ÑUQAQA 12 wataypim musyakurqani ancha chaninniyuq kaqta runakunaman quy atinaymanta. Hatun huñunakuypim huk iñiqmasinchik tapuwarqa sichus Diosmanta willakuy munasqayta. Mana haykapi willakuspaypas ñuqaqa “arí” nirqanim. Hinaptinmi wakin qillqanchikkunata quwaspan niwarqa: “Chinpa-chinpayá willakusun”, nispa. Manchapakustinpas wasin-wasinmi Diosmanta willakuyta qallaykurqani. Kusisqam tarikurqani chaylla aypurusqaymanta, sutillatataqmi qawarqani achka runakuna astawan yachay munasqankuta.

Nacerqanim 1923 watapi, Kent (Inglaterra) llaqtapa Chatam llaqtachanpi. Enteron pachapi punta kaq hatun guerra tukuruptinmi runakunaqa hawkaña kawsakunanmanta piensarqaku. Ichaqa manam chaynachu karqa, hinaptinmi runakunawan tayta-mamayqa llakisqa karqaku. Hukmanyarurqakutaqmi Bautista religionpi sacerdotekunawanpas, paykunaqa aswan riqsisqa kaytam munarqaku. Yaqa 9 watayuq kachkaptiymi, mamayqa biblia estudiaqkunapa huñunakuyninkuman riyta qallaykurqa. Chay huñunakuypim paykunaqa bibliamanta sumaqta yachachirqaku. Hinaspapas huk warmi iñiqmasinchikmi chaypi kaq warmachakunaman bibliawan chaynataq “El Arpa de Dios” qillqawan yachachiwarqaku. Chaykunamanta yachasqaywanqa kusisqam tarikurqani.

Mozollaraq kaspaymi Diospa palabranpi sumaq suyakuymanta runakunaman astawan willakurqani. Achkaqpim sapallay wasin-wasin Diosmanta willakuq kani, ichaqa iñiqmasinchikkunawan lluqsispaymi astawanraq yacharqani. Huk punchawmi yuyayniyuq iñiqmasinchikwan Diosmanta willakuq rirqaniku bicicletawan. Hinaptinmi huk sacerdote pasaptin nirqani: “Wakninta cabra richkan”, nispay. Iñiqmasinchikñataqmi sayaruspan tapuwarqa: “¿Pitaq kamachisurqanki pim cabra kasqanmanta ninaykipaq? Ñuqanchikqa kusisqallam Jehova Diosmanta willakunanchik hinaspam saqinanchik kikinña runakunata juzgananpaq”, nispa. Chay watakunapim astawanraq yacharurqani hukkunaman quspa kusisqa tarikuymanta (Mat. 25:31-33; Hech. 20:35).

Huk iñiqmasinchikpas yachachiwarqam hukkunaman quspa kusisqa tarikunapaq pacienciawan imatapas suyanamanta. Warminqa Jehova Diospa testigonkunatam mana allinta qawarqa. Huk kutipim niwarqa watukunaypaq. Warminqa piñasqallañam kachkasqa Jehova Diosmanta willakuq iñiqmasinchik lluqsisqanrayku hinaspam hapisqanwan chuqayta qallaykuwarqaku. Warminwan piñakurunanmantaqa, chay chuqasqankunatam maymi kasqanman sumaqta allicharqa. Pacienciakuq  kasqanraykum watakunapa risqanman hina warminqa bautizakururqa.

1939 kaq watapim Gran Bretaña nacionwan Alemania nacionqa guerrapi karqaku. Ñuqaqa 16 wataypim karqani. Mamaywan kuskam 1940 watapa marzo killanpi Dover llaqtapi bautizakurqaniku. Chay watapa junio killanpiñataqmi, wasiymanta qawarqani Dankir llaqtapi peleasqankumanta puchuq soldadokunapa pasasqankuta. Paykunata qawaspaymi musyakurqani mana suyakuyniyuq mancharisqallaña kasqankuta. Chaymi hamuq tiempopaq sumaq suyakuymanta paykunaman willakuyta munarqani. Chay watapitaqmi Alemania nacionpas Inglaterra nacionman avionkunawan bombakunata kachaykurqa. Sapa tutam ñuqaykuqa mancharisqallaña karqaniku bombakunapa wichimusqanta uyarispayku. Paqarinnintinqa achka wasikunatam tuñisqallataña tarirqaniku. Chayta qawasqaymi yanapawarqa Jehova Diospa munaychakuynillan tukuy imata allichananmanta mana iskayrayanaypaq.

1941 kaq watapim tukuy tiempoywan Diosmanta willakuyta qallaykurqani, kunankamapas chayna kawsakusqayqa anchatam kusichiwan. Ñawpaqtaqa Chatam llaqtapim llamkarqani barcokuna ruwayta yachastin. Kayna llamkaytaqa achka runakunam munaqku, allinta pagasqankurayku. Jehova Diosta yupaychaqkunaqa yacharqanikuñam guerrapi peleayqa mana allin kasqanmanta. 1941 watapiñataqmi yacharurqaniku guerrapaq armakuna ruwaypi yanapakuyqa mana allin kasqanmanta (Juan 18:36). Llamkayniypiqa ruwaqkum guerrapaq yaku ukunta puriq buquekunatapas. Chayraykum tanteakururqani llamkayniyta saqispay tukuy tiempoywanña Jehova Diosmanta willakunaypaq. Puntatam kachawarqa Cirencester (Cotswolds) llaqtachaman.

