1-3. (1) ¿Imaynanpim ninchik Jehova Diospa uyarisqan hinaspa rimasqanqa runakunapa hina mana kasqanta? (2) ¿Imakunamantam kay yachachikuypi yachasun?

JEHOVA DIOSQA angelkunatapas hinaspa runatapas unancharqaqa pay hina kusisqa kawsakunanchikta munaspanmi (Sal. 36:9; 1 Tim. 1:11). Diosqa Jesucristotam puntataqa unancharqa. Paytam Juanqa suticharqa “simi”, nispan (Juan 1:1; Apoc. 3:14). Jehova Diosqa sapa kutim Jesuswan rimaspan niq ima ruway munasqanta hinaspa sunqunpi imapas tanteasqanta (Juan 1:14, 17; Col. 1:15). Apostol Pablom willawanchik angelkunapapas rimayninku kasqanmanta, chay rimayqa manam runakunapa rimayninchikkuna hinachu (1 Cor. 13:1).

² Jehova Diosqa wara-waranqantin unanchasqan angelkunatawan lliw runakunatam allinta riqsin. Diosqa wara-waranqantin runakunapa tukuy rikchaq rimaykunapi mañakusqankutam chaypunilla uyarin hinaspam chaypunilla angelkunawanpas riman, hinaspataqmi imam ruwanankuta kamachin (leey Isaias 55:8, 9). Chaymantapas Jehova Diosqa mana sasa kaq rimaykunallawanmi rimapayawanchik.

³ Kay yachachikuypim yachasunchik mana sasa kaq rimaykunallawan Jehova Dios rimapayawasqanchikmanta.  Yachasuntaqmi runakunapa imayna kasqankuman hina rimapayawasqanchikmantapas.

4. (1) ¿Ima rimaypim Jehova Diosqa Moiseswan, Samuelwan hinaspa Davidwan rimarqa? (2) ¿Imamantam bibliapiqa rimachkan?

⁴ Adanwan Jehova Diosqa yaqachusmi ñawpaq hebreo rimaypi rimarqaku. Chay rimayllapitaqmi Moiseswan, Samuelwan hinaspa Davidwanpas rimarqa. Chay runakunaqa kikinkupa rimayninkupiñam Diospa imam niy munasqankunata qillqarqaku. Qillqarqakum Diospa llaqtanwan imakuna pasasqanmanta hinaspa Diospa imakuna rimasqanmantapas. Qillqarqakutaqmi Diosta yupaychaqkunapa iñiyninkumanta, kuyasqankumanta imakunapi pantasqankumantawan huchapakusqankumantapas. Chaykunamantam bibliapi rimachkan (Rom. 15:4).

5. ¿Imaynanpim Jehova Diosqa mana hebreo rimayllapichu runakunawanqa rimarqa?

⁵ Jehova Diosqa manam hebreo rimayllapichu runakunawanqa rimarqa. ¿Imanasqa? Tiempopa risqanman hina lliw runakuna huk rimaykunapiña rimasqankuraykum. Chaynam judio casta runakunapas Babilonia nacionpi preso kasqankumanta kutiramuspankuqa arameo rimaypiña rimaqku. Chayraykupaschá Daniel, Jeremias hinaspa Esdrasqa bibliapi wakin kaqkunata arameo rimaypiña qillqarqaku. *

6. ¿Imanasqataq Genesismanta Malaquiaskama hebreo rimaypi ruwasqa Diospa palabrantaqa griego rimaypiña ruwarurqaku?

⁶ Watakuna pasasqanman hinam Grecia nacionpi kamachiq Alejandro Magno achka nacionkunata munaychakururqa, chaymi chay lawpi yachaq lliw runakunaqa griego rimaypiña rimaqku. Judio casta runakunapas griego rimaytañam yacharurqaku ancha riqsisqa rimay kasqanrayku. Chayraykum Genesismanta Malaquiaskama hebreo rimaypi ruwasqa Diospa palabrantaqa griego rimaypiña ruwarurqaku. Chaytam sutichanku Septuaginta biblia nispa. Chay bibliaqa huk rimaypiña ruwasqa punta kaq bibliam hinaspapas ancha riqsisqam. Runakunam ninku chay bibliaqa 72 runakunapa ruwasqan kasqanta. * Septuaginta bibliata ruwaqkunam hebreo rimaypi sapa rimayta qillqaqku griego rimaypi tupaqninwan, wakinkum ichaqa mana chaynatachu ruwarqaku. Chayna kaptinpas, señorninchik Jesuspa tiemponpi griego rimaq judio runakunapaqwan Jesuspi iñiq runakunapaqqa, Septuaginta nisqa bibliam Diospa palabranqa karqa.

