1, 2. ¿Imaynanpim bibliaqa rimasqanchikta ninawan tupachin?

ESTADOS UNIDOSPIM 1871 watapi monte ukunpi nina lenguaspan 2.000 millon sachakunata ruparurqa, chaypitaqmi 1.200 masnin runakunapas wañururqaku. ¿Imaynanpim chay nina lenguayta qallaykurqa? Yaqachusmi monte ukunta puriq huk kaqnin trenmanta nina sansa pawaykusqanrayku. Chay pasasqanqa allintam tupan bibliapa kayna nisqanwan: “Huk nina chispaqa kañarunmanmi mayna montetapas”, nispa (Sant. 3:5). ¿Imamanta rimaspanmi Santiagoqa chaynata qillqarqa?

² Santiago 3:6 nin: ‘Nina hinam siminchikqa’, nispa. Siminchikmanta rimaspanqa rimay yachasqanchikmantam rimachkan. Imaynam ninapas llumpay sasachakuyta apamunman, chaynam rimasqanchikwanpas wakinpiqa hukkunata sasachachwan. ¿Chayraykuchu imamantapas manaña rimarina? Manam. Ninataqa allinta tanteaspam achkiwananchikpaq, yanukunapaq hinaspa qunikunapaq servichikunchik. Chaynam rimasqanchikpas bibliapa nisqanman hina wakinpiqa mana allinpaq kanman, wakinpiñataq allinpaq (Prov. 18:21, CQ12). Chaymi rimaspanchikqa allin kaqkunata ruwananpaq rimananchik. Rimachwanmi Jehova Diosta hatunchanapaq  hinaspa runamasinchikta yanapanapaqpas (Sal. 19:14).

3. ¿Imatam yachananchik pitapas kallpanchayta munaspaqa?

³ Jehova Diosmi unanchawarqanchik imapas piensasqanchikmanta hinaspa sientesqanchikmanta willakuy atiqta, siminwan mana rimay atiqtañataqmi makillanwan willakunanpaq. ¿Imaynatam chayna rimay atisqanchikwan hukkunata kallpanchachwan? (Leey Santiago 3:9, 10). Chaypaqqa allintam yachananchik haykapi, imata hinaspa imayna rimayta.

4. ¿Imakuna kaptintaq mana rimarinanchikchu?

⁴ Bibliapim niwanchik: “Kanmi upallanapaq tiempo”, nispa (Ecl. 3:7). Kaywanqa niwachkanchikmi wakin kutikunapi mana rimayninchikqa allinpaq kasqanmanta. Pipas rimaptinqa upallallam rimasqanta uyarinanchik (Job 6:24). Mana willakunapaq kaqkunamanta yacharuspaqa manam pimanpas willakunachu (Prov. 20:19). Pipas piñakunapaq hina imatapas niwaptinchikqa, sunqunchik tiyanankamam mana imatapas ninanchikchu (Sal. 4:4).

5. ¿Imakunata ruwaspam rimay quwasqanchikmanta Jehova Diosta agradecekuchwan?

⁵ Manamá qalaypaq mana rimariqtaqchu kananchik, kantaqmi rimanapaq tiempopas (Ecl. 3:7). Rimasqanchikwanqa Jehova Diostam hatunchachwan, runamasinchiktapas kallpanchachwanmi. Rimanchikmantaqmi imayna tarikusqanchikmantawan imam munasqanchikmantapas (Sal. 51:15). Chaykunata ruwaspam rimay quwasqanchikmanta Jehova Diosta agradecekunchik. Pi amistadninchikpas allin regalota quykuwaptinchikqa allin servichikuytam munanchik.

6. ¿Imanasqam ancha allin haykapi rimanapaq tanteayninchikqa?

⁶ ¿Imanasqam ancha allin haykapi rimanapaq tanteayninchikqa? Bibliapim niwanchik, chaynata tanteaspa rimayqa qullqimanta alhajakunapa chawpinpi qurimanta manzana hina sumaqllaña kasqanta (Prov. 25:11). Kaywanqa, ¿ima niytam munachkan? Qurimanta ruwasqa manzanaqa kuyayllapaqmi. Aswan kuyayllapaqraqmi qawakun qullqimanta ruwasqa alhajapa hawanpi churaykusqaqa. Chaynam allinta tanteaspa piwanpas rimayninchikqa. Ichaqa aswan allinraqmi kanman haykapi rimanapaq tanteaykuspa piwanpas rimayninchikqa. Qatiqninpiyá qawasun iñiqmasinchikkuna chayta imayna ruwasqankumanta.

