Punta cristianokunamanta hinaspa Romapi dioskunamanta

BITINIA llaqtapi kamachiq Plinio sutiyoqmi, Roma nacionta kamachiq Trajano sutiyoq reyman cartaspan nirqa: “Cristianom kaniku niqkunata pusamuptinkum kaynata rurarqani. Tapurqanim cristiano kasqankumanta. Cristianom kaniku niqkunatam kimsa kutikama kaqmanta tapurqani ñakarichinaypaq amenazaspay, mana manchakuspa hinalla niqkunatam kamachirqani wañuchisqa kanankupaq”. Plinioqa nirqataqmi: “Tantearurqanim hukkuna libre qepanankupaq” nispa. ¿Imanasqataq kacharirqa? Cristota ñakaspankum iñiyninkuta qepancharqaku hinaspam reykunapa estatuanta chaynataq corteman Pliniopa apamusqan dioskunata yupaycharqaku.

Punta cristianokunaqa ñakarichisqam karqaku Romapi reyta hinaspa huk dioskunata mana yupaychasqankurayku. Ichaqa, ¿imatam nichwan wakin religionkunamanta? ¿Ima dioskunatam yupaychaqku hinaspa imatam romanokuna chaymanta piensarqaku? ¿Imanasqam mana allin ruraqta hina cristianokunata qawarqaku Romapa diosninkunaman ofrendakunata mana qoptinku? Chaykunamanta yachaymi yanapawasun chayna sasachakuywan Diosta kasukuyninchik pruebasqa kaptin ima ruranapaq.

Romapa munaychakusqanpi religionkuna

Romapa munaychakusqan llaqtakunapiqa achkam idiomakunapiwan costumbrenkuna karqa, chaynam diosninkupas achkallaña karqa. Judiokunapa religionninku romanokunapaq mana allin rikchakuptinpas “allinpaqmi hapirqaku”, chaymi derechoyoq karqaku gobierno amparananpaq. Jerusalenpa templonpim Diosman sapa punchaw ofrecekuq 2 carnerotawan huk torota, chaytaqa ruraqku Romapi reypaq hinaspa nacionninpaqmi. Romanokunataqa manam imapas qokurqachu chay ofrendakuna huk diosllapaq otaq achkapaq kasqanqa. Ichaqa munarqakum Roma nacionta judiokuna kasukunankuta.

Romapa munaychakusqanpiqa achka religionkunam karqa, llaqtankunapipas manam chaynallatachu yupaychaqku. Griegokunapa creenciankutawan adivinaqkunatam allinpaq hapiqku. Intipa qespimunan law llaqtakunamantapas chayaramurqakum mana reqsisqa kaqkunamanta yachachiq religionkuna, paykunam prometerqaku revelacionkunata chaskinankupaq, mana wañunankupaq hinaspa costumbrenkuta ruraspa dioskunawan kuska kanankupaq. Chayna rurasqankum cheqerurqa Romapa munaychakusqan llaqtakunapi. Punta  pachak watakunapiqa achkallañam yupaychaqku Egiptomanta Serapis hinaspa Isis dioskunata, challwaman rikchakuq Siriamanta Atargatis mamachatawan Persiamanta Mitra sutiyoq diostapas.

Hechos libropim Bibliaqa willawanchik pantay yachachikuypa chawpinpi cristianokuna kasqankuta. Qawasun wakin ejemplokunata. Chipre islapim, Roma nacionniyoq prefectota Judea lawmanta huk brujo yanaparqa (Hech. 13:6, 7). Listra llaqtapi runakunam, Jupiter hinaspa Mercurio diosninkupa sutinwan Pablotawan Bernabeyta suticharqaku (Hech. 14:11-13). Filipos llaqtapiñataq Pablo tuparurqa adivinaq espirituyoq sipaswan (Hech. 16:16-18). Atenas llaqtapiñataqmi willakurqa ‘dioskuna serviqllaña’ runakuna kasqankumanta hinaspa ‘Mana Reqsisqa Diospaq’ perqasqa altarpi qellqasqata rikusqanmantapas (Hech. 17:22, 23). Efeso llaqtapipas qawarqam Diana mamachata achka yupaychasqankuta (Hech. 19:1, 23, 24, 34). Malta sutiyoq islapiñataqmi culebra kachuruptin mana onqorusqanmanta diosninkuta hina Pablota qawarqaku (Hech. 28:3-6). Chaymi cristianokunaqa anchata cuidakunanku karqa Dios yupaychasqankuta mana imawanpas yanqacharunankupaq.

