1, 2. (1) Pablopa riqmasinkunaqa, ¿ima sasachakuypim tarikurqaku Efeso llaqtapi? (2) ¿Imakunamantam kay yachachikuypi yachasun?

 EFESO llaqtapim achkallay-achka runakuna huñunakuruspanku piñallaña chaqwa ruwayta qallaykurqaku. Pablopa iskay riqmasinkunata hapiruspankum pampanta aysarqaku. Tiendayuq runakunapas lluqsispankum chaqwa ruwaqkunaman hukllawakururqaku, hinaspam actuacion ruwananku sitioman rirqaku. Chay sitioqa hatu-hatunmi karqa, chaymanmi 25.000 runakuna yaykuqku. Chay runakunaqa manam allintachu yacharqaku imapaq huñunakusqankumantaqa, chaywanpas Artemis mamachankupa hinaspa templonkupa contranpi rimasqankuta uyarispankum qayaykachakuyta qallaykurqaku. Nirqakum: “¡Efeso llaqtayuq runakunapa mamachan Artemisqa ancha riqsisqam!”, nispa (Hech. 19:34).

² Jesuspa qatiqninkuna Diosmanta manaña willakunankupaqmi satanasqa kaqmanta valekurqa chaqwa ruwaq runakunata. Ichaqa manam chayllawanchu Jesuspa qatiqninkunataqa sasacharqa. Kay yachachikuypim yachasun apostolkunapa tiemponpi Diosmanta mana willakunankupaq iñiqkunata imakunawan sasachasqanmanta hinaspa imaynata rakinachiy munasqanmanta. Yachasuntaqmi satanasqa mana harkakuy atisqanmanta, chaymi ‘Jehova Diospa palabranqa admirakuyllapaqña aswan willakusqa karqa’ (Hech. 19:20). Chay tiempopi iñiqkunaqa Dios yanapaptinmi hinalla paymanta willakurqaku. Arí, kunanpas Jehova Diosqa serviqninkunataqa yanapawanchikmi munayninta ruwanapaq, chaypaqqa kikinchikpas kallpanchakunanchikmi. Chaymantapas Diosqa atiyninwanmi yanapawasun maypiñapas hinalla willakunapaq. Puntatayá yachaykusun Apolosmanta.

3, 4. ¿Imallamanta Apolos yachasqantam Aquilawan Priscilaqa cuentata qukurqaku? ¿Imaynatam yanaparqaku?

³ Efeso llaqtaman manaraq Pablo chayachkaptinmi Apolos sutiyuq judio runa chay llaqtaman chayarurqa, chayqa karqa Pablopa kimsa kaq viajasqanpim. Apolosqa karqa Egipto nacionpi kaq Alejandria llaqtamantam. Payqa karqa “allin rimaqmi hinaspapas Diospa palabranmantam allintapuni yachaq”.  Chaymantapas “Diospa atiynin yanapaptinmi kusisqa hinaspa ganasllawanña” willakuq. Chaymi judiokunapa huñunakunanku wasiman rispan mana manchakuspa yachachirqa (Hech. 18:24, 25).

⁴ Chaypitaqmi kachkarqaku Aquilawan warmichan Priscilapas, paykunaqa ‘Jesusmanta imam kaqta’ Apolospa yachachisqanwanmi kusikurqaku. Ichaqa Jesusmanta yachachisqan cierto kaptinpas Apolosqa “Juanpa willakusqan bautismollamantam yacharqa”. Chaymi Aquilawan Priscilaqa ‘Diospa yachachikuyninkunamanta aswan allintaraq Apolosta entiendechirqaku’. Paykunaqa carpa ruwaq kachkaspankupas manam recelarqakuchu ancha yachayniyuq runaman yachachiytaqa (Hech. 18:25, 26). Apolosta rimapayaptinkuqa, ¿ima nirqataq? Payqa Diosman sunqu kasqanraykum mana hatuntukuspan uyarirqa.

5, 6. ¿Apolos imayna runa kasqanraykutaq Jehova Dios payta valekurqa? ¿Imaynatam Apolosta qatipakuchwan?

