¿Imakunatam ruwarqaku biblia kunankama kananpaq?

Bibliataqa waranqa isqun pachak wata ñawpaqtaraqmi qillqayta tukururqaku, kunankama hinalla kasqanqa anchatam admirachiwanchik. Qillqarqakuqa papiro plantamanta ruwasqanku papelpim chaynataq qalaskunapim, ichaqa chaykunaqa pumpuruqllam karqaku. Hinaspapas bibliataqa qillqarqaku hebreo, arameo hinaspa griego rimaykunapim, chaykunataqa manañam anchatachu rimanku. Chaymantapas kamachiqkunam chaynataq religionpi punta apaqkunam bibliataqa qalaypaq chinkachiyta munarqaku.

CHAYNA kaptinpas, ¿imanasqataq bibliaqa kunankama kachkan? Chaymantayá yachasunchik.

Copiasqankuraykum bibliaqa kunankama kachkan

Ñawpaqtaqa Diospa palabrantam Israelpa mirayninkuna copiaruspanku wanku-wankuta sumaqta waqaychaqku. Israelpi kamachiqkunapas kamachisqam karqaku kikinkupaq Diospa palabranta copianankupaq (Deuteronomio 17:18 *).

Israelpa miraynin wakin runakunaqa anchatam munaqku Diospa palabran ñawinchayta. Chaymi allinta qillqayta yachaq runakuna Diospa palabranta imam kaqta huk papiropi utaq huk qalaspi qillqanankupaq kallpanchakurqaku. Esdrasmi chaynata qillqaq karqa (Esdras 7:6). 500 watamanta 1000 watakamañataqmi masoreta nisqa runakuna antiguo testamentota huk papelkunaman copiarqaku. Copiaspanku mana pantanankupaqmi letrakunatapas yuparqaku. Chaynata ruwasqankuwanmi bibliataqa mana pipas chinkachiyta atirqachu, manataqmi iskayrayachwanchu bibliaqa qallariypi qillqasqankuman hina kunankama imam kaq kasqanmantaqa.

Siria lawpi Antioco IV kamachiqmi, copiasqanku ñawpaq testamentota Palestina llaqtapi qalaypaq chinkarachiyta munarqa. Chayqa karqa 168 kaq watapim Jesuspa tiemponmanta ñawpaqtaraq. Judiokunapa nisqanman hinaqa Diospa palabrantas lliw tarisqankuta llikiparuspa kañarusqaku. Judiokunamanta rimaq qillqapas nirqam: “Kamachiqpa nisqanta kasukuspankum soldadonkunaqa runakunapa wasinman yaykuspanku bibliankuta qichurqaku. Biblian pakaruqta tariruspankuñataqmi wañuchiqku”, nispa. Chaynata ruwaspankupas Diospa palabran chinkachiytaqa manam atirqakuchu Palestinapipas nitaq huklaw llaqtakunapipas.

Musuq testamentota qillqayta tukuruptinkuqa chayllam copiayta qallaykurqaku, chaymi achka runakunapaña chay qillqanku kapurqa. Apostol Juanmi sutin apaq qillqata Efeso lawpi qillqarqa. Ichaqa Juan qillqamanta copiasqankutam Egiptopi tarirurqaku. Yachaysapa runakunapa nisqanman hinaqa chay copiataqa qillqarqaku apostol Juan qillqasqanmanta yaqa pichqa chunka wata qipallatam. Chaywanmi yacharqaku Jesuspi iñiqkunapaqa karu llaqtakunapi kaptinkupas Diospa palabranmanta copiasqanku qillqanku kapusqanmanta.