7. ¿Ima rimaypitaq Jesusqa kay pachapi kaspan rimanman karqa?

⁷ Jesusqa hebreo rimaypichá kay pachapi kaspanqa rimarqa (Juan 19:20; 20:16; Hech. 26:14). Yaqapaschá wakinpiqa arameo rimaypipas rimanman karqa, chay rimay runakunapa riqsisqan kasqanrayku. Chaymantapas Moisespa chaynataq Diosmanta willakuqkunapa ñawpa tiempopi rimasqan hebreo rimaytam allinta yacharqa.  Chaytaqa yacharqa judiokuna sapa semana huñunakuyninkupi hebreo rimaypi Diospa palabranta leesqankuraykum (Luc. 4:17-19; 24:44, 45; Hech. 15:21). Jesuspa tiemponpiqa rimarqakutaqmi griego rimaytapas hinaspa latin nisqa rimaytapas, bibliapiqa manam willawanchikchu chay rimaykunata Jesus rimasqanmantaqa.

8, 9. (1) ¿Imanasqam bibliapi wakin libronkunata griego rimaypi qillqarqaku? (2) ¿Imatam kaykunaqa Jehova Diosmanta yachachiwanchik?

⁸ Jesuspa punta qatiqninkunaqa hebreo rimaypim rimaqku. Wañukusqan qipamanñataqmi huk rimayniyuqkunapas Jesuspa qatiqninña karqaku (leey Hechos 6:1). Tiempopa risqanman hinam Diospi iñiqkunaqa hebreo rimanankumantaqa griego rimaytaña qallaykurqaku. Yaqa lliw runakuna griego rimayta rimasqankuraykum Mateo, Marcos, Lucas hinaspa Juan librokunataqa chay rimaypiña qillqarqaku. * Apostol Pablopa qillqasqan cartakunatawan bibliapi wakin librokunatapas griego rimaypiñam qillqarqaku.

⁹ Diospa palabranta griego rimaypi qillqaqkunam hebreo rimaypi Diospa palabranwan tupaq rimaykunataqa yaqa llapanpi Septuaginta bibliamanta hurqurqaku, chay biblia griego rimaypiña kasqanrayku. Septuaginta bibliapi wakin palabrakunaqa manam imam kaqchachu tupan hebreo rimaypi Diospa palabranwanqa. Pantaq runakunapa chayna qillqasqan bibliatam kunankama hinalla servichikuchkanchik. ¿Imatam chayqa yachachiwanchik? Mayqin rimaypas, mayqin nacionpas Diospaqqa chaynalla kasqantam (leey Hechos 10:34).

10. ¿Imatam Jehova Diosqa ruwan ñuqanchikwan rimananpaq?

¹⁰ Jehova Diosqa maypi tarikusqanchikman hina chaynataq ima rimayniyuq kasqanchikman hinam rimapayawanchik, chaytam kaykama yacharamunchik. Ima rimayniyuqña kaspapas Jehova Diosmanta yachaytaqa atichwanmi, manam huk rimaytaraqchu chaypaqqa yachananchik (leey Zacarias 8:23; Apocalipsis 7:9, 10). Diosqa paypa piensasqanmanta qillqanankupaqmi runakunata kamachirqa, ichaqa saqirqam runakuna imayna rimasqankuman hina qillqanankupaq.

11. Runakuna achka rimaykunata rimaptinchikpas, ¿imatam Jehova Diosqa ruwan ñuqanchikta rimapayawananchikpaq?

¹¹ Runakuna achka rimaykunata rimaptinchikpas Jehova Diosqa rimapayawanchikmi. Chaymi Jehova Diosqa tukuyta ruwarqa yachachikuyninkuna huk rimaykunapipas qillqasqa kananpaq. Jesuspa rimasqan rimaypiqa iskay-kimsallam bibliapi rikurin (Mat. 27:46; Mar. 5:41; 7:34; 14:36). Ichaqa Jehova Diosmi Jesuspa yachachisqankunataqa qillqachirqa griego rimaypi hinaspa huk rimaykunapipas kananpaq. Judio casta runakuna hinaspa Jesuspa qatiqninkuna bibliata achkaman mirachisqankuraykum Diospa palabranqa mana chinkarqachu. Chay qillqa ruwasqankum achka rimaykunaman qillqasqa karqa. Jesuspa wañukusqan yaqa 400 wata qipatam Juan Crisóstomo sutiyuq runam nirqa,  Jesuspa yachachisqankunaqa Siria, Egipto, India, Persia hinaspa Etiopía nisqa rimaykunapi qillqasqa kasqanmanta.