⁵ Aquilawan Priscila yanapaykuptinmi Apolosqa aswan allin yachachiq karqa. Acaya lawman rispanmi achka iñiqkunata “anchata yanaparqa”. Chaylawpi runakunaqa Diospa akllasqan Jesus kasqantaqa manam creeqkuchu, chaymi Apolosqa allinta entiendechirqa. Lucaspas nirqam: “Tukuy sunqunwan rimaspanmi runakunapa qayllanpi allintapuni qawachirqa judiokuna pantaypi kasqankuta, chaytaqa ruwarqa Diospa akllasqan Jesus kasqanta Diospa palabranwan qawachispanmi”, nispa (Hech. 18:27, 28). Apolosqa allintamá yanapakurqa ‘Diospa palabranmanta’ achka runakuna astawan yachanankupaq. ¿Imaynatam Apolosta qatipakuchwan?

⁶ Apolos hina mana hatuntukuq kananchikpaqmi kallpanchakunanchik. Llapallanchikmi ima ruwaytapas yachanchik, wakiqninchikmi wiñasqanchikman hina, wakiqninchikñataqmi ­estudiasqanchikman hina. Ichaqa imapas ruway yachasqanchikwanqa amayá hatuntukusunchu, manachayqa alabakuqllañam rikuriruchwan (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Mana hatuntukuq kaspaqa manam wakinkumanta aswan allinpaqchu hapikusun (Filip. 2:3). Corregiwaptinchikpas manam piñakunachu, yachachiwaptinchikpas uyarikunam. Diospa llaqtanpi punta apaqkuna musuq yachachikuykunamanta yachachiwaptinchikpas manam ñawpaqta yachasqanchikkunallapichu hapipakunanchik. Chaynaqa, mana hatuntukuq kaptinchikqa Jehova Dioswan Jesusmi ñuqanchikmanta valekunqa munayninta ruwanapaq (Luc. 1:51, 52).

7. ¿Imatam Pablowan Apolosqa ruwarqaku mana hatuntukuq kasqankurayku?

⁷ Mana hatuntukuq kayqa yanapawanchiktaqmi iñiqmasinchikkunawan mana chiqninakunanchikpaq. ¡Satanasqa maynatachá munarqa apostolkunapa tiemponpi iñiqkuna chiqninakunankuta! Munarqachá Apoloswan Pabloqa iñiqkuna ukupi ancha riqsisqa kanankupaq atipanakunankuta, paykunaqa munaspankuqa chaytam ruwanmanku karqa. Wakin iñiqkunapas nirqakuñam: “Ñuqaqa kani Pablopam”, nispanku. Wakinñataqmi nirqaku:  “Ñuqaqa kani Apolospam”, nispanku. Chaynaqa, ¿Pablowan Apolosqa imatapas ruwarqakuchu sapakama qatiqniyuq kanankupaq? Manam. Pabloqa astawanmi Apolostaqa alabaykurqa Diosmanta willakuypi yanapakusqanmanta, hinaspam huklawkunapipas willakunanpaq kamachirqa. Apolospas Pablopa kamachisqantam kasukurqa (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). ¡Chayna mana hatuntukuq hinaspa yanapakuq kasqankuqa qatipakunapaqmi!

8. ¿Maynintam Pabloqa Efeso llaqtaman kutirqa? ¿Imanasqam chayninta kutirqa?

⁸ Pabloqa prometesqanman hinamá Efeso llaqtaman kutirqa (Hech. 18:20, 21). a ¿Maynintataq kutirqa? Pabloqa kachkarqa Antioquiapim, chaymantaqa Seleucia llaqtaman rispachá botewan Efeso llaqtamanqa chaylla chayarunman karqa. Ichaqa urquntam rirqa chakillawan yaqa tawa killa masnin (1.600 kilometro). ¿Imanasqataq urqunta rirqa? Chaynintaqa rirqa ‘llapallan iñiqkunata’ llaqtan-llaqtan rispa kallpanchananpaqmi (Hech. 18:23; 19:1). Ñawpaqkunata viajasqanpi hina sasallaña kanan kaptinpas, payqa hinallam viajarqa iñiqkunata kallpanchananrayku. Kunan tiempopas llaqtan-llaqtan watukuq iñiqmasinchikkunam warmichantin watukamuwanchik kuyawasqanchikrayku hinaspa allin kananchikta munasqankurayku. ¡Chaymantaqa anchatam agradecekunchik!

9. ¿Imanasqataq bautizaq Juanpa qatiqninkunaqa kaqmanta bautizakurqaku? ¿Imatam chaymanta yachanchik?