Guerraman riyta mana munasqayraykum 18 wataypi 9 killa carcelpi presochasqa karqani. Llumpay llakisqam tarikurqani sapallayta saqiruwaptinku. Ichaqa carcelta cuidaqkunawan presomasiykunam imanasqa chaypi kasqaymanta tapuwaptinku, ñuqaqa kusisqallaña iñiyniymanta willakuq kani.

Carcelmanta lluqsiramuspaymi, Leonardo Smith * sutiyuq iñiqmasinchikwan Kent lawpi Diosmanta willakuspa purirqaniku. Ñuqaykuqa chay llaqtamantam karqaniku. Londres (Inglaterra) llaqtaman bombakunata kacharinankupaqmi, Alemania nacionmanta avionkunaqa Kent llaqtapa hawanta pawaqku. Chay avionkunapa ukunpiqa manam runaqa karqachu, 1944 watamantam 1.000 masnin bombakuna Kent llaqtaman wichiykamurqa. Chay avionkunapa motornin upallaruptinqa, musyarqanikuñam  wichiykamuspa tukyarunanmanta. Chay tiempopiqa huk ayllupi pichqa runakunamanmi bibliamanta yachachirqaniku. Wakinpiqa mancharisqallañam fierromanta mesapa ukunpi tiyaq kaniku, chaynapi wasi tuñiykamuspa mana ñitiruwanankupaq. Paykunaqa lliw aylluntinmi bautizakururqaku.

Guerra tukuruptinmi Irlanda nacionpi iskay wata precursor karqani. Wasin-wasin rispaykum nirqaniku Diosmanta willakuq kasqaykuta chaynataq samapakunaykupaq wasi maskasqaykutapas. Qillqanchikkunatapas callekunapim aypurqaniku. Ichaqa Irlanda nacionwan Inglaterra nacionqa manam chaynallachu karqa. Yaqa lliwchanku catolico religionniyuq kasqankuraykum runakunaqa piensarqaku mana pipas uyariwanankumanta. Huk kutipim huk runa maqawayniykuta munarqa, chaymi policiata maskaq rirqani, ichaqa manam imanarqachu. Manam yacharqanikuchu sacerdotekuna chay nacionpi autoridadniyuq kasqankumantaqa. Qillqanchikkunata chaskiq runakunaqa llamkayninkumantapas qarqurachikunmankum karqa. Chaymi maymi yachasqaykumanta huk lawman pasakurqaniku.

Huk lawman pasakuspaykuqa, sacerdotepa mana riqsiwasqanku karu llaqtachakunapi Diosmanta willakuy aswan allin kasqanmantam musyakurqaniku. Chaymantañam willakuq kaniku hichpan lawpi yachaq runakunamanpas. Kilkeny llaqtapim huk mozota bibliamanta yachachirqaniku semanapi kimsa kutikama, wakin runakuna maqayta munawaptinkupas. Bibliamanta yachachispay kusisqa tarikusqayraykum misionero kayta munarqani. Chaymi Galaad escuelaman rinaypaq papelta huntachirqani.

Nueva York llaqtapi pichqa killa estudiasqaykumantam tawaykuta Caribe lawpi islakunaman rinaykupaq kachawarqaku. 1948 kaq watapa noviembre killanpim Sibia sutiyuq buquepi Nueva York llaqtamanta lluqsirqaniku. Buquepi mana haykapipas illasqayraykum ancha kusisqa kachkarqani. Gust sutiyuq estudiaqmasiymi buque manejayta allinta yacharqa. Paymi ñuqaykutapas yachachiwarqaku buqueta imayna apanaykupaq. Paymi 30 punchawpuni sinchi para-wayra kaptinpas buqueta allinta aparqa Bahamas lawkama.

Iskay-kimsa killakuna Bahamas lawpi Diosmanta willakuyta tukuruspaykum, Sotavento hinaspa Barlovento sutiyuq islakunaman rirqaniku. Chay taksa islakunapi manam Jehova Diospa testigonkunaqa karqachu. Chaypim pichqa wata Diosmanta willakurqaniku, chaypaqmi 800 kilometrota buquewan rinayku karqa. Wakinpiqa manam carta apachiytapas nitaq chaskiytapas atirqanikuchu. Ichaqa kusisqallañam ‘lamar quchapa wak lawninpi’ Diosmanta willakurqaniku (Jer. 31:10).

Islakunaman chayaptiykum, runakuna huñunakamuqku pikuna kasqaykuta yachanankupaq. Wakiqninkuqa manam haykapipas buquetaqa rikurqakuchu nitaq yuraq runakunatapas. Chay runakunaqa allintam bibliamanta yachasqaku. Paykunaqa quwarqakum challwakunata, paltakunata hinaspa maniytapas. Buqueyku taksalla kaptinpas, chaypim yanukurqaniku, puñurqaniku hinaspa pachaykutapas taksarqaniku.