12. ¿Imakunatam runakuna ruwarqaku bibliata chinkachiyta munaspanku?

¹² Tukuy tiempom runakunaqa biblia chinkachiyta munarqaku, hinaspam wañuchirqaku haykam biblia qillqaqkunata chaynataq aypuqkunatapas. Yaqa 300 wata Jesuspa hamusqan qipatam Roma nacionta munaychakuq kamachirqa bibliata chinkachinankupaq. Yaqa 1.200 wata qipatam William Tyndale sutiyuq runa inglés rimayman biblia qillqayta qallaykurqa. Paymi nirqa: “Dios kawsachiwaptinqa chakrapi mozopas tayta curamantapas mastaraqmi bibliamanta yachanqa”, nispa. Religionpi punta apaqkuna qatikachayta qallaykuptinmi Inglaterramanta Alemania nacionman ayqikurqa, chaypiña bibliamanta qillqasqanta tukupananpaq hinaspa maquinawan achkaman hurqunanpaq. Ruwasqan bibliakunata runakuna kañaptinkupas chay ruwasqan bibliaqa achka runapa makinmanmi chayarqa. William Tyndale runatapas wañurachispankum kañaykurqaku. Chay ruwachisqan bibliam yanapakurqa inglés rimaypi King James Version (Versión del Rey Jacobo), nisqa bibliata ruwanankupaq. Chay bibliataqa kunankamam achka runakuna servichikunku (leey 2 Timoteo 2:9).

13. Achka wankusqa qillqakunata ñawpa bibliakunawan tuparachispanku, ¿imatam nirqaku yachaysapa runakunaqa?

¹³ Ñawpaq tiempopi mirachisqanku bibliakunapim wakin rimaykuna mana tupanchu, wakinpiñataqmi ima pantaychakunapas kachkan. Chayna kasqanta yachanankupaqmi achka yachaysapa runakuna ñawpaq tiempopi wankusqa qillqakunawan tupachirqaku. Hinaspam ninku chay pantaykunaqa huk-iskaylla kasqanta. Diospa yachachikuyninkunamantam ichaqa nirqaku imam kaqlla kasqanta. Diosta yupaychaq runakunaqa manam iskayrayanchikchu bibliaqa Diospa palabran kasqanmanta (Is. 40:8).

14. ¿Hayka rimaykunapiñam bibliaqa kachkan?

¹⁴ Bibliata runakuna chinkarachiyta munaptinkupas, kunankamaqa ñam 2.800 rimaykunapiña bibliaqa kachkan. Manam ima libropas biblia hina achkallay-achka rimaykunapiqa kanchu. Achka runakuna Diospi mana iñiptinkupas bibliaqa enteron pachapim yaqa lliw runakunapa makinpi kachkan. Wakin bibliakunaqa sasa entiendenapaq hinam, leespapas sasachakunchikmi,  chayna kaptinpas llapan bibliakunapim riman hamuq punchawkunapi wiñay kawsakuy kananmanta.

15. (1) ¿Imakunam karqa 1919 watamanta? (2) ¿Imanasqam qillqanchikkunataqa inglés rimaypiraq puntata ruwanchik?

¹⁵ Biblia estudiaqkunamanta wakiqninkum ‘allin yuyayniyuq confianza sirviente’ kanankupaq 1919 watapi akllasqa karqaku (Mat. 24:45). Chay watapim allin yuyayniyuq sirvienteqa Diosta yupaychaq runakunapaq achka qillqakunata inglés rimayllapi ruwaqku. Kunanmi ichaqa 700 masnin rimaykunapiña ruwachkanku. Imaynam ñawpaq tiempopi griego rimaypas llumpay riqsisqa karqa, chaynam kunan tiempopipas inglés rimayqa llapan rimaykunamanta aswan riqsisqa, chaymi servichikunku escuelakunapi hinaspa llamkaykunapipas. Chayraykum qillqanchikkunataqa inglés rimaypi puntata ruwanchik, chaymantañam huk rimaykunapiqa.

16, 17. (1) ¿Imanasqam Diosta yupaychaqkunaqa huk bibliata ruwarqaku? (2) ¿Imatam chaypaq ruwarqaku? (3) ¿Imata munaspam Nathan Knorr iñiqmasinchikqa Traducción del Nuevo Mundo biblia kananta munarqa?

