanpi chaykunataqa anotakustin rirqa. Chayna kaptinqa qatiqnin llaqtaman chayaruptinkupas hinallachá anotakurqa. ¿Imataq apostol Pablota pasanan karqa Roma llaqtaman chayaruptinku? Chaymantam qatiqnin yachachikuypi yachasun.