Romapi religionkuna

Roma nacion munaychakuspanmi vencesqan llaqtakunapa diosninkuta allinpaq hapirqaku hinaspa diosninkuta hina yupaychayta qallarirqaku. Chay dioskunata chinkachinankumantaqa yupaycharqakum. Tukuy rikchaq dioskunata yupaychasqankum qawachirqa imaymana costumbreyoq kasqankuta. Romanokunaqa huk diosllata yupaychanankumantaqa achka taytacha-mamachakunatam yupaychaqku.

Romapa aswan atiyniyoq diosninmi karqa Jupiter, paymi “aswan allin hinaspa huk dioskunapa mayornin” karqa. Creesqankuman hinaqa rikuriqmi wayrapi, parapi, rayokunapi hinaspa llipyakunapipas. Warminmi panillan Juno karqa, paymi Killapa diosnin kaspan warmikunata tukuypi amparaq. Minerva warmi churinmi oficiokunapa, artesanokunapa hinaspa guerrapa mamachan karqa.

Romanokunapa diosninkuqa achkam karqa. Karqam familiakunata amparaq diosninku (lares hinaspa penates), Vesta mamachañataq wasipa diosnin karqa. Iskay uyayoq Jano diosñataq tukuy imata qallarichiq karqa. Imapaqpas  karqam diosninku. Mana rikuy atina kaqkunatapas diosta hinam qawaqku. Wakin mamachakunaqa karqa: Hawkayaymanta, Iñiymanta, Kusirikuymanta chaynataq Allinlla kanamanta, Chuya sonqo hinaspa Mana manchakuq kanamantapas. Tukuy ima rurasqanku dioskunapa yanapayninwan rurakusqanta piensaspankum rezakuqku, ofrendakunata qoqku hinaspa fiestakunata ruraqku.

Diosninkupa ima piensasqankuta yachanankupaqmi adivinaqkunaman riqku, astawanqa ofrecesqa animalkunapa ukunninta qawaqku, imayna kasqanmi qawachirqa imapas tanteasqanku dioskunapa munasqanman hina kasqanta otaq manapas.

Cristianokunapa tiemponmanta 200 wata ñawpaqtaraqmi romanokunaqa creeqku griegokunapa diosnin paykunapa diosninkuwan hina kaqlla kasqanta. Piensarqakum Jupiterqa Zeus kasqanta, Junoñataq Hera kasqanta, chaynatam piensarqaku wakin diosninkumantapas. Griegokunapa diosninkuta hinaspa diosninkumanta cuentopi hina willakuykunatam allinpaq hapiqku. Chay willakuykunapiqa diosninkumantam niqku runakuna hina pantaq hinaspa mana atiyniyoq kasqankuta. Zeusmi karqa warmachakunata abusaq hinaspa runakunawan chaynataq huk dioskunawanpas huchapakuq. Diosninku chayna kaptinkum creeqkunapas piensarqaku millakuypaq ruraykuna allin kasqanta hinaspa chayman hina ruraqku, diosninkupa imayna portakusqantaqa actuacionkunapim kusisqa qawaqku.

Yaqa llapanmi educacionniyoq runakunaqa dioskunamanta tukuy ima nisqankutaqa mana creerqakuchu, piensarqakum cuentolla kasqanta. Chayraykupaschá Poncio Pilatoqa kaynata tapurqa: “¿Imataq chay cheqapqa?”, nispa (Juan 18:38). Ñawpaq tiempopi pasasqanmanta yachaq runapa nisqanman hinaqa, chayna tapuymi qawachirqa “chay tiempopi educacionniyoq runakunapa imayna piensasqankuta. Piensarqakum imam cheqap kasqanmanta yachayqa yanqa kasqanta”.

Romapi reyta yupaychaymanta

Roma kamachiqta yupaychayqa qallarirqa Augusto kamachiptinmi, payqa kamachirqa cristianokunapa tiemponmanta 27 wata ñawpaqmanta cristianokunapa tiemponpi 14 watakamam. Intipa qespimunan lawpi griego rimaq llaqtakunapi runakunam astawanqa Augustota agradecekurqaku, guerrakuna tukuruptin hawkayaytawan allinkunata apamusqanrayku. Llaqtaqa munarqam rikusqanku kamachiq amparananta. Necesitarqakum religionmanta aswan atiyniyoqta, chaynapi nacionta runakuna kuyananpaq hinaspa huk “salvaqwan” llapallanta huñunanpaq. Chaymi Romapi reyta diosta hinaña qawarqaku.

Augusto kawsaspanqa manam munarqachu diosta hina qawanankutaqa, ichaqa kamachirqam Romata mamachata hina yupaychanankupaq. Chayna kaptinpas, Augusto wañuruptinmi diosta hina yupaycharqaku. Chaynapim runakunaqa religioso kaspanku reykunata hinaspa maymanta kamachisqanta yupaycharqaku. Romapi chayna yupaychasqankumantam munaychakusqan llaqtakunapipas yacharurqaku, chaynapim Estadota yuyaspanku kasukunanku karqa.

Domicianom kamachirqa 81-96 watakama, paymi yupaychasqa kayta puntata mañakurqa. Chay tiempopaqqa romanokunam yacharqakuña pikuna cristianokuna hinaspa judiokuna kasqankuta, cristianokunatam chayllaraq rikurimuq religionta hina qawaqku hinaspa contrankupi churakuqku. Ichapas Domiciano kamachichkaptin, ‘Jesucristomanta willakusqanrayku’ apostol Juanta presocharqaku Patmos islapi (Apo. 1:9).

Presochasqa kachkaspan Juanpa qellqasqan Apocalipsis libropim, willawanchik Antipas cristiano Pergamo llaqtapi wañuchisqa  kasqanmanta, chaypiqa reytam yupaychaqku (Apo. 2:12, 13). Chay tiempopaqqa Romapi reyqa kamachirqañachá nacionpa religionninpi costumbrekunata cristianokuna ruranankupaq. Imayna kaptinpas 112 watapim, Plinioqa Bitiniapi cristianokunata chayta ruranankupaq kamachirqaña, Trajanoman cartaspa nisqanman hina.

Trajanoqa felicitarqam Pliniopa rurasqanmanta, hinaspam kamachirqa Romapa diosninkunata pipas mana yupaychaqqa wañuchisqa kananpaq. Nirqataqmi: “Pipas cristiano kasqanta saqespa diosninchikkunata mañakuqqa, pampachasqam kanqa ñawpaqta imamanta acusasqa kaspanpas”, nispa.

Romanokunaqa manam munarqakuchu huk religionniyoq runakuna huk Diosllata yupaychanankutaqa. ¿Imanasqamá cristianokunapa Diosninqa payllata yupaychanankutaqa mañakurqa, romanokunapa diosninku mana mañakuchkaptinqa? Romanokunaqa nacion gobiernaq yupaychaytam qawarqaku kamachiqkunapa nisqanku kasukuyta hinalla. Chaymi enemigota hina qawarqaku chaykunata mana ruraqtaqa. Pliniopa nisqanman hinaqa, manam llapallan cristianokunataqa imawanpas obligayta atirqakuchu. Chay rurayqa cristianokunapaqmi karqa Jehová Diosta qepanchay hina, chaymi Romapa reyninta yupaychanankumantaqa wañuyta munarqaku.

¿Imatam kaymanta yachanchik? Wakin nacionkunapim autoridadkuna suyanku banderata, escudota hinaspa hukkunatapas yupaychanankuta. Cristianokunaqa respetanchikmi autoridadkunataqa (Rom. 13:1). Huñunakuspanku banderata saludanapaq niwaptinchikqa Bibliapa nisqantam kasukunchik, chaypim Jehová Dios niwanchik payllata yupaychanapaq hinaspa kaynata kamachiwanchik: “Amayá adoraychikchu” hinaspa “karunchakuychikyá taytacha-mamachakunamantaqa”, nispa (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Isa. 42:8). Jesuspas nirqam: “Diosllaykitam adoranki, payllatataqmi servinkipas”, nispa (Luc. 4:8). Segurom kachkanchik yupaychasqanchik Diosta haykapipas kasukunapaq.

[5 kaq paginapi suti rikuylla kaq willakuy]

Cheqap cristianokunaqa Jehová Diosllatam yupaychanku

[3 kaq paginapi dibujokuna]

Punta pachak watapi cristianokunaqa manam yupaycharqakuchu reytawan taytacha-mamachakunataqa

Rey Domiciano

Zeus

[Reqsikunchikmi]

Rey Domiciano: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Todd Bolen/Bible Places.com nisqapa foto horqosqan, Estambul law Museopi

[4 kaq paginapi dibujo]

Efeso llaqtapi cristianokunaqa manam yupaycharqakuchu Diana mamachataqa (Hech. 19:23-41)