1-3. (1) ¿Maymanta wichiykuspantaq Eutico wañururqa? (2) ¿Imatam Pablo ruwarqa hinaspa imanasqam chayta ruwarqa?

 PABLOM Troas llaqtapi kachkarqa achkallaña iñiqmasinkunawan hatun cuartopi. Chay tutallaña paykunawan kananta yachasqanraykum Pabloqa chawpi tutaña kaptinpas hinalla Diosmanta yachachirqa. Chay cuartopiqa achkallaña mecherokunam ratachkarqa, chaymi qunilla karqa. Ventanapiñataqmi Eutico sutiyuq musu tiyachkarqa. Payqa Pablo rimachkaptinmi miskita puñururqa, hinaspam wasipa kimsa kaq altusninmanta wichiykamurqa.

² Lucasqa doctor kasqanraykuchá apurawllamanña pawarqa Euticota yanapaq. Ichaqa manañam ima ruwaytapas atirqachu Eutico wañusqaña kasqanrayku (Hech. 20:9). Chaymi Pabloqa rispan paypa hawanman pawaykurqa, hinaspam abrazaykuspan nirqa: “Ama llakikuychikchu, payqa kawsachkanmi”, nispa. ¡Pabloqa kawsarirachirqamá! (Hech. 20:10).

³ Pabloqa Euticotaqa kawsarirachirqa Jehova Diospa atiyninwanmi. Eutico wañunanpaq Pablo mana huchayuq kaspanpas manam munarqachu chay llaki pasakusqanmanta runakuna mana allinkunata rimanankutaqa nitaq chayrayku Diosmanta manaña yachayta munanankutaqa. Chay musuta kawsarirachispanmi Pabloqa iñiqmasinkunata consuelaykuspan kallpanchaykurqa Diosmanta hinalla willakunankupaq. Paypaqqa pipa vidanpas karqa ancha valorniyuqmi, chaymi mana munarqachu pipas wañunantaqa. Chaymi kaynata nirqa: “Ñuqaqa manam huchayuqchu kani pipas mana salvakuptinqa”, nispa (Hech. 20:26). Ñuqanchikpas paytam qatipakunanchik. Chaymantayá yachaykusun.

4. ¿Ima sasachakuypim Pabloqa karqa Efeso llaqtapi?

⁴ Pasaq yachachikuypi yachamusqanchikman hinam Pabloqa Efeso llaqtapi sasachakuypi karqa. Diosmanta willakusqanraykum taytacha-mamachata ruwaq runakuna llumpayta piñakuruspanku chaqwa ruwayta qallaykurqaku.  Paykunaqariki Artemis mamachapa imagenninkunata ruwaspankum achka qullqita hapiqku. “Chay chaqwa ruwasqanku tukuruptinmi Pabloqa iñiqkunata qayachimuspan kallpancharqa, hinaspam paykunamanta despedikuykuspa Macedoniaman rirqa” (Hech. 20:1).

5, 6. (1) ¿Hayka tiempotaq Pabloqa Macedoniapi karqa hinaspa imaynatam iñiqkunata yanaparqa? (2) ¿Imaynam Pabloqa iñiqmasinkunawan karqa?

⁵ Macedoniaman richkaspanmi botekunapa sayanan Troas llaqtapi iskay-kimsa punchaw Pabloqa qiparurqa. Chaypim Titota ­suyarqa, ­payqa Corintomantam Troasman hamunan karqa (2 Cor. 2:12, 13). Ichaqa Tito mana chayamuptinmi Macedoniamanña pasakurqa. Chaypim iñiqkunata “anchata kallpanchaspan” yaqa huk wata karqa (Hech. 20:2). a Chaypiñam Pabloqa Titowan tuparqa. Titom Pabloman willarqa carta apachisqanwan Corintopi iñiqkuna kusisqallaña kasqanku­manta (2 Cor. 7:5-7). Chaymi Pabloqa cartata kaqmanta qillqarqa Corintopi iñiqkunaman, chaytam riqsinchik 2 kaq Corintios cartawan.