⁹ Efeso llaqtaman chayaruspanmi Pabloqa tuparurqa bautizaq Juanpa 12 qatiqninkunawan, chay runakunapa bautizakusqankuqa mana valorniyuqñam karqa. Chaymantapas paykunaqa manachusmi imatapas yacharqakuchu chuya espiritu ima kasqanmantaqa. Paykunapas Apolos hinam mana hatuntukuq kaspanku Pablopa yachaykachisqanta sumaqta uyarirqaku, hinaspam allinta entienderuspanku Jesuspa sutinpiña kaqmanta bautizakurqaku. Chuya espiritu huntaykuptinñataqmi huklaw nacionniyuq runakunapa rimayninpi rimayta chaynataq Diosmanta willakuyta qallaykurqaku. ¿Imatam chaymanta yachanchik? Diospa llaqtanpi tantiasqankuta utaq musuq kamachikuykuna niwasqanchikta chaylla kasukuptinchikqa Diosqa bendeciwasunmi (Hech. 19:1-7).

10. ¿Imanasqam Pabloqa escuelapa auditorionman pasakurqa? ¿Imaynatam payta qatipakuchwan Diosmanta willakuspanchik?

¹⁰ Chaymanta qipallatam Pabloqa qawarqa achka runakuna Diospi hapipakusqankuta. Pabloqa judiokunapa huñunakunanku wasipim kimsa killaña ‘Diospa gobiernonmanta yachachichkarqa’ hinaspa yuyaymanachichkarqa.  Ichaqa ‘wakin runakuna sunqunkuta rumiyarachispa ­Diospa ñanninmanta utaq Jesusmanta mana allinta rimaptinkum’ escuelapa auditorionmanña willakuq pasakurqa, chaymanmi Diosmanta uyariy munaq hinaspa astawan yachay munaq achkallaña runakuna qatirqaku (Hech. 19:8, 9). Ñuqanchikpas Pablo hinam willakusqanchikta mana uyariyta munaptinkuqa hinaspa atipanakuyta munaptinkuqa pasakunanchik. ¡Diosmanta ­uyariy munaq llampu sunqukunaqa achkaraqmi kachkanku!

11, 12. (1) ¿Imay horakunapim Pabloqa Diosmanta willakurqa? (2) ¿Imaynatam Pablota qatipakunchik?

¹¹ Yaqapaschá Pabloqa chay escuelapi sapa punchaw Diosmanta willakurqa las oncemanta las cuatro tardekama (Hech. 19:9 nisqanpaq willakuyta qaway Biblia de Estudio nisqanpi). Llumpayta rupamusqanraykum runakunaqa chay horakunapi samariqku imallatapas mikuykunankupaq hinaspa waqtapaykunankupaq. Chay samarisqanku horakunapi Diosmanta Pablo willakuspanqa iskay watapiqa willakurqachá 3.000 masnin horakunata. b Pabloqa runakunapa tiempon kasqan horapim Diosmanta willakurqa. Chayraykum achkallay-achka runakuna Diospa palabranta astawan uyarirqaku, chaymi bibliapi nin: ‘Asia provinciapi yachaq llapallan runakunam Diospa palabranta uyarirqaku, uyarirqakumá judiokunapas chaynataq mana judio kaqkunapas’, nispa (Hech. 19:10). ¡Mayna allinmi karqa Diosmanta willakusqanqa!

¹² Kunan tiempopipas runamasinchikkunata yachachinapaqmi tukuyta ruwanchik. Kallpanchakunchikmi wasinkupi kasqanku hora Diosmanta willakunapaq hinaspa runakunapa kasqanpi willakunapaq. Chayraykum willakunchik callekunapi, tiendakunapi hinaspa carrokunapa sayananpi. Willakunchiktaqmi celularwan qayaspapas hinaspa cartata qillqaspapas.

13, 14. (1) ¿Imatam Pablo ruwarqa Jehova Diospa atiyninwan? (2) ¿Imatam Escevapa churinkunapas ruwayta munarqaku? ¿Imatam kunan tiempopi runakunapas piensanku?

¹³ Lucasqa willakuntaqmi Jehova Dios Pablota yanapaykuptin ‘admirakuypaq milagrokunata ruwasqanmanta’. ‘Chaymi Pablopa pañuelonkunata hinaspa hawanpi pachankunata unquqkunaman apaqku, hinaptinmi  allinyaqku, demoniokunapas runakunamantam lluqsiqku’ (Hech. 19:11, 12). c Demoniokunata runamanta Pablo qarqusqanta qawaspankum wakin runakunaqa kusisqallaña karqaku, wakinmi ichaqa mana.