¹⁶ Diospa llaqtanpi kaqkunaqa bibliamanta hurquspallam qillqanchikkunataqa ruwanku. 60 wata ñawpaqtaqa inglés rimaypi King James Version (Versión del Rey Jacobo), nisqa bibliatam mastaqa servichikuqku. Ichaqa 1611 watapi ruwasqa kasqanraykum chay bibliapi wakin rimaykunaqa sasa entiendey atina. Chaymantapas Diospa sutinmi chay bibliapiqa iskay-kimsalla rikurin, ñawpaq tiempopi Diospa qillqachisqan wankusqa qillqakunapim ichaqa achka waranqa kutita rikurin. Hinaspapas manam ñawpa qillqakunaman hinachu qillqasqa kachkan, wakin versiculonkunapas yapasqam kachkan. Chayna qillqasqam inglés rimaypi wakin bibliakunapas kachkanku.

¹⁷ Chayraykum Jehova Diosta yupaychaqkunaqa ruwayta munarqaku mana sasachakuspalla leenapaq kaq bibliata. Chaypaqmi wakin iñiqmasinchikkuna akllasqa karqaku bibliata inglés rimaypi qillqanankupaq. Paykunatam castellanopi sutichanku Comité de Traducción de la Biblia del Nuevo Mundo, nispa. Paykunam 1950 watamanta 1960 watakama 6 hatun librokunapi hurqumurqaku inglés rimaypi bibliata. Punta kaq libro lluqsimusqantam 1950 watapi agosto killapa 2 kaq punchawninpi huk hatun huñunakuypi willarqaku.  Jesuspa qatiqninkunapa tiemponpi Diospa qillqachisqankunaqa mana sasachakuspalla entiendenapaqmi karqa. Chaymi Nathan Knorr iñiqmasinchikqa nirqa punta kaq qillqakunawan tupaqta hinaspa chaylla entiendenapaq kaq bibliata munasqanchikmanta, chaynapi mana sasachakuspalla Diosmanta imam kaqta yachanapaq. Iñiqmasinchik Nathan Knorrqa munarqataqmi achka runakuna Traducción del Nuevo Mundo, nisqa bibliawan yanapachikuspa Diosta riqsinankuta.

18. ¿Imam yanaparqa achka rimaykunapi bibliata ruwanankupaq?

¹⁸ Nathan Knorr iñiqmasinchikpa munasqanmi 1963 watapaq ruwasqa karqa. Chay watapaqmi Traducción del Nuevo Mundo de las Escrituras Griegas Cristianas, nisqa bibliaqa ruwasqaña karqa alemán, español, francés, holandés, italiano hinaspa portugués rimaykunapi. 1989 watapiñataqmi Diospa llaqtanpi punta apaqkuna tantearurqaku, huk rimaykunapi biblia qillqaqkunata, Estados Unidos nacionpi huk oficinamanta yanapanankupaq. 2005 watapim Willakuq qillqapa ruwasqanku rimaykunapiña bibliata ruwanankupaq tantearurqaku. Chaykunam yanaparqa Traducción del Nuevo Mundo nisqa bibliata, llapanta utaq wakillantapas 130 rimaykunapi ruwanankupaq.

19. (1) ¿Imamantam huknin punta apaq willarqa 2013 watapi? (2) ¿Imamantam qatiqnin yachachikuypi yachasunchik?

¹⁹ Traducción del Nuevo Mundo nisqa biblia inglés rimaypi lluqsimusqanqa 60 wata masñam. Kunanqa manam chay watakunapi hinañachu inglés rimaytapas rimanku, chaymi inglés rimaypi bibliataqa kunan rimasqankuman hinaña kaqmanta allichananku karqa. 2013 watapim octubre killapa 5 hinaspa 6 kaq punchawninpi Estados Unidospi karqa sapa wata Diospa llaqtanpa hatun huñunakuynin. Chaytam internetnintakama 31 nacionkunapi 1.400.000 masnin runakuna uyarirqaku. Chay huñunakuypim Diospa llaqtanpi huknin punta apaq, Traducción del Nuevo Mundo nisqa musuq biblia inglés rimaypi lluqsimusqanta willarqa. Achkam chay bibliata chaskiruspanku kusikuymanta waqarqaku. Chay huñunakuypi yachachiqkunam musuq bibliataña servichikurqaku, chaypi kaqkunañataqmi leesqankutaqa mana sasachakuspalla entienderqaku. Qatiqnin yachachikuypim kay musuq bibliamanta astawan rimasunchik hinaspa huk rimaykunapipas imayna ruwasqankumanta.