⁶ Lucasmi nirqa Pabloqa Efeso hinaspa Macedonia llaqtapi iñiqkunaman watukusqanwan paykunata kallpanchasqanmanta. Pabloqa llakipayakuqllaña hinaspa yanapakuqllañam karqa, manam fariseokuna hinachu. Pablopaqqa iñiqmasinkunaqa llamkaqmasinkunam karqaku (Juan 7:47-49; 1 Cor. 3:9). Chaymantapas Pabloqa kuyakuywanmi pitapas consejaq (2 Cor. 2:4).

7. ¿Imaynatam punta apaqkunaqa Pablota qatipakunku?

⁷ Kunanpas iñiqkunapi punta apaqkunawan llaqtan-llaqtan watukuqkunaqa Pablotam qatipakunku. Iñiqkuna imapipas huchallikuruptinku corregispankuqa kuyakuyllawanmi rimapayanku. Chaymantapas punta apaqkunaqa iñiqkuna imayna tarikusqankumanta yachanankupaqmi kallpanchakunku, hinaspankum yanapaykunku. Unay wataña llaqtan-llaqtan watukuq iñiqmasinchikmi nin: “Iñiqmasinchikkunaqa yaqa llapallankum allin kaqta ruwanankupaq kallpanchakunku. Chaywanpas imatapas ruwayta mana atispankum chaynataq manchapakuspankum llakisqa tarikunku”, nispa. Iñiqkuna ­chayna  tarikuptinku punta apaqkuna kallpanchaykuyninkuqa allinmi kanman (Heb. 12:12, 13).

8, 9. (1) ¿Imanasqataq Pabloqa Siriamanqa manaña rirqachu? (2) ¿Imanasqataq judiokunaqa Pablota llumpayta chiqnirqaku?

⁸ Macedoniamantam Pabloqa rirqa Corintomanña, chaypim karqa kimsa killa. b Paymi tantiarurqa Cencreasman rispan chaymanta botewan Siriaman rinanpaq hinaspa chaymantañataq iñiqmasinkunaman yanapakuykunata apastin Jerusalenman rinanpaq (Hech. 24:17; Rom. 15:25, 26). c Ichaqa manam tantiasqanman hinachu karqa. ¿Imanasqa? Judiokuna wañurachinankupaq tantiarusqankuraykum (Hech. 20:3).

⁹ Corinto llaqtapi judiokunam Pablota llumpayta chiqnirqaku religionninkumanta lluqsikusqanrayku. Chiqnirqakutaqmi Jesusmanta willakusqanrayku judiokunapa huñunakunanku wasipi kamachiq Crispo sutiyuq runa Jesuspa qatiqninña kasqanmantapas (Hech. 18:7, 8; 1 Cor. 1:14). Judiokunaqa Acaya provinciata kamachiq Galionmanmi quejakuq rirqaku. Paymi ichaqa nirqa Pablotaqa yanqamanta tumpaspanku quejakusqankumanta. Chaymi judiokunaqa llumpayta piñakururqaku (Hech. 18:12-17). Chayraykum botekunapa sayanan Cencreas llaqtaman Pablo rinanta yacharuspanku tantiarurqaku wañurachinankupaq. ¿Imatam Pabloqa ruwarqa chayta yacharuspan?

10. ¿Imanasqataq Pabloqa Macedoniaman kutikurqa?

¹⁰ Pablom tantiarurqa Cencreas llaqtaman manaña rispan Macedoniaman kutinanpaq. Chaynataqa tantiarurqa mana wañurachinankupaqmi hinaspa iñiqkunaman yanapakuy apasqanta chayachiyta munaspanmi.  Macedoniaman kutinanpaq ñanqa sasallañam karqa, samapakuna wasikunapipas suwakunam karqa. Chayta yachaspanpas Macedoniaman kutinanpaqmá tantiakururqa Cencreaspi mana wañurachinankupaq. Pabloqa manam sapallanchu rirqa. Paywanmi rirqa Aristarco, Gayo, Segundo, Sopater, Timoteo, Tiquico hinaspa Trofimo (Hech. 20:3, 4).

11. ¿Imaynatam cuidakuchwan? ¿Imaynatam Jesuspas cuidakurqa?