¹⁴ “Demoniokunata qarqustin llaqtan-llaqtan puriq wakin judiokunapas” Pablo hinam Jesuspa sutinpi hinaspa Pablopa sutinpi demoniokunata qarquyta munarqaku. Paykunamanta wakinmi karqaku Esceva sutiyuq sacerdotepa qanchis churinkuna. Demoniokunata runamanta qarquyta munaptinkum demoniokunaqa nirqaku: “Jesustaqa riqsinim yachanitaqmi Pablo pi kasqantapas ichaqa, ¿pikunataq qamkunaqa kankichik?”, nispa. Hinaspam demonioyuq runaqa paykunaman pawaykuspan hukninta-hukninta hapiruspan llapachanta ven­cerurqa, chaymi heridasqallaña hinaspa qalallaña lluptikurqaku (Hech. 19:13-16). Chaywanmi “Jehova Diospa palabranqa” mana imapa harkasqan karqa, sutillataqmi karqa Pablota Jehova Dios atiyninwan yanapasqanpas, chay runakunatam ichaqa Diosqa atiyninwanqa mana yanaparqachu. Kunan tiempopas millonnintin runakunam piensanku Jesuspa sutinta rimaspallanku utaq “Jesuspa qatiqninmi kaniku” nispallanku Diospa chaskisqan kasqankuta. Ichaqa Jesusmi nirqa wiñaypaq sumaq huertapi kanapaqqa Jehova Diospa kamachisqanta kasukunamanta (Mat. 7:21-23).

15. Layqa ruwaqkunapa servichikusqanku imanchikpipas kaptinqa, ¿imaynatam Efeso llaqtayuqkunata qatipakuchwan?

¹⁵ Efeso llaqtayuq runakunaqa yaqa llapallankum brujokuna karqaku, hinaspam imatapas servichikuqku suerteyuq kanankupaq, hukkunatapas dañotam ruwachiqku, chay ruwasqankuqa libronkupim karqa. Ichaqa sacerdote Escevapa churinkuna pinqaypi qiparuptinkum Efeso llaqtayuq runakunaqa Diosmanta yachayta qallaykurqaku, hinaspam layqa ruwasqankutapas saqirqaku. Chaymi achka runakuna tantiarurqaku layqa ruwananku libronkuta llapa runakunapa qayllanpi kañanankupaq, chay libronkuqa achka qullqipa chaninmi karqa. d “Hinaptinmi Diospa palabranqa aswan admirakuyllapaqña willakusqa karqa, chaytaqa manamá imapas harkayta atirqachu” (Hech. 19:17-20). ¡Kaywanmi sutilla karqa llulla yachachikuykunamantaqa Jehova Diospa palabrallan allinqa kasqan! Efeso llaqtayuq  runakuna ­Diosta ­servinankurayku mana allin ruwasqankuta saqisqankuqa qatipakunapaqmi. Kunan tiempopipas layqa ruwaqkunapa, qayaqkunapa hinaspa qawaqkunapa chawpinpim kawsanchik. Layqa ruwaqkunapa servichikunanku imanchikpas kaptinqa achka qullqipa chaninña kaptinpas chayllam kañarunanchik. Chaykunamantaqa karunchakunanchikmi wañusqa asnarichkaq animalmanta hina.

16, 17. (1) ¿Imatam Demetrio nirqa runakuna chaqwa ruwayta qallaykunankupaq? (2) ¿Ima nispankum Efeso llaqtayuq runakunaqa qayaykachakurqaku?

¹⁶ Chaymantapas qawasunyá imatawanraq satanas ruwasqanmanta. Lucasmi nirqa: ‘Llumpay chaqwam karqa Señorpa ñanninmanta’, nispa (Hech. 19:23). e Chay chaqwatam qallaykachirqa Demetrio sutiyuq runa. Payqa llamkaqmasinkunatam nirqa taytacha-mamachakunata rantikuspa negocio ruwasqankurayku achka qullqiyuq kasqankuta. Nirqataqmi Pablopa yachachisqanqa negocionkupaq mana allin kasqanta. Chay taytacha-mamachakunataqariki Jesuspa qatiqninkunaqa manam yupaychaqkuchu. Chaymantañataqmi Efeso llaqtankuta chaynataq Artemis mamachankuta defiendenankupaq runakunata umacharqa kaynata nispan: “Artemis mamachapa templon mana allinpaq hinaña qawasqa kanantam manchakuni”, nispa (Hech. 19:24-27).

¹⁷ Demetriopa nisqantaqa lliwmá kasukurqaku, chaymi taytacha-­mamachakunata ruwaqkunaqa loco hinaña qayaykachakuyta qallaykurqaku kaynata: “¡Efeso llaqtayuq runakunapa mamachan Artemisqa ancha riqsisqam!”, nispanku. Chaymi chay llaqtapiqa llumpay chaqwa karurqa. Chayna chaqwa kasqanmantaqa kay yachachikuypa qallariyninpim rimamurqanchik. f Pabloqa actuacionta ruwananku wasimanmi yaykuyta munarqa runakunawan parlananpaq, iñiqkunam ichaqa harkarurqaku. Chaqwapa kasqanpiñataqmi Alejandro sutiyuq runa rimayta qallaykurqa judiokunaqa Jesuspa qatiqnin religionmanta sapaq religion kasqanta ninanpaq, chaywanpas runakunaqa manam kaqpaqpas hapirqakuchu. Judio kasqanta cuentata qukuruspankum upallarachirqaku  hinaspam hinalla qayaykachakurqaku kaynata: “Efeso llaqtayuq runakunapa mamachan Artemisqa ancha riqsisqam”, nispanku. Chaynatam qayaykachakurqaku yaqa iskay hora. Kunan tiempopipas runakunaqa taytacha-mamachankuta yupaychayta munasqankuraykum tukuyta ruwanku (Hech. 19:28-34).

18, 19. (1) ¿Ima nispantaq alcaldeqa chaqwa ruwaq runakunata hawkayarachirqa? (2) ¿Imaynatam juezkunaqa yanapawanchik? ¿Imayna runam ñuqanchikqa kananchik?

¹⁸ Chayna kachkaptinkum Efeso llaqtapi alcalde rimayta qallaykurqa, chaymi chaqwa ruwaqkunaqa upallarurqaku. Chay alcaldem chay runakunata nirqa Pablowan riqmasinkunaqa templopa chaynataq mamacha Artemispa contranpiqa ima mana allintapas mana ruwasqankumanta. Nirqataqmi paykunamanta quejakuyta munaspankuqa autoridadkunaman rinankupaq. Chaymantapas piensarichirqam chaqwata hinalla ruwaspankuqa Roma llaqtapi autoridadkunaman apasqa kanankumanta nispan. Chaykunata niruptinmi chaqwa ruwaqkunaqa hawkayarurqaku hinaspankum ripukurqaku (Hech. 19:35-41).

¹⁹ Manam chay kutillapichu Jesuspa qatiqninkunataqa autoridadkunaqa yanaparqa. Juanmi musquyninpi hina rikurqa kay tukupay tiempopi Diosta serviqkunapa contranpi satanas hatariptin autoridadkuna yanapananmanta (Apoc. 12:15, 16). Arí, chayna nisqanqa cumplikuchkanmi. Achka juezkunam Diosmanta hinalla willakunanchikpaq hinaspa huñunakunanchikpaq favorninchikpi tantiarqaku. Yanapawanchikqa respetakuq runakuna kasqanchikta qawaspankutaqmi. Yaqachusmi apostol Pablotapas respetakuq hinaspa allin runa kasqanrayku Efeso llaqtayuq autoridadkunaqa runakuna mana imanarunankupaq yanaparqaku (Hech. 19:31). Ñuqanchikpas respetakuq hinaspa honrado kaptinchikqa autoridadkunaqa allinpaqmi hapiwasun. Ichapas qipakunata imapas kaptin yanapawasun.

20. (1) ¿Imaynam tarikunki ñawpaqtapas kunanpas Diospa palabranta mana imapas harkayta atisqanmanta yachaspayki? (2) ¿Imaynatam kunanpas yanapakuchwan Diospa palabran hinalla willakusqa kananpaq?

²⁰ Ancha kusisqam tarikunchik apostolkunapa tiemponpi ‘Diospa palabran aswan willakusqa’ hinaspa mana imapa harkay atisqan kasqanmanta yachaspa. Kunan tiempopipas Jehova Diospa palabranqa hinallam willakusqa kachkan. ¿Manachu ñuqanchikpas yanapakuchwan Diospa palabran hinalla willakusqa kananpaq? Chaypaqqa humildeyá kasun, Diospa llaqtanpi musuq kamachikuykunatayá chaylla kasukusun, hinalla Diosmanta willakunapaqyá kallpanchakusun, layqa ruwaykunatayá qipanchasun hinaspapas Diospa serviqninkuna kasqanchiktayá riqsichikusun respetakuq hinaspa honrado kasqanchikwan.