7, 8. ¿Imata tanteaspam Japón nacionpi iñiqmasinchikkunaqa Jesusta qatipakurqaku?

⁷ Haykapi rimanapaq mana tanteaykuspa rimaptinchikqa ichapas runakunaqa mana entiendewasunchu utaq manapas uyariyta munanqakuchu (leey Proverbios 15:23). Japón nacionpim 2011 watapi marzo killapi allpa pacha llumpayta kuyuptin, lamar qucha lluqsiramuspa achka llaqtakunata yaqalla chinkarachirqa. Chaypim 15.000 masnin runakuna wañururqaku. Achka iñiqmasinchikkunapapas ayllunkunawan amistadninkunam chaypi wañurqaku. Chayna llakipi tarikuspankupas llaqtamasinkunatam bibliawan kallpanchayta munarqaku. Ichaqa tantearurqakum hamuq tiempopi runakuna kawsarimunankumanta mana willakunankupaq. ¿Imanasqa? Chaypi achka runakuna budismo religionniyuq kasqankurayku hinaspa bibliamanta mana ancha yachasqankuraykum. Chaymi iñiqmasinchikkunaqa kallpancharqaku, imanasqa tukuy mana allinkuna pasakusqanmanta willaspa.

 ⁸ Jesusqa allintam yacharqa haykapi rimananpaq hinaspa mana rimananpaqpas (Juan 18:33-37; 19:8-11). Payqa allintam tantearqa qatiqninkunaman imakunamanta haykapi yachachinanpaqpas (Juan 16:12). Japón nacionpi iñiqmasinchikkunaqa Jesusta qatipakuspankum tantearqaku, hamuq tiempopi kawsarimuqkunamanta chaymantaña willanankupaq. Chay sasachakuymanta iskay wata parten pasaruptinñam “¿Atinmankuchu wañuqkuna kawsarimuyta?”, niq qillqata aypurqaku. Achka runakunam chaskirqaku hinaptinmi chaypi yachachikuyqa sunqunkuta tiyaykachirqa. Ñuqanchikpas yachasqanchik lawpi runakunapa imayna kasqankupi hinaspa ima piensasqankupim yuyaymanananchik, chaynapim yachasun imamantapas haykapi rimapayananchikta.

9. ¿Imakuna kaptintaqmi chayllaqa mana rimanachu?

⁹ ¿Imakuna kaptintaqmi chayllaqa mana rimanachu? Pipas piñachiwananchikpaq hina imatapas niwaptinchikqa manam kutipakunachu. Sichum chaylla kutiparuspanchikqa yaqapaschá imapas nisqanchikmanta pesapakuchwan. Chaymi imatapas manaraq nichkaspa tapukunanchik: “¿Llumpay mana allinchu imapas niwasqan, icha qunqarunapaq hinallachu?”, nispa. Mana llumpay kaptinqa chayllam qunqarunanchik. Sichum llumpay mana allin kaptinqa, sunqunchik tiyaykuptinñam paywan rimachwan (leey Proverbios 15:28). Chaymantapas, mana testigo kaq ayllunchikkunaman Jehova Diosmanta willayta munaspapas, allintam tanteana haykapi rimapayanapaq. Manaraq rimachkaspam piensananchik ima ninanchikpi, hinaspam uyariwananchikpaq hina tarikuptinkuña Diosmantaqa rimapayachwan.

10. (1) ¿Imanasqam imatapas rimanapaqqa allinta piensana? (2) Jehova Diosta yupaychaqkunaqa, ¿imatam haykapipas mana ruwananchikchu?

¹⁰ Rimasqanchikwanqa wakinpim pitapas kusirichichwan utaqmi hukmanyarachichwan. Chaymi imatapas rimanapaqqa allinta piensaykuna (leey Proverbios 12:18). Achka mana allin runakunam cuchillowan tuksichkaq hina nanay simiwan rimanku (Sal. 64:3). Chayna rimaytam yachanku televisionta hinaspa mana allin videokunata qawaspanku. Jehova Diosta yupaychaqkunaqa manam asispallapas hukmanyachinapaq hina rimaykunataqa rimanchikchu. Asirikunapaq rimaykunaqa allinmi kanman hinaspapas rimayninchiktam miskichinman. Ichaqa manam allinchu kanman, pitapas asichinanchikraykulla hukkunamanta asikuspa mana allinkunata rimayqa. Chaytaqa manam haykapipas ruwananchikchu. Bibliapim willawanchik mana allin rimaykunatawan qacha rimaykunataqa mana rimanapaq, aswanmi niwanchik kallpanchanapaq hinaspa yanapanapaq hina allin rimaykunata rimanapaq (Efes. 4:29, 31).

11. ¿Imataq yanapawasun allin hinaspa kallpanchanapaq rimaykunata rimanapaq?

¹¹ Jesusmi nirqa: ‘Runaqa riman sunqunpi huntallaña kasqanmantam’, nispa (Mat. 12:34). Huk rimaypiqa, imapas rimasqanchikwanmi sunqunchik ukupi imapas kasqanta qawachichkanchik. Sunqunchikpi kuyakuy kaptinqa, allin hinaspa kallpanchanapaq rimaykunatam rimasun.

12. ¿Imakunaraqtaq astawan yanapawasun sumaq rimaykunata rimanapaq?

¹² Kamachiq Salomonqa yachaysapa runam karqa, ichaqa chayna kaspanpas allintam yuyaymanarqa allin hinaspa sumaq rimaykunata qillqananpaq (Ecl. 12:9, 10). ¿Imatam  kayqa yachachiwanchik? Allin hinaspa sumaq rimaykunata tarinapaqqa kallpanchakunanchikmi. Chayna rimaykunataqa tarisun bibliata hinaspa qillqanchikkunata ñawinchaspam. Mana rimasqanchik rimaykunata tarispañataqmi pitapas tapukuchwan ima ninan kasqanta yachanapaq. Jesuspa rimasqankunatapas qatipakuchwanmi. Paytaqa Jehova Diosmi yachachirqa ñakariq runakunata sumaq rimaykunawan kallpanchaykunanpaq (Is. 50:4). Manaraq rimachkaspa yuyaymanaspanchikqa, mana hukmanyachinapaq hinam rimasun (Sant. 1:19). Chaymi imatapas rimayta munaspaqa tapukunanchik: “¿Allinpaqchu hapirunqa, icha hukmanyarunqachu?”, nispa.

13. ¿Imanasqataq mana sasachakuspalla entiendenankupaq hina rimananchik?

¹³ Rimasqanchikkunaqa mana sasachakuspalla entiendenapaq hinam kanan. Chayna rimay imanasqa ancha allin kasqanmanta yachanapaq kaywan tupachisun. Israel casta runakunam imatapas ruwanankupaq cornetillata servichikuqku. Lliw runakuna huñunakunankupaqmi cornetillankuta hukmanpata pukuqku. Enemigonkunata wañuchiq rinankupaqñataqmi hukmanpachata. Imapaq kasqanman hina sumaqta mana pukuptinkuqa, lliw runakunam pantarunmanku karqa. Chaynam rimasqanchikwanpas kanman. Bibliapim niwanchik chaylla entiendekuqta rimanapaq. Chaynata mana rimaptinchikqa uyariwaqninchikkunam pantarunmanku utaq mana entiendenmankuchu. Ichaqa allin entiendekuqta rimaspapas manam nanay simiwanqa nitaqmi pitapas hukmanyachinapaq hinaqa rimanachu (leey 1 Corintios 14:8, 9).

14. ¿Imatam qawachiwanchik Jesuspa chaylla entiendenankupaq hina yachachisqanmanta?

¹⁴ Jesusqa sapa kutim chaylla entiendekuqta rimaq. Chaynatam rimarqa ancha riqsisqa yachachikuyninpi. Chayqa tarikun Mateo qillqapa 5-7 capitulonkamam. Chaypiqa manam imapas hapisqantachu rimaq, nitaqmi mana rimasqanku rimaykunatachu. Manataqmi rimasqanwanqa pitapas hukmanyachirqachu. Payqa lliw runakunapa allinninpaq kaqkunamantam rimarqa, ichaqa chaylla entiendekuq rimaykunawanmi. Chaypim qatiqninkunata yachachirqa, sapa punchaw ima mikunankumanta ama llumpayta piensanankupaq. Chay yachachisqanta mana qunqanankupaqmi nirqa, lliw alton pawaqkunata Jehova Dios imayna kawsachisqanmanta hinaspam nirqa: “¡Qamkunaqa urpikunamantapas aswan valeqmi kankichik!”, nispan (Mat. 6:26). Kayna entiendenapaq rimaykunallawanmi Jesusqa qatiqninkunata anchata kallpancharqa, hinaspapas mana qunqanankupaq hinam yachachirqa.

15. ¿Imanasqam llampu simillawan hinaspa kuyakuyllawan rimananchik?

¹⁵ Yachamusqanchikman hinaqa, manaraq imatapas rimachkaspam ima ninapaqpas allintaraq tanteana. Tanteanataqmi imayna ninapaqpas. Jesuspa rimasqantaqa achka runakunam uyariyta munaqku. ¿Imanasqa? Llampu simillawan hinaspa kuyakuyllawan rimasqanraykum (Luc. 4:22). Sichum ñuqanchikpas chayna kuyakuyllawan rimaptinchikqa pipas uyariwasunmi, hinaspapas imapas nisqanchiktam chaskikunqa (Prov. 25:15). ¿Imam yanapawasun kuyakuywan rimanapaq? Runamasinchiktam allinpaq hapinanchik hinaspam imayna tarikusqanpi piensana. Chaytam Jesuspas ruwarqa. Huk kutipim achka runakuna Jesuspa yachachisqanta uyariyta munaspanku payta maskaq rirqaku, chay ruwasqankuta qawaspanmi llakipayaykuspan  tiempochakuykurqa hinaspam yachaykachirqa (Mar. 6:34). Achka kutipim Jesustaqa runakuna kamirqaku, chaywanpas manam kutipakurqachu (1 Ped. 2:23).

16, 17. (1) Ayllunchikwan hinaspa amistadninchikkunawan rimaspaqa, ¿imaynatam Jesusta qatipakuchwan? (Qaway 17 kaq paginapi dibujota). (2) ¿Imapim yanaparqa mana piñakuspalla huk iñiqmasinchikpa rimasqanqa?

¹⁶ Llapanchikmi ayllunchikkunatawan amistadninchikkunataqa anchata kuyanchik. Ichaqa riqsinakusqanchikraykum mana allinta tantearispa rimaruchwan. Wakinpiqa rimasqanchikwanmi hukmanyarachichwan. Chaymi ancha allin kanman Jesuspa ruwasqanpi yuyaymanay. Payqa llampu simillawan hinaspa kuyakuyllawanmi amistadninkunawanqa rimaq. Huk kutipim qatiqninkunaqa rimaspa atipanakuchkarqaku pim llapankumanta aswan allin riqsisqa kasqanmanta, chaypim Jesusqa llapankuta kuyakuyllawan rimapayarqa. Ama chaynata piensanankupaqmi Jesusqa yachachirqa warmachawan tupanachispa (Mar. 9:33-37). Diospa llaqtanpi ancianokunapas Jesustam qatipakunanku hinaspam iñiqmasinkunata kuyakuyllawan yanapananku (Gal. 6:1).

¹⁷ ¿Imatam ruwachwan pipas hukmanyanapaq hina imatapas niwaptinchikqa? Llampu simillawanmi rimarina (Prov. 15:1). Mana qusayuq huk iñiqmasinchikwan ima pasasqanmanta rimarisun. Paymi qari wawanta sapallan uywarqa. Mozoyasqanman hinam warmanqa mana allinkunata pakallapi ruwayta qallaykurqa. Huk iñiqmasinchikñataqmi chayta yacharuspan chay mozopa mamanta kallpanchayta munarqa. Hinaspanmi nirqa: “¡Llakikunim mana allin uywasqaykimanta!”, nispa. Manaraq imatapas nichkaspanmi warmapa mamanqa yuyaymanarqaraq imayna rimananpaq, hinaspanmi kallpanchakurqa mana piñakuspan hawkalla rimananpaq. Hinaspam kuyakuyllawan nirqa: “Warmayqa manamá munasqayman hinachu imatapas ruwachkan, ichaqa hinallam kallpanchakusaq allinta uywanaypaq”, nispa. Chayna mana piñakuspalla kutichisqanraykum amistadninkutaqa mana yanqacharqachu. Warmanpas, chayna rimasqanta uyariruspanmi musyakurqa maman hinalla yanapay munasqanta. Chaymi mana allin ruwasqankunata saqirurqa hinaspam bautizakururqa, chaymantañataqmi betel wasipi yanapakurqa. ¿Imatam kaykuna yachachiwanchik? Iñiqmasinchikwan, ayllunchikwan utaq pi runawanña rimaspapas ‘kachiwan tupachichkaq’ hinam kuyakuywan rimananchik (Col. 4:6).

18. ¿Imata ruwaspam Jesusta qatipakusun?

¹⁸ Piensasqanchikmanta hinaspa imayna tarikusqanchikmanta willakunapaq rimay yachasqanchikqa, Jehova Diospa quwasqanchik sumaq regalom. Chaymi Jesuspa ruwasqanta qatipakuspa tanteananchik haykapi, imata hinaspa imaynata rimanapaqpas. Chayta ruwaspam runamasinchikta kallpanchasun hinaspa Jehova Diostapas kusichisun.