¹¹ Ñuqanchikpas Pablo hinam Diosmanta willakuspanchikqa allin tantiuyuq kananchik. Chaymi mana allin runakunapa kasqan sitiokunapiqa mana sapallanchikqa willakunanchikchu, aswanqa iska-­iskaymi rinanchik utaqmi suyanakunanchik. Chaymantapas, autoridadkuna Diosmanta willakunanchikta harkakuwaptinchikqa allin tantiuwanmi willakunanchik. Chayna sasachakuykunaqa kanqachá, chaymi allinta cuidakuspanchik imatapas ruwananchik (Juan 15:20; 2 Tim. 3:12). Ñuqanchikqa Jesustam qatipakunanchik. ¿Imatam pay ruwarqa Jerusalenpi chiqniqninkuna rumiwan chuqaparuyta munaptinku? ‘Pakakururqam hinaspam Diospa wasinmanta lluqsirurqa’ (Juan 8:59). ¿Imatataq ruwarqa wañuchiy munasqankumanta yachakuruspanqa? ‘Judiokunapa kasqanpiqa pakan-pakanllañam purirqa, hinaspanmi rirqa chunniqpa hichpan llaqtaman’ (Juan 11:54). Arí, Jesusqa allinta cuidakuspamá Diospa munayninta ruwarqa. Paytamá qatipakunanchik (Mat. 10:16).

12, 13. (1) ¿Imaynam iñiqkuna tarikurqaku Eutico kawsariruptin? (2) Pipapas ayllun wañukuptinqa, ¿imamanta yachasqanmi sunqunta tiyaykachin?

¹² Pablowan riqmasinkunaqa Macedoniapiqa kuskam maymanpas viajarqaku. Chaymantaqa yaqachusmi sapakamaña viajarqaku. Ichaqa Troas llaqtapim llapanku tuparqaku. d Chaymi bibliapi nin: “Pichqa punchawmantañataqmi paykunata hayparqaniku Troas llaqtapi”, nispa (Hech. 20:6). e Qallariynin parrafokunapi yachamusqanchikman hinam chay llaqtapi Eutico kawsarichisqa karqa. Chaymi iñiqkunaqa ancha kusisqa tarikurqaku Eutico kawsarirusqanwan. Paykunapaqa ‘sunqunkum tiyaykurqa’ (Hech. 20:12).

¹³ Kunan tiempopiqa manañam milagrokunataqa rikunchikchu. Ichaqa pipapas ayllun wañukuptinqa kawsarimunanmanta yachasqanwanmi ‘sunqun tiyaykun’ (Juan 5:28, 29). Euticoqa tiempopa pasasqanman hinam kaqmanta wañukurqa (Rom. 6:23). Hamuq tiempopi kawsarimuqkunam ichaqa wiñaypaq kawsakunqaku. Jesuswan kuska hanaq pachamanta kamachimunankupaq kawsariqkunapas manaña wañuqmi kanqaku (1 Cor. 15:51-53). Chaynaqa, hanaq pachapaq kaspapas utaq kay pachapaq kaspapas Jehova Diospa promesankunamantam anchata kusikunchik (Juan 10:16).

14. ¿Imatam Pablo nirqa Efeso llaqtapi punta apaqkunaman Mileto llaqtapi tupaspanku?

¹⁴ Pabloqa riqmasinkunapiwanmi Troas llaqtamanta kutirqa Ason llaqtaman, chaymantañataq Mitilene, Quios, Samos hinaspa Mileto llaqtaman. Pabloqa Jerusalenmanmi chaylla kutiyta munarqa pentecostes fiesta manaraq qallarichkaptin, chaymi botewan kutirqa, manañam Efeso llaqtamanpas yaykurqañachu. Ichaqa Efeso llaqtapi punta apaqkunawan parlaykuyta munaspanmi Mileto llaqtapi tupaykunankupaq nirqa (Hech. 20:13-17). Paykunawan tupaykuspanmi kaynata nirqa: “Qamkunaqa allintam yachankichik kay Asia provinciaman chayamusqay punchawmantapacha qamkunawan imayna kasqayta, ñuqaqa sirviente hina humillakuykuspam wiqi ñawintin señorninchikta servirqani, servirqanitaqmi judiokuna wañuchiwayta munasqankurayku tukuy sasachakuykunapi tarikuspaypas. Allinnikichikpaq kaqkunataqa mana upallaspam nirqaykichik, yachachirqaykichiktaqmi runakunapa qayllanpipas chaynataq wasin-wasinpas. Allintam yachachirqani judiokunatawan mana judio kaqkunata huchankumanta wanakuspa Diosman kutirikunankupaq hinaspa señorninchik Jesuspi iñinankupaq”, nispa (Hech. 20:18-21).

