Conciencianchikta uyarisunchik

“Diospa kamachikuyninkunata mana yachachkaspankupas wakin mana judio kaqkunam allinta ruranku concienciankupa nisqanta kasukuspanku.” (ROMANOS 2:14.)

1, 2. a) ¿Imaynakunatam achka runakuna qawachirqaku runamasinku kuyasqankuta? b) Hukkunapi interesakuymanta, ¿ima ejemplokunatam Bibliapi tarinchik?

ISKAY CHUNKA watayoq mozom illananpaq trenta suyachkarqa. Qonqaymanta wañuymaña hapiruptinmi, wichiykurqa trenpa pasananman. Chayta qawaykuspanmi huk tayta iskay warmachankunata saqeykuspan yanapaykunanpaq pawaykurqa. Tren pasananpa chawpinpi kaq uchkuman aysaykuspanmi, mozopa qawanman chutakuykurqa tren mana wañurachinanpaq. Achka runakunam chay rurasqanmanta reqsisqa runa kananpaq hapinmanku karqa, paymi ichaqa mana chaynatachu piensarqa, chaymi nirqa: “Chaytam rurana karqa. Rurarqaniqa runamasiyta kuyaspaymi, manam alabawanankupaqchu nitaq reqsisqa runa kanaypaqchu”, nispa.

² Ichapas reqsinchik runamasinta salvananrayku yaqalla wañuy tariruq runata. Chaytam achka runakuna rurarqaku enteron pachapi iskay kaq Hatun Guerra kaptin, paykunam mana reqsisqanku runakunata pakarqaku. Chaymantapas, runamasin kuyasqankutam qawachirqaku apostol Pablopa tiemponpipas, paywan hinaspa 275 runakuna Sicilia llaqtapa hichpanpi Malta sutiyoq islaman chayaykuchkaptinkuña, risqanku buque lamar qochaman chinkaykuptin. Islapa patanman chayaruptinkum chaypi yachaq runakuna mana reqsichkaspankupas yanaparqaku ‘kuyakuyllawanña atiendespanku’ (Hechos 27:27–28:2). Chaynataq ñawpa tiempopipas, Israel nacionniyoq sipascha runamasinta kuyapayarqa Aram nacionpi preso kachkaspa. Manachá vidanta peligropi churarqachu, ichaqa cheqaptam interesakurqa patronnin allinyananpaq (2 Reyes 5:1-4). Amataq qonqasunchu Samaria lawmanta allin ruraq runata, kay rikchanachiywan Jesuspa yachachisqanmi waranqantin watakunaña lliw runakunata yanapan. Samaria lawmanta runaqa anchatam kallpanchakurqa wañuypa patanpi kaq judio runata  yanapaykunanpaq, mana yanapay munaq Sacerdotemantawan Leviy casta runamantaqa (Lucas 10:29-37).

3, 4. Monomantam rikurimurqanchik nisqan yachachikuymanta, ¿imatam qawachiwanchik runakunapa yanapanakusqanku? Explicay.

³ Cheqaptamá “sasallaña” tiempopi kawsanchik chaynataq achka runakunapas “mana llakipayakuqkuna” hinaspa “allin kaqkunapa contranpi” kanku (2 Timoteo 3:1-3). Chaywanpas, ¿manachu kuyaspa yanapasqankuta qawarqanchik otaq ñoqanchikpas chaskirqanchik? Sapakutim runakunaqa yanapanakunku kikinkupa munasqankuta qepaman churananku kaptinpas. Chayraykum runamasinchikta kuyaspa yanapaytaqa sutichanku “allin runa kaymi”, nispa.