Musuq testamentota copiaspa maymanpas apasqankuwanmi Jesuspa wañukusqanmanta unay wata qipakunatapas hinalla karqa. 303 watapi febrero killapa 23 punchawninpis, Romapi kamachiq Diocleciano soldadonkunawan rispan kamachirqa iglesiaman yaykuspanku tarisqanku lliw bibliakunata kañanankupaq. Chay runaqa munarqam bibliata qalaypaq chinkachiyta, chaymi kamachirqa kamachisqan llaqtakunapiqa bibliata kañanankupaq. Ichaqa manam atirqachu qalayta chinkachiytaqa, aswanqa pakasqanku kaqkunamantam Jesuspi iñiqkunaqa achka bibliakuna ruwayta qallaykurqa. Chaykunaqa griego rimaypim karqa chaykunamanta wakin qillqam kunankamapas kachkanraq. Chaymanta wakinmi kachkan Romapi wakinñataq Londrespi.

Manam pipas tarirqachu qallariypi qillqasqanku Diospa palabrantaqa, ichaqa chay qillqakunamanta copiasqankum achka kachkan. Chay copiasqankuqa, ¿qallariypi qillqasqankuman hinachu, icha qiwisqañachu kachkanman? W. H. Green sutiyuq runam ñawpaq testamentomanta nirqa: “Mana iskayrayaspaymi niyman bibliataqa imam kaqta copiasqankumanta”, nispa. Sir Frederic Kenyon runañataqmi musuq testamentomanta nirqa: “Musuq testamentota qillqayta tukuruptillanku copiayta qallaykusqankuwanmi mana nichwanchu pantarusqankumantaqa”, nispa. Chaymantapas nirqam: “Bibliata imam kaqta copiasqankuraykum yachachikuyninkunaqa mana iskayrayanapaqchu, manam ñawpaq tiempopi ima qillqatapas chayna allintaqa copiarqakuchu”, nispa.

Huk rimaykunamanmi ruwarqaku

Chaymantapas bibliataqa tukuy rimaypi ruwasqankuraykum kunankama kachkan enteron allpa pachapi runakuna yachanankupaq. Chayqa Diospa munasqanman hinam kachkan (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Jesuspa tiemponmanta 200 wata ñawpaqtaraqmi, ñawpaq testamentota hebreo rimaymanta griego rimayman judio casta runakuna ruwarqaku, chay bibliatam suticharqaku Septuaginta nispa. Chaymantañataqmi enteron bibliata tukuy rikchaq rimaykunapi ruwayta qallaykurqaku, astawanraqmi musuq testamentotaqa. Ichaqa kamachiqkunawan curakuna michakuyta qallaykurqaku. Paykunaqa manam munarqakuchu runakuna rimayninkupi ñawinchaspanku Diosmanta yachanankutaqa. Chaymi harkakurqaku runakunapa rimayninkuman bibliata ruwanankutapas.

Ichaqa wakin runakunam wañuytapas mana manchakuspanku huk rimaykunaman bibliata ruwarqaku, chaytaqa ruwarqaku kamachiqkuna chaynataq curakuna harkakuchkaptinkum. Huk kaqninmi karqa William Tyndale. Paymi 1530 watapaq, Diospa palabranta Genesismanta Deuteronomiokama hebreo rimaymanta ingles rimayman ruwarurqa, Diospa sutintapas “Jehova” nispam qillqarqa. Chaymantapas Casiodoro de Reina sutiyuq runam castellano rimayman bibliata ruwarqa catolico runakuna wañuchinankupaq qatikachaptinkupas. Chay bibliata ruwayta munaspanmi ayqikurqa Inglaterraman, Franciaman, Holandaman hinaspa Suizaman. *

Bibliataqa hinallam tukuy rimaykunapi wara-waranqantinta ruwachkanku enteron pachapi runakuna Diosmanta yachanankupaq. Qalaypaq chinkarachiyta munaptinkupas bibliaqa kunankamam hinalla kachkan, chaywanmi mana iskayrayanchikchu Diospa yuyaychasqan kasqanmanta. Chaymi apostol Pedropas nirqa: “Quraqa chakiruqllam, waytapas wichiruqllam. Jehova Diospa rimasqanmi ichaqa wiña-wiñaypaq takyan”, nispa (1 Pedro 1:24, 25).