15. ¿Imakunaraykutaq wasin-wasin willakunchik?

¹⁵ Kunan tiempopipas Pablo hinam  Diosmantaqa willakunchik carrokunapa sayananpi, callekunapi, mercadokunapi hinaspa maypipas. Chaywanpas astawanqa willakunchik wasin-wasinmi. Chaynataqa willakunchik 1) Jehova Dios pimanpas mana sayapakuq kasqanraykum, payqa munanmi gobiernonmanta llapallan runakuna uyarinankuta. 2) Wasinkuman rispataqmi llampu sunqu runakuna sapakama Diosmanta yachanankupaq yanapanchik. 3) Wasin-wasin willakusqanchikqa kikinchiktapas yanapawanchikmi Diospi astawan hapipakunapaq hinaspa ima sasachakuy kaptinpas aguantanapaq. Arí, Diosta serviqkunaqa sutillam kanchik “runakunapa qayllanpipas chaynataq wasin-wasinpas” mana manchakuspa Diosmanta willakusqanchikrayku.

16, 17. ¿Imatam Pabloqa hinalla ruwarqa ima sasachakuypiña kaspanpas? ¿Imaynatam payta qatipakuchwan?

¹⁶ Chaymantam Pabloqa Efesopi punta apaqkunata nirqa ima sasa­chakuypi kananta mana yachaspanpas Jerusalenman ­kutinanpuni kasqanmanta. Paymi nirqa: “Vidaytaqa mana valorniyuqta hinam qawani ruwanayta hinaspa señor Jesusmanta llamkay chaskisqayta tukunayrayku, chay chaskisqay llamkayqa Diospa ancha kuyakuyninmanta sumaq willakuykunata lliwta willakuyniymi”, nispa (Hech. 20:24). Pabloqa hinallamá Diospa munaynintaqa ruwarqa chiqniqnin runakuna harkakuptinkupas, unquspanpas chaynataq ima sasachakuy kaptinpas.

¹⁷ Kunan tiempopipas Diosta serviqkunaqa mana manchakuspanchikmi ima sasachakuykunatapas aguantanchik. Wakiqninchikqa gobierno harkakuwaptinchikpas chaynataq ñakarichiwaptinchikpas hinallam willakunchik. Wakiqninchikñataqmi ñakarinchik imapas unquykunawan. Musu-sipaskunapas estudiaqmasinku imapaqpas hikutasqankuwanmi sasachakunku. Ichaqa, ima sasachakuywanña kaspapas llapanchikmi Pablota qatipakunchik, chaymi pay hina kallpanchakuspa Diospa gobiernonmanta lliwta willakunchik.

18. ¿Imanasqataq Pabloqa mana huchayuqchu karqa pipas mana salvakuptinqa? ¿Imata ruwanankupaqmi Efeso llaqtayuq punta apaqkunata nirqa?

¹⁸ Pabloqa yacharqapaschá Efesopi punta apaqkunawan kaqmanta manaña tupanankumanta. Chaymi pasakunanpaqña kachkaspan paykunata nirqa: “Ñuqaqa manam huchayuqchu kani pipas mana salvakuptinqa, Diospa tukuy ima nisqantaqa mana upallaspam willarqaykichik”, nispa. Chaymantañataqmi payta imayna qatipakunankumanta hinaspa pipas mana salvakuptinqa mana huchayuq kanankupaq imata ruwanankumanta consejaspan kaynata nirqa: “Kikikichikpuniyá cuidakuychik, cuidaychiktaqyá llapallan ovejakunatapas, paykunamanta nanachikunaykichikpaqmi chuya espiritu churasurqankichik Diospa ovejankunata michinaykichikpaq, paykunataqa Diosmi rantirqa churinpa yawarninwan”, nispa (Hech. 20:26-28). Chaymantañataqmi  Pabloqa nirqa pasakusqan qipata manchakuypaq atuqkuna hina paykuna ukuman yaykurunanmanta hinaspa llullakunata yachachinankumanta, chaynapi iñiqkuna paykunata qatinankupaq. ¿Imatam ruwananku karqa chaykuna kaptin? Pablom nirqa: “Rikchan-rikchanllayá kaychik, yuyaychiktaqyá waqaspay kimsa watapuni tuta-punchaw sapakamata rimapayasqaytapas”, nispa (Hech. 20:29-31).

