1. ¿Imapaq Israel runakuna huñunakusqankumantam yachasun, hinaspa ima tapukuykunatam kutichisun?

“HATARISPAYÁ alabaychik wiñaymanta-wiñaykama kaq yupaychasqanchik Tayta Diosta”. Chayna sumaq rimaykunawanmi Leviy castamanta runakuna, Israel runakunata huñurqaku Jehova Diosta mañakunankupaq. Chay mañakuyqa Bibliapi unay mañakuykunamanta huk kaqninmi (Neh. 9:4, 5). Chay huñunakusqankuqa Jerusalenpim apakurqa, cristianokunapa tiemponmanta ñawpaq 455 watapa 24 punchaw judiokunapa tisri sutichasqanku killapi. Puntata rimarisun chayna mañakunankupaq imakuna pasakusqanmanta, hinaspa kay tapukuykunata kutichisun: ¿Israel runakunapa ima ruwayninkutaq yanaparqa Diosta sumaqta mañakunankupaq? ¿Imakunatam yachachwan chay sumaq mañakuymanta? (Sal. 141:2.)

2. ¿Imanasqam Israel runakunaqa qatipakunapaq hina kanku?

² Chay huñunakusqankumanta huk killa ñawpaqllantam, judiokunaqa Jerusalenpa murallankunata kaqmanta hatarichiyta tukururqaku (Neh. 6:15). Chay ruwaytaqa 52 punchawkunallapim tukururqaku. Hinaspam paykunaqa tisri killapa qallariynin punchawpi plazapi huñunakurqaku Diospa Kamachikuyninkunamanta Esdraspa hinaspa wakin levitakunapa yachachisqankuta uyarinankupaq . Paykunaqa aylluntin hinaspa llapallan entiendey atiq warmachakunawan kuskam “achikyaqmanta chawpi punchawkama” tukuy yachachisqankuta sayanpalla uyarirqaku. ¡Mayna qatipakunapaqmá chayqa! Ñoqanchikmi ichaqa Huñunakunapaq Salonpi Diospa yachachikuyninkunata tiyaspa uyarinchik. Ichaqa yaqapaschá wakinpiqa yachachikuykunata uyarinamantaqa umanchikqa hukkunapi kachkan. Chayna kaptinqa, allinmi kanman Israel runakuna ima ruwasqankumanta yachayninchikqa. Paykunaqa allintam uyarirqaku tukuy yachachikuykunata, hinaptinmi sonqonkuman chayaptin waqayta qallaykurqaku Jehova Diospa Kamachikuyninkunata mana kasukusqankumanta musyakuspanku (Neh. 8:1-9).

3. ¿Ima kamachikuytam Israel runakunaqa kasukurqaku?

 ³ Chayna kaptinpas, manamá chay kutipiqa huchankumanta willakunankupaq tiempochu karqa. Chay punchawqa kusikuywan Jehova Diosta yupaychanapaq punchawmi karqa (Num. 29:1; ). Chaymi Israel runakunaman Nehemias nirqa: “Rispaykichikyá allin mikuykunata mikumuychik, uvasmanta upita tomamuychik, apachiychiktaq mikunankupaq manaraq alistasqa kaqkunamanpas. Señorninchikpaq sapaqchasqa punchawmi kunanqa, amayá llakikuychikchu, Tayta Diospa kusikuyninqa amparawaqninchik wasi hinam”, nispa. ¿Imatam Israel runakunaqa ruwarqaku? Paykunaqa kasukuspankum llakisqaña tarikunankumantaqa ‘sinchillataña kusikurqaku’ (Neh. 8:10-12).

4. a) ¿Imatam llapallan familiapi tayta kaqkuna ruwarqaku, hinaspa imamantam musyakururqaku? b) ¿Imatam Israel runakunaqa Ramada fiestapi sapa punchaw ruwaqku?

⁴ Paqarintinñataqmi lliw familiakunapi tayta kaqkuna huñunakuspanku Diospa Kamachikuyninkunata estudiarqaku imakunapi kasukunankumanta yachanankupaq . Hinaptinmi chay killapa 15-22 punchawninkama Ramada fiesta kananmanta musyakuruspanku, chaylla chay fiestapaq tukuy imata ruwayta qallaykurqaku . Chay Ramada fiesta ruwasqankuqa, Josueypa tiemponpi hinaraqmi aswan allin karqa. Hinaptinmi Israel runakunaqa “ancha-anchata kusikurqaku”. Chaymantapas, chay fiestapiqa ‘sapa punchawmi leeqku Diospa yachachikuynin qellqata, chaytaqa leeqku punta punchawmanta qallarispam fiesta tukuyninkama’ (Neh. 8:13-18).

5. ¿Imatam Israel runakuna ruwarqaku levitakuna Jehova Diosta manaraq mañakuchkaptinku?

⁵ Chay fiesta tukuruptin iskay punchaw pasaytañataqmi otaq 24 punchaw tisri killapim, Israel runakunaqa llapallankupa qayllankupi willakunanku karqa Diospa Kamachikuyninkuna mana kasukusqankumanta. Chay punchawqa manañam kusirikunankupaqñachu karqa. Chaypiqa lliw Israel runakunam ayunaspanku qachqa pachawan churakurqaku wanakusqankuta qawachinankupaq. Madrugawpim Diospa Kamachikuyninkunata yaqa kimsa horata leerqaku. Tarden lawpiñataqmi “huchankutapas willakurqaku hinaspankum yupaychasqanku Tayta Diosta adorarqaku” . Chaypim levitakuna llapallankupa rantinpi, Jehova Diosman kay yachachikuypa qallariyninpi sumaq mañakuyta rimayta qallaykurqaku (Neh. 9:1-4; ).

6. a) ¿Imataq levitakunata yanaparqa sumaq mañakuyta ruwanankupaq? b) ¿Imatam chayqa yachachiwanchik?

⁶ Levitakuna chayna sumaqta mañakunankupaqqa, Diospa Kamachikuyninkunata sapa punchaw leeyninkum anchata yanaparqa. Mañakusqankupa qallariyninpim, levitakunaqa astawan rimarqaku Jehova Diospa tukuy ruwasqankunamanta hinaspa sumaq kayninkunamanta. Chaymantañataqmi Israel runakunapa huchankumanta willakurqaku, ichaqa achka kutipim reqsikurqaku ‘kuyapayakuq’ hinaspa ‘llakipayakuq Dios’ kasqanmanta. Reqsikurqakutaqmi mana llakipayanapaq hina kasqankumantapas (Neh. 9:19, 27, 28, 31). Ñoqanchikpas kallpanchakuchwanmi Diosta mañakuyninchik  aswan sumaq kananpaq, chaypaqqa levitakuna hinam Diospa Palabranta sapa punchaw leespa yuyaymanananchik. Chaynata ruwaspanchikmi saqekuchkanchik puntata Dios rimapayawananchikta chaynapim paywan astawan rimayta atisun (Sal. 1:1, 2).

7. a) ¿Imatam levitakunaqa mañakurqaku? b) ¿Imatam levitakunapa mañakusqanku yachachiwanchik?

⁷ Levitakunaqa huk kutillapim Diosta mañakurqaku yanapasqa kanankupaq. Mañakuyninkupa tukuyninpim nirqaku tukuy ñakarisqankuta mana kaqpaqpas hinata mana hapinanpaq. Nirqakum: ‘Atiyniyoq Diosnillayku, qamqariki kanki hatu-hatun manchakuypaq Diosmi, qamqariki wiñaypaqmi cumplinki contrato rurasqaykitawan hatun kuyakuynikitaqa. Chaynaqa Diosnillayku, amayá asllapaqchu hapiy tukuy mana allinkuna pasaruwasqankutaqa, chaynam pasarurqa reyniykuta, jefeykuta, sacerdoteykuta, qanmanta willawaqniykuta, abueloykuta hinaspa llapallan runakunata. Chaykunaqariki pasawarqaku Asiria nacionniyoq reykunapa tiemponmantaraqmi kunankama’, nispa (Neh. 9:32). ¿Imatam levitakunapa mañakusqankuqa yachachiwanchik? Diosta mañakuspanchikqa puntatam Jehova Diosta hatunchananchik hinaspa tukuymanta graciasta qonanchik, chaymantañam imatapas ñoqanchikpaq mañakunanchik.

8, 9. a) ¿Imaynatam levitakunaqa mañakuyninkupa qallariyninpi humilde kasqankuta qawachirqaku? b) ¿Ima unanchasqa kaqkunataq Diosta alabachkanku?

⁸ Sumaqta mañakuspankupas, levitakunaqa humilde kaspankum reqsikurqaku Jehova Dios hatunchasqa kananpaq tukuy nisqanku mana haypasqanta. Chaymi paykunaqa Israel runakunapa rantinpi Diosta mañakuspanku kaynata nispa qallaykurqaku: “Alabaychik wiñaymanta-wiñaykama kaq yupaychasqanchik Tayta Diosta. Dios Taytallayku, tukuy imamantapas aswanqa sutikiyá alabasqa kachun”, nispa (Neh. 9:5).

⁹ Levitakunaqa nirqakutaqmi: “Qam sapallaykim kanki Tayta Diosqa, qanmi rurarqanki cielokunatapas, cielokunapa hawanpi kaqkunatapas, llapallan lucerokunatapas, qamtaqmi rurarqanki kay pachatawan llapallan chaypi kaqkunatapas chaynataq lamar qochakunatawan lliw chaypi kaqkunatapas, qamtaqmi llapallan chaykunataqa kawsachinki chaymi hanaq pachapi angelkunapas adorasunki”, nispa (Neh. 9:6). Arí, Jehova Diosmi hanaq pachapi lucerokunatawan chaypi kaqkunata unancharqa. Unancharqam kay Pachapi llapallan kaqkunatapas, chaymi tukuy rikchaq animalkunapas kan. Unancharqataqmi ‘hanaq pachapi llapallan serviqninkunatapas’ otaq angelkunatapas, paykunam qawarqaku kay Pachata Dios unanchaptin (1 Rey. 22:19; Job 38:4, 7). Angelkunaqa kasukuspankum Diospa munayninta ruwanku hinaspapas ‘salvakunankupaq kaq’ runakunatam yanapanku (Heb. 1:14). Paykunata qatipakuspayá llapanchik huk sonqolla Jehova Diosta yupaychasun (1 Cor. 14:33, 40).

10. ¿Imatam yachachwan Abrahanwan Jehova Dios imayna kasqanmanta?

¹⁰ Chaymantañataqmi, levitakunaqa mañakusqankupi rimarqaku Abranwan Jehova Dios imayna kasqanmanta. Payqa mana churiyoqmi karqa señoran Sarai qolluq kasqanrayku. Ichaqa, 99 watanpim  Diosqa Abrampa sutinta Abraham sutiman cambiarurqa, chay sutiqa “achka-achkallaña runakunapa taytan” ninanmi (Gen. 17:1-4, [5, NM], 6, 15, 16). Diosqa prometerqataqmi Canaan llaqtata paypa mirayninman qonanpaq. Ñoqanchik runakunaqa yaqa llapanpim imapas prometesqanchikta qonqanchik, Jehova Diosmi ichaqa mana chaynachu. Chaymi levitakuna nirqaku: “Dios Taytalláy, qanmi kanki Abramta akllaykuq Diosqa, paytaqa Caldea law Ur llaqtamantam horqomurqanki hinaspam suticharqanki Abrahanwan. Qanmi qawaykurqanki payqa qampi hapipakuq allin qari kasqanta chaymi paywan huk contratota rurarqanki, chay contratopim prometekurqanki Canaan casta runakunapa [. . .] allpanta Abrahampa mirayninman qonaykipaq. ¡Chay prometekusqaykitaqa Taytáy, cumplirqankim!”, nispa (Neh. 9:7, 8). Chaynaqa, Jehova Diosta qatipakuspayá imapas nisqanchikman hina ruwasun (Mat. 5:37).

11, 12. a) ¿Ima ninantaq Jehova Diospa sutinqa? b) ¿Imaynatam Diosqa sutinpa ima nisqanman hina ruwasqanta qawachirqa?

¹¹ Jehova sutiqa “Paymi ruwan munaynin ruwakunanpaq” ninanmi. Huk rimaypiqa pisi-pisimantam imatapas ruwan munaynin ruwakunanpaq. Chayna kasqantam qawanchik Egipto nacionmanta Abrahampa mirayninkunata horqomusqanpi. Chay tiempopi librasqa kayninkuqa hinaspa Prometesqa Allpapi kawsayninkuqa llumpay sasapaqmi rikchakurqa. Ichaqa, pisi-pisimanta tukuyta ruwaspanmi Jehova Diosqa nisqankunata cumplirqa. Chaynata ruwaspanmi qawachirqa sutinpa ima nisqanman hina ruwasqanta.

¹² Nehemiaspa qellqasqanman hinam, levitakunaqa mañakusqankupi Jehova Diosmanta kaynata nirqaku: “Qamqa qawarqankim Egipto nacionpi imaynam abueloykupa ñakarisqanta, uyarirqankitaqmi Puka Lamar Qochapa patanpi imaynam waqapakusqankutapas. Hatun milagrokunatawan hatun señalkunatam rurarqanki Rey Faraonpa hinaspa yanapaqninkunapa contranpi chaynataq nacionninpi llapallan runakunapa contranpipas. Qanmi yacharurqanki Egipto runakunaqa llumpayllataña hatunchakuspa Israel castakunawan imam rurasqankuta, chaynapimiki sutikipas kachkan kunanqa ancha allin reqsisqaña. Israel castakunapa ñawpaqninpim iskayman rakirurqanki lamar qochata chaymi paykunaqa pasarqaku chakichisqa allpantaña, ichaqa uku-uku yakuman rumita wischuykuchkaq hinam qocha ukuman wischuykurqanki paykuna qatiq enemigonkunataqa”, nispa. Chaymantapas, levitakunaqa nirqakutaqmi: “[Canaan] allpapi yachaqkunatapas paykunapa makinmanñam qoykurqanki [. . .]. Paykunaqa dueñochakuykurqakutaqmi murallasqa llaqtakunatapas, chay tukuy imapa qespinan allpakunatapas, tukuy imayoq wasikunatapas, toqosqaña pozokunatapas, uvas chakrakunatapas, aceitunas sachakunatapas chaynataq tukuy rikchaq fruta sachakunatapas. Chaynapim paykunaqa saksanankukama mikurqaku, paykunaqa wirayaspankum kusikuyllawanña chaskirqaku qampa sumaqllaña qosqaykita”, nispa (Neh. 9:9-11, 24, 25).

13. a) ¿Imatam Jehova Diosqa llaqtanman qorqa? b) ¿Imaynam paykunaqa karqaku?

¹³ Jehova Diosqa huk ruwaykunatapas ruwarqam nisqankunata cumplinanpaq. Payqa Israel runakunamanmi Egiptomanta lloqsiramusqanku qepallanman imayna yupaychanankupaq kamachikuykunata qorqa. Levitakunam nirqaku: “Sinai Orqopa hawanman uraykamuspam altomanta rimapayamurqanki, paykunamanmi qorqanki allin reglamentokunata, cheqap yachachikuykunata, decretokunata hinaspa sumaq kamachikuykunata”, nispa (Neh. 9:13). Diosqa llaqtantam yachachirqa paypa munasqanman hina kawsakuspa Prometesqa Allpaman yaykunankupaq. Ichaqa chayllam paykunaqa qonqarurqaku tukuy yachasqankuta (leey Nehemias 9:16-18).

14, 15. a) ¿Imatam Jehova Diosqa Israel runakunapaq ruwarqa huchallikuptinkupas? b) ¿Imatam yachachwan Israel runakunawan Jehova Dios imayna kasqanmanta?

¹⁴ Israel runakunaqa Sinai orqopim Diosman prometekurqaku kamachikuyninkunata kasukunankupaq. Pisi tiempollamantam ichaqa iskay hatun huchakunata ruwarurqaku, chayna kasqanmi qawakun levitakunapa mañakusqankupi. Wañuchisqa kanankupaq hinaña kaptinkupas, Jehova  Diosqa hinallam waqaycharqa. Chaymi levitakunaqa alabarqaku kaynata nispanku: “Qamqa kuyapayakuq kaspaykim paykunataqa mana saqerurqankichu chunniqpipas [. . .]. Paykunataqa tawa chunka watapunim chunniqpi mikuchirqanki, manam imapas paykunataqa pisirqachu, pachankupas manam mawkayarqachu nitaqmi chakinkupas punkirqachu”, nispa (Neh. 9:19, 21). Kunan tiempopas Jehova Diosqa imapas necesitasqanchiktam qowanchik servinanchikpaq. Amayá haykapipas mana kasukuq Israel runakuna hinaqa kasunchu, paykunam mana kasukusqankurayku hinaspa mana iñiyniyoq kasqankurayku chunniqpi wañurqaku. Tukuy chaykunatam “Dios qellqachirqa qepa tiempokunapi yuyarichiwananchikpaq” (1 Cor. 10:1-11).

¹⁵ Israel runakuna Prometesqa Allpapiña kaspankuqa, Canaan runakunapa taytacha-mamachankutam yupaychayta qallaykurqaku. Chaynata yupaychaspankum millakuypaq huchakunata ruwaqku hinaspa churi-wawankutapas chay taytacha-mamachankupaq kañaqku. Chaymi Jehova Diosqa saqerqa huk nacionkuna contrankupi hoqarikunanta. Wanakuptinkum ichaqa llakipayaspan Diosqa pampachaykuq hinaspa cheqniqninkunamantapas waqaychaykuq. Chayqa “achka kutipimá” karqa (leey Nehemias 9:26-28, 31). Levitakunam nirqaku: “Paykunataqa watantin-watantinmi pacienciakuspayki Espirituykipa yanapasqan willakuqkunawan willachirqanki ichaqa paykunaqa manam uyarikurqakuchu, chayraykum paykunataqa allpakunapi munaychakuq runakunamanña qoykurqanki”, nispa (Neh. 9:30).

16, 17. a) ¿Imam pasarqa Israel runakuna mana kasukuspanku kaqmanta huchallikuruptinku? b) ¿Imatam Israel runakunaqa reqsikurqaku hinaspa imatam prometekurqaku?

¹⁶ Babilonia nacionpi preso kasqankumanta kutiramuspankupas, Israel runakunaqa mana kasukuspankum kaqlla huchallikururqaku. ¡Paykunaqa manamá punta abuelonku hinachu karqaku! Levitakunam mañakusqankupi nirqaku: “Kunanqariki sirviente runakunañam kachkaniku, kaynaqa kachkaniku abueloykuman qosqayki allpapim, kay allpataqa qorqanki imapas wiñaqkunatawan imapas allin kaqkunata mikunankupaqmi. Imapas achkallaña ruruqkunaqa hawaykuman churasqayki reykunapañam rikurirun, chaynaqa kachkan huchaykuraykum, [. . .] chayraykum ñoqaykuqa ancha llakisqallaña kachkaniku”, nispa (Neh. 9:36, 37).

¹⁷ ¿Diosmanchu chayna tarikusqankumanta tumpachkarqaku? Manamá. Paykunaqa corregisqa kanankuta reqsikuspankum nirqaku: “Chaywanpas qamqariki mana huchayoqmi kanki tukuy imapas pasawasqankumantaqa, qamqariki tukuy imatapas rurarqanki cheqap ruraynikiman hinam, ñoqaykum ichaqa mana allinkunata rurarqaniku”, nispa (Neh. 9:33). Chay mañakusqankum tukurqa Israel runakuna Diospa Kamachikuyninkunata kasukunankupaq prometekusqankuwan (leey Nehemias 9:38; 10:29). Chaypaqmi huk contratota qellqarqaku, chaypim 84 punta apaq judiokuna firmaspanku sellonkutapas churarqaku (Neh. 10:1-27).

18, 19. a) ¿Imaynataq kananchik mosoq pachaman yaykunapaq? b) ¿Imatam mana qonqaspa hinalla mañakunanchik, hinaspa imanasqa?

¹⁸ Mosoq pachaman yaykunapaqqa, Jehova Dios pusawananchikta hinaspa corregiwananchiktam saqekunanchik. Chayna kasqantam apostol Pablopas qawachirqa kay tapukuyta ruwaspan: “¿Pi taytataq churintaqa mana castiganmanchu?”, nispa (Heb. 12:7). Diospa pusasqan kasqanchiktam qawachinchik tukuy sonqonchikwan servispanchik hinaspa allin cristianokuna kananchikpaq chuya espiritunwan yanapachikuspanchik. Chaymantapas, sichu hatun huchata ruwaruspa sonqomanta wanakusun hinaspa corregiwasqanchikta chaskikusun hinaptinqa Jehova Diosqa pampachaykuwasunmi.

¹⁹ Ñamá Jehova Diosqa sutinta hatunchanqaña. Chaytaqa Egipto nacionmanta Israel runakunata libraspan hatunchasqanmantapas astawanraqmi hatunchanqa (Ezeq. 38:23). Prometesqa Allpaman Israel runakuna yaykusqankuman hinam, kunan tiempopi serviqninkunapas tukuyninkama Diosman sonqo kaspankuqa mosoq pachaman yaykunqaku (2 Ped. 3:13). ¡Mayna sumaqmi chay suyakuyqa! Chaynaqa, amayá haykapipas qonqasunchu Diospa sutin chuyanchasqa kananpaq mañakuytaqa. Qatiqnin yachachikuypim huk sumaq mañakuymantawan qawasun, chaypas yanapawasunmi Jehova Diospa favorninta kunanpas hinaspa wiña-wiñaypaqpas chaskinapaq.