[Willakuy]

[Recuadro]

¿MAYQINTATAQ ÑAWINCHAYMAN?

Wakin bibliakunaqa sasa entiendeymi kunan rimasqanchikman hina mana kasqanrayku. Wakin bibliakunañataqmi mana sasachakuspalla ñawinchanapaq, ichaqa manam imam kaqtachu yachachin.

Ingles rimaypi Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras bibliaqa, ñawpa tiempopi hebreo, arameo hinaspa griego rimaykunapi Diospa palabranmantam ruwasqa kachkan. Chay bibliataqa Jehova Diospa testigonkunam ruwarqaku. Chaytam servichikunku huk rimaykunaman bibliata ruwanankupaq. Chayna bibliata huk rimayman ruwaqkunaqa anchatam kallpanchakunku ruwasqanku bibliata runakuna mana sasachakuspallanku ñawinchanankupaq chaynataq imam kaqta entiendenankupaq.

Hebreo, arameo, griego rimaykunamanta allinta yachaq runakunam kay tiempopi kaq bibliakunata sumaqta qawarqaku imam kaqta utaq qiwisqataña qillqasqankumanta yachanankupaq. Chaynatam qawarqaku ingles rimaypi Traducción del Nuevo Mundo bibliatapas. Huk kaqninmi karqa Jason David BeDuhn sutiyuq Estados Unidos universidadpi yachachiq. Paymi ingles rimaypi 9 bibliakunata qawaruspan 2003 watapaq huk librota qillqarurqa chay ingles rimaypi bibliakuna imayna kasqanmanta willakuspan. Chaypaqmi sasa entiendenapaq kaq textokunata astawan qawarqa, mayqin bibliapi imam kaqta qillqasqankumanta yachananpaq. Chaypaqmi chay ingles rimaypi bibliakunata griego rimaypi kaqwan tupachirqa. Chayna tupachisqanmanta, ¿ima nirqataq?

Nirqam: “Wakin runakunaqa ninkum Traducción del Nuevo Mundo biblia Jehova Diospa testigonkunapa tantiasqanman hina qillqasqa kasqanmanta, ichaqa kay bibliaqa hebreo, arameo, griego rimaypi ñawpa bibliakunata qillqasqankuman hinam kachkan. Wakin bibliakunamantaqa kay bibliam imam kaqta yachachin”, nispa. Chaymantapas nirqam chay bibliaqa allin ruwasqa kasqanmanta.

Hebreo rimaymanta allinta yachaq Benjamin Kedar sutiyuq runam, 1989 watapi Traducción del Nuevo Mundo bibliata leeruspan nirqa: “Kay bibliata ruwaqkunaqa anchatam kallpanchakusqaku ñawpa bibliakunapa yachachisqanman hina imam kaqta ruwanankupaq. Manam mayqin textopipas tarirqanichu qiwisqa yachachikuytaqa”, nispa.

Bibliakunaqa achkam kachkan. Wakinqa mana sasachakuspalla leenapaqmi, ichaqa manam imam kaqtachu yachachin. Wakinñataqmi ñawpa bibliakunapa yachachisqanman hina imam kaqta yachachin (2 Pedro 1:20, 21). ¿Mayqintataq leeyta munawaq?

[Foto]

Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras bibliaqa achka rimaykunapim kachkan

[Foto]

Masoretakunapa copiasqanku biblia

[Foto]

Lucas 12:7 nisqanmi papiropi qillqasqa kachkan, ninmi: “Amayá manchakuychikchu, qamkunaqa achka pichinkuchakunamantapas aswan valorniyuqmi kankichik”, nispa

[Foto]

Página en primer plano: Biblioteca Nacional de Rusia (San Petersburgo); segunda y tercera: Bibelmuseum, Münster; fondo: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín)