1, 2. (1) ¿Imakunataq kunan tiempopi astawan qawakun? (2) ¿Ima tapukuykunamantam kaypi yachasunchik?

EUROPA lawmanta kaq warmi iñiqmasinchikmi ñawpaqpi imayna kasqanta yuyarispan nin: “Warmacha kasqaymantam mana allinkunallata rikurqani. Chayraykum wiñasqayman hina nacionniypi kaq autoridadkunapa contranpi hatariqkunaman hukllawakurqani. Chaymantapas achka watam huk terroristawan uywanakurqani”, nispa. Africa lawmanta kaq qari iñiqmasinchikpas manaraq Jehova Diospa testigon kachkaspanmi allinpaq qawaq pipas runamasinta ñakarichiptin, paymi nin: “Ñuqaqa piensarqanim castaymanta kaq runakunaqa hukkunamantapas aswan allin kasqanta. Chayraykum llaqtapi kamachiyta munaq runakunaman hukllawakururqani. Paykunam yachachiwarqaku ñuqayku hina mana piensaq runakunataqa lanzakunawan wañuchinaykupaq, castaykumanta kaptinkupas”, nispa. Europa lawmanta huk warmi iñiqmasinchikpas nintaqmi: “Mana nacionniymanta utaq mana religionniymanta kaq runakunataqa llumpaytam chiqniq kani”, nispa.

 ² Tukuy kaykunam qawachiwanchik kunan tiempopi imakuna pasasqanta: Runakunam autoridadkunapa contranpi hatarinku, autoridadkunapa imayna ruwasqankuwanmi rakinasqa tarikunku hinaspapas mana nacionninmanta kaq runamasinkutam chiqninku. Bibliapa nisqanman hinam kay tukupay punchawpi runakunaqa mana ima acuerdomanpas chayaqkuna kanku (2 Tim. 3:1, 3). Chaynaqa, ¿imaynatam Diosta yupaychaqkunaqa huk sunqulla kawsakuyta atichwan chayna runakuna kachkaptinkupas? Chaypaq yachasunchik kay pachapi kachkaspan Jesus imakuna ruwasqanmanta. Jesuspa yachasqan lawpi runakunaqa manam autoridadkunawanqa acuerdopichu karqaku, rakinakuyllañam karqa. Chaymi kay yachachikuypi kimsa tapukuykunamanta yachasunchik: ¿Imanasqataq Jesusqa mana sayapakurqachu autoridadkunapa contranpi hatariqkunamanqa? ¿Imaynatam qawachiwarqanchik chaykunaman chaqrukuyqa mana allin kasqanta? Hinaspa, ¿ima ruwasqanwanmi Jesusqa qawachirqa hukkuna ñakarichiwaptinchikpas kutichiyqa mana allin kasqanta?

3, 4. (1) ¿Jesuspa tiemponpi judiokunaqa imatam munarqaku? (2) ¿Imatam Jesuspa qatiqninkunaqa Cristomanta piensarqaku?

³ Jesuspa tiemponpi achka judiokunam Roma nacionmanta rakikuyta munarqaku. Chayta ruwanankupaq umachaq judiokunatam sutichaqku celotes nispanku. Chay judiokunamanta wakiqninñataqmi Galileamanta kaq Judas sutiyuq runapa nisqanta ruwaqku, payqa Cristo tukuspam runakunata engañaq chaynapi payta qatinankupaq. Chaykunamanta yachaq Josefo sutiyuq runam nin: “Galileamanta Judas sutiyuq runam lliw runakunata umachaq Roma nacionman impuestota mana paganankupaq”, nispa. Chayta ruwasqanraykum Judastaqa wañurachirqaku (Hech. 5:37). Chay celotes nisqankuqa Roma nacionmanta rakikuyta munaspankum runakunatapas wañuchiqkuraq.

⁴ Judiokunaqa Cristotam suyachkarqaku Roma nacionmanta librananpaq hinaspas ñawpaq kawsakusqankuman hina kawsakunankupaq (Luc. 2:38; 3:15). Achkataqmi piensarqaku Cristoqa Israel nacionpi huk gobiernota hatarichinanta, chaynapi millonnintin huk lawpi yachaq judiokunapas llaqtankuman kutimunankupaq. Chayraykuchá bautizaq Juanqa huk kutipi Jesusta tapuykurqa: “¿Qamchu kachkanki suyasqayku runa, icha huktachu suyasaqku?”, nispa (Mat. 11:2, 3). Juanqa yachaytachá munarqa judiokunapa suyasqanku runaqa Jesus utaq huk kasqanta. Jesuspa kawsarisqan qipamanpas iskay qatiqninkunam Emaus llaqtachaman risqankupi Jesuswan tuparurqaku, hinaspam nirqaku suyasqanku Cristoqa Israel nacionta mana librasqanmanta (qaway Lucas 24:21). Chaymanta qipallatam apostolninkunapas Jesusta tapurqaku: “Señor, ¿kaqmantachu Diospa munaychakuyninta Israel nacionpi kunan tiempo hatarichichkanki?”, nispanku (Hech. 1:6).

5. (1) ¿Imanasqataq Galilea runakunaqa kamachiqninku Jesus kananta munarqaku? (2) ¿Imatam Jesusqa nirqa paykunaman?

⁵ Tukuy chaykunata Cristomanta piensasqankuraykum Galilea runakunaqa Jesusta kamachiqninku kananpaq churaruyta munarqaku. Paykunaqa qawarqakuchá allin yachachiq kasqanta, unquqkuna hampisqanta  chaynataq yarqaymanta kaqkunaman mikuchisqantapas. Pichqa waranqa runakunaman mikuchisqan qipallamanmi “Jesusqa yacharurqa runakuna chaylla hamuspanku paykunapa kamachiqnin kananpaq hapiruy munasqankuta”, chaymi “kaqllamanta urquman sapallan pasakurqa” (Juan 6:10-15). Paqarinnintinta Galilea lamar quchapa chimpanpi kachkaptinkum Jesusqa nirqa runakunaman mikuchinanmantaqa Diosta serviypi yanapananpaq hamusqanmanta. Nirqaraqmi: “Llamkaychikqa amayá ismuruqlla mikuypaqchu aswanqa mana ismuspa wiñay kawsay qukuq mikuypaqyá”, nispa (Juan 6:25-27).

6. ¿Imaynatam Jesusqa qawachirqa munaychakuyninqa mana kay pachamanta kasqanta? (Qaway 3 kaq paginapi dibujota).

⁶ Jesuspa qatiqninkunam suyachkarqaku Jesusqa Jerusalenpi huk gobiernota hatarichispan kamachinanta. Chaytam Jesusqa musyarurqa wañukunan punchaw hichpallapiña kachkaptin. Chaypaq mana hamusqanmanta entiendechinanpaqmi Jesusqa huk rikchanachiyta willakurqa. Chaypim payqa tupachikurqa ‘riqsisqa ayllumanta kaq huk runa’ karu llaqtata kutiqlla riqwan (Luc. 19:11-13, 15). Huk kutipiñataqmi Jesusqa Roma nacionta kamachiqkunaman nirqa mana pimanpas sayapakusqanmanta. Kamachiq Poncio Pilatom Jesusta tapurqa: “¿Qamchu kanki judiokunapa kamachiqnin?”, nispan (Juan 18:33). Chaynataqa tapurqa chay tiempopi achka runakuna autoridadkunapa contranpi hatarisqankuraykum. Pilatoqa manchakurqapaschá autoridadkunapa contranpi hatariqkunapa huk kaqnin umalliqnin Jesus kananmanta. Jesusmi ichaqa nirqa: “Munaychakuyniyqa manam kay pachapi kamachiqkunapa hinachu”, nispa (Juan 18:36). Arí, manamá payqa kay pachapi autoridadkunamanqa chaqrukurqachu ¿imanasqa? Munaychakuyninqa hanaq pachamanta kasqanraykum. Chaymantapas nirqam ‘chiqap kaqmanta willakunanpaq’ kay pachaman hamusqanmanta (qaway Juan 18:37).

7. ¿Pikunaman sayapakuytam sunqunchikmanta hurqunanchik? ¿Imanasqataq chayqa sasa?

 ⁷ Jesusqa yacharqamá Diospa munayninta ruwananpaq kay pachaman hamusqanmantaqa. Ñuqanchikpas Diospa munayninta ruwayninchik imamantapas puntapi kananta yachaspaqa, manamá yanapasunchu autoridadkunapa contranpi hatariqkunataqa nitaq sunqunchikpipas chayqa kananchu. Chayna kayta sunqumanta hurquyqa sasamá kanman. Llaqtan-llaqtan watukuq iñiqmasinchikmi nirqa: “Yachasqay lawpi kaq runakunaqa llaqtankutam anchata kuyanku. Hinaspapas piensankum kikinkupuralla kamachinakuspanku allin kawsakunankuta. Iñiqmasinchikkunam ichaqa imamantapas puntapi Diosmanta willakuyta churasqankurayku huk sunqulla kanku. Paykunaqa manamá iskayrayankuchu tukuy ima sasachakuykunataqa Dioslla allichananmanta”, nispa.

8. ¿Imakunawanmi judiokunaqa hukmanyasqallaña tarikurqaku?

⁸ Autoridadkunapa mana allinkuna ruwasqankuta qawaspankum runakunaqa paykunapa contranpi hatariyta munanku. Chaynam pasarqa Jesuspa tiemponpi Roma nacionpi autoridadkuna impuestota paganankupaq llumpayta mañaptinku. Roma autoridadkunam runakunata kamachirqa padronachikunankupaq, chayqa karqa impuestota paganankupaqmi. Hinaptinmi Galileamanta kaq Judas sutiyuq runañataq autoridadkunapa contranpi hatarirqa. Judiokunaqa impuestotam qunanku karqa wasinkumanta, allpankumanta chaynataq hukkunamantapas. Impuestota cobraqkunañataqmi runamasinkuta engañaspanku llumpayta impuestota mañaqku, hinaptinmi runakunaqa hukmanyasqallaña karqaku. Wakin impuesto cobraqkunam autoridadkunaman qullqita quqku riqsisqa kanankupaq, riqsisqa kaspankuñataqmi astawan suwakuspa apuyaqku. Zaqueopas Jerico llaqtapi impuesto cobraqkunapa jefenmi karqa, paypas runakunata engañaspanmi apuyarurqa (Luc. 19:2, 8). Chayna ruwaqqa manachá payllachu karqa.

9, 10. (1) ¿Imata nispankum Jesustaqa enemigonkuna pantarachiyta munarqaku? (2) ¿Imatam Jesuspa nisqanmantaqa yachachwan? (Qaway 3 kaq paginapi dibujota)

⁹ Jesustam chiqniqninkuna pantachiyta munarqaku, hinaspam impuesto mañaymanta ima piensasqanta yachanankupaq tapurqaku: “Roma nacionta kamachiqman impuesto pagayqa, ¿allinchu kanman icha manachu?”, nispanku (qaway Mateo 22:16-18). Judiokunaqa Roma nacionpa munaychakusqan kasqankurayku impuestota pagasqankuwanmi piñasqallaña karqaku. Jesusta chiqniqkunaqa munarqakum impuesto pagaymanta Jesus mana allinta rimaptin Roma nacionpa contranpi kasqanmanta tumpayta. Impuesto pagayqa allinmi niptinqa Jesuspa qatiqninkunaqa ichapas qipancharunmanku karqa.

¹⁰ Jesusqa mana pimanpas sayapakusqanta qawachinanpaqmi nirqa: “Roma nacionpi kamachiqpa kaqtaqa paymanyá quychik, Diospa kaqtañataq Diosman quychik”, nispa (Mat. 22:21). Jesusqa yacharqamá impuesto mañaqkunaqa suwakuqkunallaña kasqankuta. Chaywanpas Jesusqa manamá iskayrayarqachu Diospa munaychakuynillan tukuy mana allinkunata allichananmantaqa. Chaymantaqa manamá ñuqanchikpas iskayrayananchikchu. Manam ñuqanchikqa allinña  rikchakuwaptinchikpas autoridadkunamanqa sayapakunanchikchu, aswanqa Diospa munaychakuynintawan paypa munasqan allin ruwaytam maskananchik (Mat. 6:33).

11. ¿Imatam ruwachwan huk castamanta kaq runamasinchikkunata mana chiqninapaq?

¹¹ Jehova Diospa achka testigonkunam autoridadkunamanqa manaña sunqunkupiqa sayapakunkuchu. Gran Bretaña nacionmanta warmi iñiqmasinchikmi nin: “Runakuna imayna tarikusqankumanta universidadpi estudiaruspaymi yana casta runamasiykunata yanapayta munarqani yuraq casta runakuna hina respetasqa kanankupaq, ñuqaykuqa unay watañam chiqnisqa karqaniku. Hukkunawan chaymanta atipanakuspayqa yaqa llapanpim ganaq kani, ichaqa manamá kusisqachu tarikurqani. Manam cuentata qukurqanichu yuraq castamanta utaq yana castamanta kaqkunata chiqniyqa sunqupi kasqanta, chaymi sunqunchikmantaraq chinkachinanchik. Bibliata estudiayta qallaykuspaymi ñuqaqa musyakururqani chayna kayta kikiyraq sunquymanta chinkachinayta. Chayta atipanaypaqqa huk yuraq casta testigom yanapawarqa. Kunanqa 70 horata Diosmanta willakuqmi kani, hinaspapas mana uyariq chaynataq mana rimaq iñiqmasinchikkunawanmi huñunakuni. Lliw runakunamanmá Diosmantaqa willakuni”, nispa.

12. ¿Imatam Jesusqa niyta munarqa “levaduranmanta” rimaspanqa?

¹² Jesuspa tiemponpi religionkunaqa autoridadkunamanmi chaqrukuqku. La vida cotidiana en Palestina en tiempo de Jesús sutiyuq qillqapa nisqanman hinaqa, judiokunapa tiemponpi “riqsisqa religionkunamanta rakikuq religionkunaqa” kunan tiempopi “kamachiy munaqkunamanmi” rikchakunku. Chaymi Jesusqa qatiqninkunata nirqa: “Allintayá qawakuychik, cuidakuychikyá fariseokunapa hinaspa Herodespa levadurankumanta”, nispa (Mar. 8:15). Herodesmanta rimaspanqa yaqapaschá Herodespa qatiqninkunamanta rimachkarqa. Hukninñataqmi karqa fariseokuna, paykunaqa Roma nacionmanta rakikuy munaq judiokunamanmi sayapakurqaku. Jesusqa saduceokunamantapas rimarqam, chaytaqa Mateo qillqapim rimachkan. Paykunaqa autoridadkuna kasqankuraykum hinalla Roma nacionpa kamachisqan kayta munarqaku. Chayraykum Jesusqa qatiqninkunata nirqa tukuy chay runakunapa “levaduranmanta” utaq pantay yachachikuyninkunamanta cuidakunankupaq (Mat. 16:6, 12). Chaytaqa Jesusqa nirqa Galilea runakuna kamachiq kananpaq Jesusta churaruyta munasqankumanta qipallamanmi.

13, 14. (1) ¿Imataq rikurin autoridadkunawan religionkuna chaqrukuptinkuqa? (2) ¿Imanasqataq hukkuna ñakarichiwaptinchikpas mana allinta ruwaspaqa mana kutichinachu? (Qaway 3 kaq paginapi dibujota).

¹³ Religionkuna autoridadkunawan chaqrukuptinkuqa tukuy mana allinkunam rikurin. Jesusmi ichaqa qatiqninkunata yachachirqa chaykuna kaptinqa mana pimanpas sayapakunankupaq. Chayraykum sacerdotekunapa jefenkunawan fariseokunaqa Jesusta wañurachinankupaq rimanakurqaku. Paykunaqa manchakurqakum runakuna Jesuspa qatiqninña rikurirunankumanta. Nirqakum: “Hinata saqiruptinchikqa llapallankuchiki paypi iñirunqaku, hinaptinchá Roma nacionniyuqkuna hamuruspanku templonchikta hinaspa nacionninchikta qichuruwasun”, nispanku (Juan 11:48). Chaymi sacerdotekunapa  jefen Caifasqa runakunata umacharqa Jesusta wañurachinankupaq (Juan 11:49-53; 18:14).

¹⁴ Caifasmi tutallan soldadokunata kacharqa Jesusta hapiramunankupaq. Jesusqa ñam yacharqaña chayta ruwanankutaqa. Chaymi wañukunallanpaqña santa cena ruwasqankupi apostolninkunata nirqa espadata maskanankupaq. ¿Imata yachachinanpaqtaq Jesusqa espada maskanankuta munarqa? (Luc. 22:36-38). Chay tutallam Pedroqa Jesusta yanqamanta hapisqankuta qawaspan llumpayta piñakururqa, hinaspam chay hamuqkunapa hukninta espadawan rinrinta qurururqa (Juan 18:10). Jesusmi ichaqa Pedrota nirqa: “Espadaykita maymi kasqanman kutiykachiy, espadata hapiqkunaqa espadawanmi wañuchisqa kanqaku”, nispa (Mat. 26:52, 53). Chayna nisqanqa tuparqam Jesusta manaraq hapichkaptinku taytanta mañakusqanwan, chaypim nirqa qatiqninkunaqa mana kay pachapi runakuna hina kasqankuta (qaway Juan 17:16). Jesuspa qatiqninkunaqa manam kikinkuchu mana allinkunataqa allichananku karqa, aswanqa Diospa makinpim saqinanku karqa.

15, 16. (1) ¿Imaynatam Diospa palabranqa achka iñiqmasinchikkunata yanaparqa? (2) ¿Pikunata qawaspanmi Jehova Diosqa anchata kusikun hinaspa imaynanpi?

¹⁵ Qallariypi rimamusqanchik iñiqmasinchikkunaqa chayta yachaspankum Jesuspa qatiqnin kanankupaq tanteakururqaku. Paykunamanta hukninmi Europa lawmanta kaq warmi iñiqmasinchik, paymi nin: “Tukuy mana allinkunata ruwayqa manamá hawkayaytaqa apamunchu. Chaykunata ruwaq runakunaqa wañuymanmi chayanku, hukkunañataqmi piñasqallaña kawsanku. Jehova Dioslla mana allinkunata chinkachinanmanta bibliapi yacharusqaywanmi anchata kusikuni. Chaykunata Jehova Dios ruwananmantam 25 wataña runakunaman willakuchkani”, nispa. Africa lawmanta kaq qari iñiqmasinchikpas lanzata servichikunanmantaqa Diospa palabrantañam servichun (Efes. 6:17). Chaymi payqa tukuy castamanta kaq runakunaman willakuchkan lliw runakunapaq hawkayayta Dios apamunanmanta. Europa lawmanta kaq iñiqmasinchikñataqmi testigo rikuriruspan ñawpaqta chiqnisqan castamanta kaq iñiqmasinchikwan casarakururqa.

¹⁶ ¡Mayna allinmá bibliapa nisqanman hina kawsakuyqa! Bibliam mana allin runakunata tupachin mana hawkalla kayta atiq sinchi wayrapa pukusqan lamar quchawan (Is. 17:12; 57:20, 21; Apoc. 13:1). Autoridadkunaman runakuna sayapakusqankuwanmi rakinakuykuna, maqanakuykuna hinaspa wañuchinakuykuna rikurin. Ñuqanchikmi ichaqa hawkalla hinaspa huk sunqulla kanapaq kallpanchakunchik. Jehova Diosqa anchatamá kusikun serviqninkuna huk sunqulla kaspanku mana wakin runakuna hina kasqankuta qawaspan (qaway Sofonias 3:17).

17. (1) ¿Imakunamantam kay yachachikuypi yacharamunchik? (2) ¿Imamantam qatiqnin yachachikuypi yachasunchik?

¹⁷ Kay yachachikuypim yacharamunchik Diospa munaychakuynillan tukuy mana allinkunata allichananmanta, autoridadkunaman mana sayapakunamanta chaynataq paykunapa contranpi hatariqkunaman mana sayapakunamantapas. Ichaqa mana kuyakuq kaspaqa manam atisunchu iñiqmasinchikkunawan huk sunqulla kaytaqa. Qatiqnin yachachikuypim yachasunchik Jesuspa qatiqninkuna hina huk sunqulla kanapaq imata ruwaspa kallpanchakunamanta.