19. ¿Imam iñiqkuna ukumanta rikurirurqa yaqa 98 watapi? ¿Imakunaraqmi pasarqa chaymanta qipaman?

¹⁹ Manchakuypaq atuq hina runakuna rikurirusqanmantam yaqa 98 watapi apostol Juan kaynata qillqarqa: “Kunanpunipas anticristokunaqa achkallañam rikuriramunku [...]. Paykunaqa ñuqanchik ukumantam lluqsirunku ñuqanchik hina mana kasqankurayku, sichum ñuqanchik hina kaspankuqa ñuqanchikwanchá kachkanmanku karqa”, nispa (1 Juan 2:18, 19). Yaqa 200 wata pasaytam iñiqkunapi wakin punta apaqkuna pantaykunata yachachiyta qallaykurqaku, hinaspankum wakin iñiqkunamanta aswan allinpaq hapikuyta qallaykurqaku. Yaqa 300 watapaqñataqmi Roma nacionta kamachiq Constantino nirqa chay pantay yachachiq religionqa riqsisqa kananpaq. Chay runakunaqa bibliapi yachachikuykunatam Diospa mana munasqan costumbrekunawan chaqruruspanku runakunaman pantayta yachachirqaku. Chay llulla yachachikuykunaqa hinallaraqmi pantay yachachiq religionkunapiqa kachkan.

20, 21. ¿Imaynatam Pabloqa yanaparqa iñiqmasinkunata? ¿Imaynatam punta apaqkuna Pablota qatipakunku?

²⁰ Pabloqa manam qipakunaman iñiqkunata qullqirayku yachachiqkuna hinachu karqa. Payqa imachanpaqpas kikinmi llamkarqa iñiqmasinkunamanta qullqita mana mañakunanpaq. Chaymi Efeso llaqtapi punta apaqkunatapas nirqa: ‘Ñuqa hinam anchata llamkaspa necesitaqkunata yanapanaykichik, manataqmi qunqanaykichikchu señor Jesuspa nisqantapas, paymi nirqa: “Imapas quqmi aswan kusisqaqa imapas chaskiqmantaqa”’, nispa (Hech. 20:35).

²¹ Kunan tiempopi punta apaqkunapas iñiqmasinkutaqa mana imallapaqmi yanapanku. Pantay religionkunapi yachachiqkunam ichaqa qullqiraykulla yachachinku. Diospa llaqtanpi punta apaqkunam Diospa ovejankunata kuyakuyllawan yanapanku. Jehova Diospa testigon ukupiqa manam hatuntukuqkunaqa nitaq astawan imatapas munapayaqkunaqa kanchu. ‘Hatunchasqa kayta maskaqqariki’ mana allinpim tukunqa (Prov. 25:27). Hatuntukuq runaqa pinqaypimá kanqa (Prov. 11:2).

22. ¿Imanasqataq Pablota anchata kuyarqaku Efeso llaqtayuq punta apaqkuna?

²² Pabloqa kuyakuqllañam karqa, chaymi iñiqmasinkunapas anchata kuyarqaku. Ripukunanpaqña kaptinpas ‘llapallankum llumpay llakisqa kaspanku waqayta qallaykurqaku, hinaspam Pablota abrazaykuspanku kuyakuywan muchaykurqaku’ (Hech. 20:37, 38). Ñuqanchikpas punta apaqkunataqa anchatam kuyanchik, paykunaqa Pablo hinam kallpanchakunku iñiqkunata yanapanankupaq. Kay yachachikuypim yacharunchik Pablopa kayna nisqanmanta: “Ñuqaqa manam huchayuqchu kani pipas mana salvakuptinqa”, nispa. Chaynata nispanqa manamá alabakuchkarqachu, aswanqa ciertotam nichkarqa (Hech. 20:26).