⁴ Kayna yanapanakuy munayqa, kikinchikpa munasqanchikta qepaman churana kaptinpas, sutillam qawakun lliw runakunapi hinaspa llaqtakunapipas. Kayna kasqanchikmi, monomantam rikurimun runakunaqa otaq “kallpasapa kaqkunallam kawsanku” nispa yachachisqankupa contranpim churakun. Genoma humano (ADN) nisqapa mapanta rurananpaq encargasqa, Francis S. Collins sutiyoq doctormi nirqa: “Monomantam rikurimurqanchik niqkunatam anchata sasachan runakuna yanapanakuy munayniyoq kasqanku. [. . .] Mana entiendey atinam imanasqam runakunapi kan yanapanakuy munayninku, runakunapa celulanpi kikillanpaq munaq gen nisqa kaptinqa”. Hukpiñataq kaynata nirqa: “Wakin runakunam wañunku huk runakunarayku, mana ayllunku kachkaspankupas [. . .]. Kayna kasqanmi mana explicakuyta atikunchu, monomantam rikurimurqanchik nisqan yachachikuykunawan”.

“Conciencianchikpa niwasqanchik”

5. ¿Ima ruraymi runakunapi sapakuti qawakun?

⁵ Collins sutiyoq doctormi runakunapa yanapakuy munasqankumanta nin: “Conciencianchikmi tanqawanchik mana imatapas chaskispa hukkunata yanapananchikpaq”, nispa. * Concienciamanta doctorpa rimasqanmi yuyarichiwanchik apostol Pablopa kayna nisqanta: “Diospa kamachikuyninkunata mana yachachkaspankupas wakin mana judio kaqkunam allinta ruranku concienciankupa nisqanta kasukuspanku. Kikillankupimiki leyqa kachkan. Imapas rurasqankuwanmi qawachikunku sonqonkupiqa Diospa leynin qellqasqa kasqanta. Conciencian willaptintaqmi huchayoq otaq mana  huchayoq kasqantapas pensamienton qawachin” (Romanos 2:14, 15).

6. ¿Imanasqam lliw runakuna Diosman cuentata qosun?

⁶ Roma nacionpi cristianokunaman qellqasqanpim apostol Pablo nirqa lliw runakuna Diosman cuentata qonankumanta, ‘kay pachapa qallarisqanmantapuni’ Diospa kasqan chaynataq sumaq kayninkunapas sutilla tukuy ima rurasqankunapi qawakusqanrayku (Romanos 1:18-20; Salmo 19:1-4). Arí, achka runakunam Unanchawaqninchikta qepanchanku hinaspa millakuypaq kaqkunata ruranku. Diosmi ichaqa munan, allin ruraq kasqanmanta runakuna yachanankuta, munantaqmi runakunapas mana allin rurasqankumanta wanakunankuta (Romanos 1:22–2:6). Judiokunaqa atinmankum karqa Diospa kamachisqankunata kasukuytaqa, Jehová Dios Moisesnintakama Kamachikuyninkunata paykunaman qosqanrayku. ‘Diospa palabranmanta’ mana yachaq runakunapas Unanchaq Dios kasqantam reqsinanku karqa (Romanos 2:8-13; 3:2).

7, 8. ¿Llapallan runakunachu allin rurayta munanku, hinaspa imatam kaywan yachanchik?

⁷ Huk razonmi kan Diosninchikpi iñinanchikpaq hinaspa kasukunanchikpaqpas, paymi unanchawarqanchik allin kaqkunata chaynataq mana allin kaqkunata reqsinanchikpaq otaq concienciayoqta. Concienciayoq kasqanchiktam qawachin allinkunata ruray munasqanchik. Piensariy kaypi. Warmachakunam qatinaslla suyachkanku wayllunkakuypi pukllanankupaq. Ichaqa huknin warmacham mana suyaspan puntaman churakurun hinaptinmi paykuna ninku: “¡Suyayá, manam allinchu chayqa!”, nispa. Kunanñataq tapukusun: “¿Imanasqataq warmachakunapas cheqaptapuni munanku imapas allin rurasqa kananta?”. Kayna nisqankuwanmi qawachinku allin ruray munasqankuta. Yachamusqanchikman hinam Pablo qellqarqa: “Diospa kamachikuyninkunata mana yachachkaspankupas wakin mana judio kaqkunam allinta ruranku concienciankupa nisqanta kasukuspanku”, nispa. Manam nirqachu “wakillanpim” nispaqa, imaynam wakin kutillapi rurachkanmankupas hina. Payqa nichkarqam yaqa llapanpi allin ruray munasqankumanta. Chaynaqa achka runakunam Diospa kamachisqanman hina “allinta ruranku concienciankupa nisqanta kasukuspanku”.

⁸ Kayna allin ruray munayqa achka nacionkunapim rikukun. Cambridge sutiyoq universidadpi profesorpas nirqam Babiloniapi, Egiptopi, Greciapi hinaspa Australiapi chaynataq América law nacionkunapipas runakunaqa “manam munarqakuchu ñakarichisqa kayta, runa wañuchiyta, engañayta, llullakuyta hinaspa [. . .] kamachikuykunapas karqam yuyaqkunata, warmachakunata  chaynataq mana kallpayoqkunata kuyakuywan qawanankupaq”. Chaymantapas Collins sutiyoq doctormi qellqarqa: “Llapallan runakunam yachanku imam allin hinaspa mana allin ruray kasqanta”, nispa. ¿Manachu kayqa yuyarichiwanchik Romanos 2:14 nisqanta?

¿Imaynatam yanapawanchik conciencianchik?

9. ¿Imataq concienciaqa, hinaspa imaynatam yanapawanchikman imatapas manaraq rurachkaptinchik?

⁹ Bibliapa nisqanman hinaqa, conciencianchikqa imakuna rurasqanchik allin otaq mana allin kasqanta musyachiwaqninchikmi otaq niwaqninchikmi. Pablopas conciencianmantam kaynata nirqa: ‘Chuya espiritu ñoqawan kaptinmi concienciaywan nisqaykichik’, nispa (Romanos 9:1). Conciencianchikqa ichapas puntamantaraq niwasunchik imapas ruray munasqanchik allin otaq mana allin kasqanta. Chaymi conciencianchikqa yanapawasun imapas rurananchikkunamanta tanteanapaq hinaspa qawachiwasun ruraruspa imayna tarikunanchikmantapas.

10. ¿Imaynatam conciencianchik yanapawanchik?

¹⁰ Yaqa llapanpim conciencianchikqa imatapas ruraruptinchikña niwasunchik. Ejemplopaq, Saul qatikachasqanrayku David lluptispanmi, Diospa churasqan rey Saulta mana respetaspan mana allinta rurarurqa. Hinaptinmi ‘chay rurasqanmanta conciencian acusarqa’ (1 Samuel 24:1-5; Salmo 32:3, 5). Chaynataqmi conciencianchik wakinpiqa ñoqanchiktapas acusawanchik. Imatapas mana allinta ruraruspanchikqa manam hawkachu tarikunchik hinaspa preocupakunchikmi. Chaymi runakunaqa conciencian llumpayllataña acusaptin mana pagasqanku impuestotapas paganku, chaynataq qosankuman otaq warminkuman willakunku hukwan pierdekusqankumantapas (Hebreos 13:4). Ichaqa conciencianpa nisqanman hina ruraspam, hawka chaynataq kusisqa tarikunku.

11. ¿Imanasqam mana allinchu kanman: “Conciencianchikpa niwasqanchikman hina imatapas rurayqa allinñam” nispa piensayqa? Ejemplota churaspa rimariy.

¹¹ Kunankama yachasqanchikmanta, icha pipas ninman: “Conciencianchikpa niwasqanchikman hina imatapas rurayqa allinñam”, nispa. Arí, allinmi conciencianchikta kasukuyqa, ichaqa yachananchikmi conciencianchikqa mana allintapas allinta hinam willawanchikman. Hinaptinqa ‘espiritunchikqa’ [“conciencianchikqa”, NM] pantarachiwanchikmanmi (2 Corintios 4:16). Ejemplota qawasun. Bibliam willawanchik imaynam “Diospa ancha favorecesqan” hinaspa ‘Diospa atiyninwan huntasqa’ Estebanta, wakin judiokuna presocharuspanku Jerusalen llaqtamanta  horqorurqaku rumikunawan chamqaspa wañuchinankupaq. Chaypim wañuchiqkunawan kuska tarikurqa Saulo, paymi “allinpaq hapirqa Esteban wañuchisqankuta”, tiempopa risqanman hinam payqa apostol Pablo karqa. Esteban wañuchiq judiokunaqa creerqakuchá allin rurasqankuta chaymi concienciankupas mana imaniraqtapas llakichirqachu. Chaynachá Saulotapas pasarqa, chaymi “Jesucristoman iñiqkunata wañuchinanpaq amenazarqa”. Kaymi qawachin conciencian mana allin kasqanta (Hechos 6:8; 7:57–8:1; 9:1).

12. ¿Imataq conciencianchikta mana allintaña rikurirachinman?

¹² Saulomanta rimaspa, ¿imanasqataq conciencian mana allin karqa? Puntataqa, chaypi kaq runakunawan llumpay amistad rurasqanraykum. Kayta entiendenapaqmi kaynata tupachichwan. Wakinpiqa telefonowan rimaspam churinta pantanchik taytanwan. Ichapas churinpa voznin taytanpa hina kaptin chaynataq wiñasqanman hina taytanpa kaqlla rimaynin kaptinpas. Chaynataqmi Saulopas mana allintachu rurarqa, Señor Jesucristota cheqniq hinaspa yachachisqankunapa contranpi kaq judiokunawan hukllawakusqanrayku (Juan 11:47-50; 18:14; Hechos 5:27, 28, 33). Qawasqanchikman hinam, Saulopa conciencianqa mana allinchu karqa amistadninkunarayku.

13. ¿Imaynatam runakunapa imayna kasqanku conciencianchikta hukmanyachinman?

¹³ Huklaw llaqtapi yachaspaqa chaypi imayna rimasqankuta yacharuspam paykuna hinaña rimayta qallaykuchwan (Mateo 26:73). Chaynallataqmi maypipas huk costumbreyoq runakunawan hukllawakuyqa, runakunapa concienciantam tikrarachinman. Chaynam pasarqa Asiria nacionniyoq runakunata. Kay llaqtam ancha reqsisqa karqa peleaqllaña kasqankuwan, kaymi qawakun dibujasqa achka rumikunapi presokunata wañuchinankupaq imayna ñakarichisqanku (Nahum 2:11, 12; 3:1). Bibliam willawanchik Jonaspa tiemponpi, Asiria nacionpi Ninive llaqtayoq runakuna “mana yuyayniyoq” kasqankumanta. Manamá atirqakuchu tanteayta Diospaq imam allin otaq mana allin kasqanta. ¡Maynatachá Ninive llaqtayoq runakunapa conciencianta hukmanyachirqa warmacha kasqankumantapacha! (Jonas 3:4, 5; 4:11.) Kunanpas chaynataqmi, runakunapa imayna kasqankum conciencianchikta hukmanyarachinman.

Conciencianchikta imayna yachachinamanta

14. ¿Imatam concienciamanta Genesis 1:27 yachachiwanchikman?

¹⁴ Jehová Diosmi concienciayoqta Adantawan Evata unancharqa, chaymi llapallan runakuna concienciayoq kanchik. Genesis 1:27 niwanchik  Diosman rikchakuq unanchasqa kasqanchikmanta. Manamá ñoqanchikqa Dios hina cuerpoyoqchu kanchik, payqa espiritum ñoqanchikmi ichaqa aychayoq hinaspa tulluyoq kanchik. Aswanqa Diosman rikchakuqqa kanchik, paypa sumaq kayninkuna ñoqanchikpi kasqanrayku, hukninmi vidanchikpi allin kawsanapaq conciencianchik. Sumaq kayniyoqkunata Dios unanchawasqanchikraykum, conciencianchik allin kaspa yanapawananchikpaq, Unanchaqninchikta allinta reqsinanchik hinaspa asuykunanchikpas.

15. ¿Imaynatam yanapawasun Dios Taytanchikta reqsiyninchik?

¹⁵ Bibliam niwanchik Jehová Dios lliw runakunapa Taytan kasqanta (Isaias 64:8). Chaynaqa tukuy sonqowan payta serviqkuna, hanaq pachapi otaq kay Pacha paraiso kaptin kawsakuy suyaqkunapas, Diostaqa nichwanmi Taytayku nispa (Mateo 6:9). Chaymi llapallanchik munananchik payman astawan asuykuyta hinaspa kamachikuyninkunamanta yachaytapas (Santiago 4:8). Ichaqa achka runakunam mana munankuchu chay rurayta. Paykunaqa rikchakunkum judiokunaman, chaymi paykunamanta Jesus kaynata nirqa: “Qamkunaqa manam haykapipas uyarirqankichikchu Taytapa rimasqantaqa, manataqmi rikurqankichikchu rikchaynintapas. Sonqoykichikpiqa manam paypa palabranpas kanchu”, nispa (Juan 5:37, 38). Ñoqanchikqa manamá Diospa rimasqantaqa uyarirqanchikchu, ichaqa palabranta leespam yachachwan imayna piensasqanta, chaynapim Jehová Dios hina sientesunchik hinaspa rurasunchikpas.

16. Joseymanta Bibliapa willawasqanchik, ¿imaynatam yanapawanchik conciencianchikta yachachinapaq hinaspa nisqankunata kasukunapaqpas?

¹⁶ Chaynatapunim Joseypas rurarqa Potifar sutiyoq runapa wasinpi tarikuspa. Chay runapa warmin puñunankupaq hikutaptinqa, manaraqmi chay tiempopiqa Bibliapa mayqan libronpas qellqasqaraqchu karqa nitaq Chunka Kamachikuykunapas. Chayna kaptinpas Joseyqa kaynatam nirqa: “¿Imaynataq kay mana allinta ruraspayqa Diospa contranpiqa huchallikuyman?”, nispa (Genesis 39:9). Chaynataqa nirqa manam ayllunkuna kusichinanpaqchu, paykunaqa karupiraqmi yacharqaku. Aswanqa Diosta kusichiyta munaspanmi, yacharqataqmi Diospa qawasqanman hinaqa: warmi-qari puñuyqa casarakuspa “huk runa hinallaña” kaqkunallapaq kasqanta. Chaymantapas yacharqachá kamachikuq Abimelec runapa llaqtanman abuelan Rebeca riptin ima pasasqanmantapas. Rebeca casada kasqanta kay kamachikuq yacharuspanmi, entienderurqa llaqtanpi runakuna paywan mana puñunankuta, mana kasukuspa Rebecawan puñuqqa huchallikunmanmi karqa hinaspa llaqtapas culpayoqmi  kanman karqa. Hinaptinmi Jehová Dios bendecirqa, chaymi qawachirqa hukwan pierdekuy mana allin kasqanta. Kaykunamanta yachasqanmi, Joseypa conciencianta yanaparqa chaynapi mana huchapakunanpaq (Genesis 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14).

17. ¿Imanasqam nichwan Joseypa tiemponmantaqa Diosta qatipakunapaq kunan tiempopi achka yanapakuykuna kasqanmanta?

¹⁷ Kunanqa achka yanapakuykunam ñoqanchikpaqqa kachkan. Bibliam kapuwanchik Diospa imayna piensasqantawan sientesqanta yachananchikpaq hinaspa imakuna allin otaq mana allin kasqanmantapas yachananchikpaq. Bibliamanta astawan yachaspaqa, asuykusunmi Diosninchikman hinaspa imayna kasqantapas qatipakusunmi. Chaynapim conciencianchikpa niwasqanchik astawan rikchakunqa Dios Taytanchikpa piensasqanman hinaspa munasqanmanpas (Efesios 5:1-5).

18. Ñawpaqpi imayna conciencianchik kasqanmanta mana piensaspa, ¿imatam rurachwan conciencianchikpi astawan confianapaq?

¹⁸ Kunanqa, ¿imatam nichwan conciencianchikta allinpaq otaq mana allinpaq kallpanchaq runakunamanta? Yaqapaschá musyanchik, maypi yachasqanchik conciencianchikta imayna kananpaq cambiarusqanta, aswanraq ayllunchikpa imayna piensasqanku hinaspa rurasqankupas. Ichapas conciencianchikqa mana allintachu otaq pantasqata niwarqanchik, hinaspa yachasqanchik sitiopi rurasqankuman hina. Arí, manamá atichwanchu ñawpaq tiempota cambiaytaqa, ichaqa atichwanmi allin amistadkuna akllayta chaynataq conciencianchikta yanapananpaq allin kaqkunatapas. Chaypaqqa allinpunim kanman achka wataña tukuy sonqowan Jehová Diosta qatipakuypi kallpanchakuq cristianokunawan hukllawakuyqa. Kayta ruranapaqqa allinmi kanman huñunakuykunaman riyninchik hinaspa manaraq huñunakuy qallarichkaptin chaynataq tukuruptinpas paykunawan rimayninchikqa. Chaymantapas qawasunmi iñiqmasinchikkunapa imayna rurasqankuta chaynataq cuentatam qokusun imayna piensasqankumantapas. Paykunaqa anchatam kasukunku Bibliamanta yachasqankuta hinaspa concienciankupa nisqantapas, chaykunam Diospa imayna piensasqanta hinaspa imayna rurasqantapas qawachin. Kay yanapakuykunata allinta servichikuptinchikqa, conciencianchikmi kanqa Bibliapa nisqanman hina, chaynapim Diosman rikchakuq kasqanchikta allinta qawachisunchik. Chaynaqa kallpanchakunanchikmi Taytanchik Jehová Diospa kamachikuyninkunaman hina conciencianchik kananpaq, chaymantapas wawqe-paninchikkunapa allin rurasqankumantam  yachananchik. Kaykunata ruraspaqa, ¿imatam tarisunchik? Conciencianchikmi aswan confianapaq kanqa chaynapim astawan kasukusunchik (Isaias 30:21).

19. Concienciamanta, ¿imakuna yachaymi allinpuni kanman?

¹⁹ Chayna kaptinpas wakin cristianokunapaqqa sasam sapa punchaw kawsayninkupi concienciankuta kasukuyninkuqa. Qatiqnin yachachikuypim qawasunchik sasachakuykuna kaptin imayna atipanamanta. Estudiaspanchikmi astawan yachasunchik conciencianchik imayna kasqanmanta, hinaspa cristianokunapa conciencianku mana chaynalla kasqanmanta, chaynataq imaynatam sapa punchaw conciencianchikta allinta kasukunamantapas (Hebreos 6:11, 12).

[Willakuy]

¿Imatam yacharunchik?

• ¿Imanasqam llapallan runakuna concienciayoq kanku, otaq musyanku imam allin hinaspa mana allin kasqantapas?

• ¿Imanasqataq mana allinchu kanman conciencianchikpa niwasqallanchikta kasukuyqa?

• ¿Imakunata ruraspam conciencianchikta aswan allin kananpaq yanapachwan?

[Kay yachachikuypa tapukuyninkuna]