1. ¿Pablowan iñiqmasinkunaqa pipitaq hapipakurqaku? ¿Imanasqa?

 MALTA islamantam 59 watapi huk bote Italiaman rirqa, chay boteqa ichapas trigo cargayuq rirqa. Punta lawninpim llaqllasqa karqa ‘Zeuspa churinkunapa’ rikchaynin. Chay botepiñam capitanwan soldadonkuna aparqa Pablota, Lucasta hinaspa Aristarcota (Hech. 27:2). Chaypi viajaqkunaqa Zeuspa churin Castor hinaspa Polux sutiyuq taytachakunatam mañakuqku (Hechos 28:11 nisqanpaq willakuyta qaway Biblia de Estudio nisqanpi). Pablowan iñiqmasinkunam ichaqa Jehova Diospi hapipakuqku, paykunaqa manam iskayrayarqakuchu Dios yanapananmantaqa. Jehova Diosqa nirqamriki Pabloqa Roma llaqtapi Diosmanta willakunanmanta hinaspa kamachiqpa qayllanpi kananmanta (Hech. 23:11; 27:24).

2, 3. ¿Maynintam rirqa Pablota apaq boteqa? ¿Pablotaqa pitaq yanaparqa viajasqanpi?

² Pablota apaq botem chayarurqa Siracusa llaqtaman, chay llaqtaqa Atenas hinaspa Roma hinam sumaq llaqta karqa. Chaypi kimsa punchaw kasqankumantam Regio llaqtaman rirqaku. Chaymantañataqmi sur lawmanta wayramusqanrayku yaqa iskay punchawllamanta chayarurqaku botekunapa sayanan Puteoli sitioman (kunanqa Pozzuoli sutiyuqñam, chayqa kachkan Napoles llaqtapa hichpanpim) (Hech. 28:12, 13).

³ Pabloqa Romamanmi chayaykuchkarqaña, chayaruspanqa kamachiq Neronpa qayllanmanmi rinan karqa. Pablotaqa viajay qallarisqanmantam Diosqa tukuypi yanaparqa (2 Cor. 1:3). Kaypim yachasun Diosqa Pablota hinalla yanapasqanmanta hinaspa Pablopas Diosmanta willakunanpaq hinalla kallpanchakusqanmanta.

4, 5. (1) ¿Imaynatam chaskiykurqaku Pablota Puteoli llaqtayuq iñiqkuna? ¿Imanasqataq Pabloqa preso kachkaspanpas watukurqa? (2) ¿Imaynam kanku Diosta kasukuqkunaqa carcelpi kaspankupas?

⁴ ¿Imatam Pablo, Lucas hinaspa Aristarco Puteoli llaqtaman chayaruspanku ruwarqaku? Lucasmi nin: “Chaypim ­iñiqkunata tarirurqaniku, hinaptinmi paykunaqa ruegawarqaku qanchis punchaw paykunawan qipakunaykupaq”, nispa (Hech. 28:14). Iñiqkunaqa kusikuywan chaskiykuspankum samaykachirqaku. Chaytam ñuqanchikpas qatipakunanchik. Chayna kasqankuraykum Pablopa hinaspa riqmasinkunapa kallpanchasqan karqaku. Ichaqa, ¿imanasqataq Pabloqa presochasqa kachkaspanpas iñiqmasinkuna watukuyta atirqa? Ichapas cuidaqninkuna confianzapaq hapisqankurayku.

 ⁵ Kunanpas Pablota hinam iñiqmasinchikkunataqa carcelpi kaptinku cuidaqninkuna confianzapaq ­hapinku. Chaymi saqinku maytapas rinanta utaq imatapas ruwananta. Chaynam karqa Rumania nacionniyuq runawan. Payqa suwakusqanraykum 75 wata carcelpi kanan karqa. Carcelpi kachkaspanmi biblia estudiayta qallaykurqa, hinaptinmi allintaña kawsakusqanrayku cuidaqninkuna confianzapaqña hapirqaku. Chaymi saqiqku ­sapallanña imatapas rantiq ­llaqtaman rinanpaq. Iñiqmasinchikkunapa confianzapaq hapisqa kasqanku allinninkupaq kaptinpas aswan allinqa Jehova Dios hatunchasqa kasqanmi (1 Ped. 2:12).

6, 7. ¿Imatam Romapi kaq iñiqkuna ruwarqaku kuyakuqllaña kasqankurayku?

⁶ Chaymantam Pablowan riqmasinkunaqa yaqa iskay punchawpi chakillawan chayarurqaku Capua llaqtaman (50 kilometro). Chaymantañataqmi Roma llaqtaman riq Via Apia sutiyuq ñanninta rirqaku. Chay ñanqa basalto sutiyuq kuchusqa rumikunawan empedrasqam karqa. Chayninta riqkunaqa sumaq chakrakunata qawastinmi riqku. Wakin partekunamantaqa ­sutillam karqa Mediterraneo lamar quchapas. Chay ñanqa rirqataqmi ­Pontinas sutiyuq sinigallaña puquiokunapa kasqantapas (chaymantaqa Romaqa karqa yaqa iskay punchaw puriypiraqmi). Apio mercado sutiyuq sitiopas chaypim karqa. Lucasmi qillqarqa: “Roma nacionpi iñiqkunam ñuqaykumanta uyariruspanku taripamuwarqaku Kimsa wasi sutiyuq sitiokama, wakinkuñataqmi taripamuwarqaku Apio mercado sutiyuq plazakama”, nispa. Kimsa wasi sutiyuq sitiomanta Romakamaqa yaqa iskay punchaw puriymi karqa (50 kilometro). Chaypi iñiqkunaqa chayna karutaqa rirqaku Pablotawan riqmasinkunata anchata kuyasqankuraykum (Hech. 28:15).

⁷ Apio mercado sitioqa manam viajaqkuna samaykunankupaqqa allinchu karqa. Poesia qillqaq riqsisqa Horacio sutiyuq runam nirqa: “Chay sitiomanqa achkallañam boteta manejaqkuna chayaqku, chaypiqa samanapaq wasiyuqkunapas suwallañam kaqku”, nispa. Nirqataqmi yakupas mana tomanapaq hina kasqanmanta hinaspa mikuytapas mana munasqanmanta. Chay sitio chayna kaptinpas Romamanta hamuq iñiqkunaqa Pablotawan riqmasinkunatam kusisqallaña chaypi suyarqaku Romaman riysinankupaq.

8. ¿Imanasqataq Pabloqa Diosta agradecekurqa iñiqmasinkunawan tupaykusqanmanta?

 ⁸ Lucasqa nirqataqmi: “Paykunata Pablo rikuykuspanmi Diosta agradecekuspan kallpanchasqa tarikurqa”, nispa (Hech. 28:15). Pabloqa iñiqmasinkunawan tupaykuspanqa kallpanchasqachá tarikurqa, wakinwanqa riqsinakurqakuñach. Paykunawan tupaykuspanqa, ¿imanasqataq Diosta agradecekurqa? Jehova Dioslla serviqninkunata kuyakuq sunquyuq kanankupaq yanapasqanta yachasqanraykum (Gal. 5:22). Kunanpas Jehova Diosllam yanapawanchik iñiqmasinchikkunawan kuyanakuspa sunqunchikta tiyaykachinakunapaq (1 Tes. 5:11, 14).

9. ¿Imaynatam qatipakuchwan Pablota taripaq iñiqkunata?

⁹ Kuyakuq sunquyuq kanapaq Jehova Dios yanapawaptinchiktaqmi achka iñiqmasinchikkuna samaykachikuq hinaspa qukuykuqllaña kanku llaqtan-llaqtan watukuqkunawan, misionerokunawan hinaspa tukuy tiemponkuwan Diosta serviqkunawan. Paykunaqariki Diosta astawan servinankupaqmi tukuy imankutapas saqirqaku. Chaynaqa llaqtan-­llaqtan watukuqkuna llaqtanchikman chayamuptinkuqa, ¿qayaykuchwanchu imallatapas mikuykachinapaq hinaspa samaykachinapaq? ¿Tiempochakuchwanchu paykunawan Diosmanta willakuq rinapaq? Chaynata ruwaspaqa achka bendicionkunatam chaskisunchik hinaspapas paykunata Dios imayna yanapasqanmanta uyarispanchikmi kallpanchasqa tarikusunchik. Chayna kallpanchasqam tarikurqaku Roma llaqtayuq iñiqkunapas Pablopa hinaspa riqmasinkunapa willakusqankuta uyarispanku (Hech. 15:3, 4).

10. ¿Imaynam Pablo karqa Roma llaqtapi? ¿Imatam kimsa punchawllamanta ruwarqa?

¹⁰ Lucasqa nirqaraqmi: “Roma llaqtaman chayaruptiykum Pablota saqirqaku cuidaqnin soldadollawan samapakunanpaq”, nispa (Hech. 28:16). Chayna presokunaqa mana lluptirunankupaqmi cuidaqnin soldadoman cadenasqa karqaku. Pabloqa cadenasqa kaspanpas hinallam Diosmantaqa willakurqa. Kimsa punchaw samaykuspanmi riqsisqa judiokunata qayachirqa Diospa gobiernonmanta willananpaq.

11, 12. ¿Ima nirqataq Pablo judiokuna payta mana chiqnipakunankupaq?

¹¹ Qayachisqan judiokunatam Pablo nirqa: “Llaqtamasillaykuna, ñuqaqa manam imatapas ruwarqanichu llaqta runakunapa chaynataq ñawpaq abuelonchikkunapa costumbrenkunapa contranpiqa, chaywanpas Jerusalen llaqtapim presocharuwarqaku hinaspam Roma nacionniyuq runakunaman entregaykuwarqaku. Paykunam allinta yachaykuspanku kachaykuwayta munarqaku wañuchiwanankupaq hina imatapas mana ruwasqayrayku. Judiokuna harkakuptinmi Roma nacionta kamachiq juzgawananpaqña mañakurqani, ichaqa manam nacionniypa contranpi ima mana allintapas niyta munaspaychu”, nispa (Hech. 28:17-19).

¹² “Llaqtamasillaykuna” nispanqa rimarqa judiokuna mana chiqnipakunankupaqmi  (1 Cor. 9:20). Entiendechirqataqmi llaqtamasinkunapa contranpi mana kasqanmanta, aswanqa kamachiqpa qayllanpi defiendekunanpaq risqanmanta. Roma llaqtapi judiokunaqa manam yacharqakuchu kamachiqpa qayllanpi Pablo defiendekunanpaq risqanmantaqa (Hech. 28:21). ¿Imanasqataq Roma llaqtapi judiokunamanqa Judeapi kaqkunaqa mana willarqakuchu Pablo risqanmantaqa? Huk qillqapim nin: “Italiamanqa Pablota apaq botech puntata chayarurqa para tiempo pasarusqan hawalla. Chaychá Jerusalenmanta Romamanqa mana pi autoridadpas nitaq ima cartapas chayarqaraqchu Pablo preso apasqa kasqanmanta yachanankupaqqa”, nispa.

13, 14. ¿Ima nispanmi Diospa gobiernonmanta Pablo rimayta qallarirqa? ¿Imaynatam payta qatipakuchwan?

¹³ Chaymantam Pabloqa Diospa gobiernonmanta judiokuna uyariyta munanankupaq hina kaynata nirqa: ‘Ñuqaqa qayachimurqaykichik qamkunata rikuykunaypaqmi hinaspa qamkunawan rimaykunaypaqmi, ñuqaqa Israel nacionpa suyasqan runaraykum cadenasqa kachkani’, nispa (Hech. 28:20). Chay suyasqanku runaqa karqa Cristom, paymá Diospa gobiernonpi kamachiq kanan karqa. Pablopa nisqanta uyariruspankum judiokunaqa nirqaku: “Munaymankum ima piensasqaykita uyariyta, chiqaptapunim yachaniku Jesusta qatiq runakunamanta tukuy hinastinpi mana allin rimasqankuta”, nispa (Hech. 28:22).

¹⁴ Ñuqanchikpas Diosmanta willakuspanchikqa Pablo hinam uyariyta munanankupaq hina imamantapas tapuchwan utaq nichwan. Chaypaqmi kapuwachkanchik Razonamiento a partir de las Escrituras, Diosmanta Yachachinapaq Escuelawan Yanapachikuy hinaspa Allin ñawinchaq hinaspa allin yachachiq kanapaq sutiyuq qillqanchikkuna. ¿Allintachu yanapachikuchkanchik chay qillqanchikkunawan Diosmanta willakunapaq?

15. ¿Pablopa imayna willakusqantam qatipakuchwan?

¹⁵ Tupanankupaq tantiasqanku punchawmi Romapi judiokunaqa Pablopa yachasqan wasiman “achkallaña hamurqaku”. “Hinaptinmi Pabloqa tempranomanta tardeykuqkama Diospa gobiernonmanta paykunaman lliwta willarqa. Moisespa chaskisqan kamachikuykunata hinaspa Diosmanta willakuqkunapa qillqasqanta servichikuspanmi Jesuspi iñinankupaq allinta yachachiyta munarqa” (Hech. 28:23). Payqa: 1) Diospa gobiernonmantam astawanqa willakurqa. 2) Uyarinankupaq hinam willakurqa. 3) Yachachirqaqa bibliapa nisqanman hinam. 4) Hukkunapa allinninta maskaspanmi “tempranomanta tardeykuqkama” willakurqa. ¡Chayna willakusqanqa qatipakunapaqmi! ¿Imaynataq karqaku Pablopa willakusqanta uyarispanku? “Wakinmi Pablopa nisqanta creerqaku,  wakinñataqmi mana creerqakuchu”, chaymi kikinkupura mana acuerdopi kasqankurayku llapallanku pasakurqaku (Hech. 28:24, 25a).

16-18. ¿Imanasqataq Pabloqa mana hukmanyarqachu Romapi judiokuna willakusqanta mana uyariptinkuqa? ¿Imaynam ñuqanchikpas kananchik runakuna mana uyariwaptinchikqa?

¹⁶ Mana uyarisqankuwanqa Pabloqa manam hukmanyarqachu, chayna kanankumantam Diospa palabranqa nirqaña hinaspapas payqa sapa kutim qawaq runakuna chayna kasqankuta (Hech. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9). Chaymi pasakuchkaptinku nirqa: “Chaychá chuya espirituqa Diosmanta willakuq Isaiaswan ñawpaq abueloykichikkunata rimapayaspan nirqa: ‘Rispaykiyá chay runakunata nimuy: “Uyarispapas qamkunaqa manam imaniraqllatapas entiendenkichikchu, qawaspapas manapunim rikukunkichikchu. Chay runakunapa sunqunmi rumiyarun”’”, nispa (Hech. 28:25b-27). Griego rimaypiqa nichkan sunqunku raktayarusqantam utaq wirayarusqantam, chayraykum Diospa gobiernonmanta willakuykunaqa sunqunkumanqa mana chayaqchu (Hech. 28:27). ¡Llakikuypaqmi karqa mana uyariy munasqankuqa!

¹⁷ Pabloqa rimayta tukunanpaqmi nirqa paykuna mana uyariptinpas huklaw nacionniyuqkunaqa uyarinankumanta (Hech. 28:28; Sal. 67:2; Is. 11:10). ¿Imanasqataq chaynata nirqa? Kikinpunim rikurqa achka mana judio kaqkuna willakusqanta uyarisqankuta (Hech. 13:48; 14:27).

¹⁸ Pablo hinam ñuqanchikpas willakusqanchikta runakuna mana uyariptinkuqa mana hukmanyanchikchu. Yachanchikmá wiñaypaq kawsakunankupaq kichki ñanninta  riqkunaqa aslla kanankumanta (Mat. 7:13, 14). Pipas willakusqanchikta uyarispa Diosta serviyta munaptinqa tukuy sunqunchikwanmi chaskiykunchik, hinaspapas anchatam kusikunchik (Luc. 15:7).

19. ¿Imatam Pabloqa hinalla ruwarqa wichqasqa kaspanpas?

¹⁹ Lucasmi Pablomanta willakuyta tukurqa kaynata: “Pabloqa iskay watapunim arriendasqan wasipi yacharqa, payqa haykam watukuqninkunatam kuyakuywan chaskirqa. Paykunamanmi mana manchakuspa chaynataq mana pipapas harkakusqan Diospa gobiernonmanta willarqa, chaynatataqmi señor Jesucristomantapas tukuy imata yachachirqa”, nispa (Hech. 28:30, 31). Wasinman hamuqkunata chaskiykuq kasqanqa, Diospi hapipakusqanqa hinaspa hinalla willakunanpaq kallpanchakusqanqa qatipakunapaqmi.

20, 21. Wichqasqa kachkaspanpas Pabloqa, ¿pikunatam yanaparqa?

²⁰ Wichqasqa kaptin huknin watukuqninmi Onesimo karqa, payqa Colosas llaqtapi Filemonpa sirvienten kasqanmanta lluptikuqmi karqa. Paytapas Pabloqa Jesuspi iñikunanpaqmi yanaparqa. Onesimoqa Pablopaqmi ‘mana karunchakuq kuyasqan wawqin’ karqa. Chaymi Pabloqa nin Onesimopaqa ‘taytan hina kasqanmanta’ (Col. 4:9; Filem. 10-12). ¡Pablo carcelpi kaptinqa maynatachá Onesimoqa kallpancharqa! a

²¹ Pablopa Diosman sunqu kasqanwanmi hukkunapas kallpanchasqa karqaku. Filipos llaqtapi iñiqmasinkunamanmi nirqa: “Tukuy ima pasawasqanqa sumaq willakuy aswan willasqa kananpaqmi karqa. Chaywanmi Roma nacionpi kamachiqta cuidaq soldadokuna hinaspa hukkuna yacharunku Cristorayku preso kasqayta. Chaymantapas, señorta serviq yaqa llapallan wawqi-­panikunam preso kasqayta qawaspanku kallpanchasqa tarikurqaku, aswan kallpanchasqataqmi kachkanku Diospa palabranmanta mana manchakuspa willakunankupaqpas”, nispa (Filip. 1:12-14).

22. ¿Imakunatam Pablo ruwarqa preso kaspanpas?

²² Chaymantapas, Pabloqa Romapi preso kachkaspanmi achka cartakunata qillqarqa, chay cartakunam kunanqa bibliapi kachkan. b Chay cartakunaqa anchatam yanaparqa ñawpaq tiempopi iñiqkunata. Kunan tiempopipas Pablopa nisqankunaqa hinallam yanapawanchik Diospa yanapakuyninwan qillqasqa kasqanrayku (2 Tim. 3:16, 17).

23, 24. ¿Imaynam kunan tiempopi iñiqmasinchikkunapas kanku Pablo hina carcelasqa kaspanku?

²³ Pabloqa tawa watam preso karqa. Iskay watam Cesareapi, iskay watañataq Romapi. Romapi preso kasqanmanta Pablo lluqsisqanmantaqa manañam Hechos libropiqa  willawanchikchu (Hech. 23:35; 24:27). c Chayna sasachakuykunapi kaspanpas Pabloqa mana hukmanyaspanmi Diosta hinalla servirqa. Chaynatam kunan tiempopipas achka iñiqmasinchikkuna ruwarqaku. Diosta servisqankurayku carcelman apasqa kaspankupas hinallam kusisqa karqaku, hinaspapas willakuytaqa manam saqirqakuchu. Rimarisun España nacionniyuq iñiqmasinchik Adolfomanta. Militar kayta mana munaptinmi carcelman aparurqaku. Militarkunapa kamachiqninmi nirqa: “Admirasqallañam kachkaniku. Sapa kuti aswan mana allinta ruwachkaptiykupas qamqa manam piñakurqankichu, aswanqa asirispam kuyakuyllawan rimapayawarqankiku”, nispa.

²⁴ Adolfoqa cuidaqninkunapaq confianza kasqanraykum celdantapas kicharayaqta saqiqku. Achka guardiakunam bibliamanta tapukuq asuykuqku. Huknin guardiaqa celdanpiraqmi bibliata leeq, Adolfoñataqmi mana rikurunankupaq celdanpa punkunpi cuidaq. ¡Admirakuypaqmá chayqa karqa! ¡Cuidaq guardiatam Adolfo cuidarqa biblia leechkaqta mana tarirunankupaq! Iñiqmasinchikkunapa chayna ruwasqankuta yuyariymi yanapawasun sasachakuypiña kaspapas ‘Diospa palabranmanta mana manchakuspa willakunapaq’.

25, 26. ¿Jesuspa ima nisqan cumplikusqantam Pabloqa yaqa kimsa chunka watallapi qawarqa? ¿Ima nichwantaq kay tiemponchikmantaqa?

²⁵ Hechos libropa tukupayninpim willawanchik Pabloqa carcelpi kaspanpas lliw watukuqninkunaman ‘Diospa gobiernonmanta willasqanmanta’. Hechos libropa qallariynin capitulopim willawanchik qatiqninkunata Jesus imapaq kamachisqanmanta, paymi nirqa: “Atiyninwan Dios yanapasuptikichikmi ñuqamanta willakunkichik Jerusalenpi, enteron Judeapi, Samariapi chaynataq kay pachapa cantonkama”, nispa (Hech. 1:8). Chayna nisqanmanta yaqa kimsa chunka watallapim Diospa gobiernonmanta willakuyqa ‘enteron kay pachapi willakusqaña karqa’ (Col. 1:23). d ¡Chaynaqa karqa Diospa atiynillanwanmi! (Zac. 4:6).

²⁶ Kunanpas atiyninwan Dios yanapawaptillanchikmi hanaq pachapaq akllasqa kaqkunapas chaynataq kay pachapaq kaqkunapas hinalla ‘Diospa gobiernonmanta lliwta willakuchkanchik’ 240 nacionkunapi hinaspa llaqtakunapi (Juan 10:16; Hech. 28:23). ¿Imatataq nichwan sapakamamantaqa? ¿Kallpanchakuchkanchikchu Diospa gobiernonmanta tukuy sunqunchikwan willakunapaq?