Islapi runakunamanmi tukuy punchaw watukuq kaniku hinaspam bibliamanta yachachiq kaniku. Tutaykuptinñataqmi buquepa campananta waqtaq kaniku. Runakunapa chayamusqankuwanmi anchata kusikurqaniku. Paykunaqa achkinkupas  llipitiyasqam hamuqku. Wakinpiqa yaqa pachak runakunam hamuqku hinaspa yaqa chawpi tutakama tapuwaqku. Paykunaqa allin takiqkunam karqaku, chaymi Jehova Diospaq wakin takikunata paykunapaq copiapurqaniku. Ñuqaykuqa anchata kallpanchakurqaniku allinta takinaykupaq. Chaymantam paykunapas ñuqaykuwan takiyta qallaykurqaku. ¡Mayna sumaqmi takisqankuqa uyarikuq!

Bibliamanta yachachiyta tukuruptiykum wakin runakunaqa ñuqaykuwan kuska rirqaku huknin ayllukunapa wasinkama, hinalla bibliamanta yachanankupaq. Iskay-kimsa semanakuna chaypi kasqaykumantam pasakunaykuña karqa. Ichaqa bibliamanta astawan yachay munaqkunatam nirqaniku wakinkumanpas yachachichkanankupaq. ¡Ancha kusikunapaqmi nisqaykuman hina ruwasqankuqa karqa!

Kunanqa chay islakunamanmi huk law nacionkunamanta achka rinku. Ichaqa chay tiempopiqa manam chaynachu karqa. Chaypiqa yakupas chuyallam karqa, islapa patanpipas aqullañam karqa, karqataqmi achka sachakunapas. Yaqa llapanpim huk tuta islapa patanmanta wak law patankama chimparqaniku. Delfinkunapas buqueykupa muyuriqninpim muyuy-muyurqaku pukllapayawaspanku. Chay tutaqa buqueykupa waqasqallantam uyarirqaniku. Killapa achkimusqanwanmi lamar quchapa hawanpi qullqimanta ñanta hina rikurqaniku.

Pichqa wata pasaytam Puerto Rico nacionman rirqaniku huk motorniyuq buqueta rantinaykupaq. Chayaruspaymi Maxine Boyd sutiyuq sumaq warmi iñiqmasinchikwan sunquyta suwarachikurqani. Payqa warmachallaraq kasqanmantam Diosmanta allin willakuq karqa. Republica Dominicana nacionpim 1950 watakama misionera karqa. Chay watapim chay nacionmanta qarquramurqaku. Buquepi illaq kasqayraykum, Puerto Rico nacionpiqa huk killalla kanay karqa. Chaymantam islakunaman kaqmanta rispay achka watakuna mana kutimunaychu karqa. Chayraykum nikurqani: “Ronald, kay sipasta kuyaspaykiqa chayllam rimapayanayki”, nispay. Chaymi kimsa semanallamanta casarakunaykupaq nirqani, suqta semanamantaqa casarasqañam karqani. Iskayniykuñam Puerto Rico nacionpi misionero kanaykupaq kamachisqa karqaniku, chaymi manaña chay musuq buquepiqa illarqaniñachu.

1956 watapim, llaqtan-llaqtan iñiqmasinchikkunaman watukuyta kusikuywan qallaykurqaniku. Paykunaqa wakcham karqaku. Potala Pastillo sutiyuq llaqtachapim iskay ayllukuna churi-wawasapa karqaku. Paykunapaqmi quenayta tocapuq kani. Huk punchawñataqmi Hilda sutiyuq warmachata tapurqani sichus ñuqaykuwan Diosmanta willakuyta munasqanmanta. Payñataqmi niwarqaku: “Munanim, ichaqa manam zapatoy kanchu”, nispa. Chaymi rantiykapuptiyku ñuqaykuwan kuska Diosmanta willakuq lluqsirqa. 1972 watapiñataqmi Brooklyn llaqtata watukurqaniku, hinaptinmi huk warmi iñiqmasinchik parlanaykupaq asuykamuwarqaku. Payqa chayllaraqmi Galaad escuelapi estudiayta tukurusqa hinaspam Ecuador nacionman rinanpaq kamachisqa karqa. Paymi niwarqaku: “¿Yuyachkankichikchu ñuqamanta? Ñuqaqa Pastillo llaqtachapi mana zapatoyuq warmacham kani”, nispa. ¡Hildam kasqa! Kusikuymantam waqarqaniku.

1960 watapim Puerto Rico nacionpi betel wasipi llamkayta qallaykurqaniku. Qallariypiqa Lennart Johnson iñiqmasinchikwan ñuqallaykum yaqa tukuy imata ruwarqaniku. Paywan warmillanmi Republica Dominicana nacionpi Jehova Diospa testigon kayta qallaykurqaku. 1957 watapiñataqmi Puerto Rico nacionmanña ripukurqaku. Betel wasipim warmiyqa qillqakunata apachirqa haykam sutinku anotachikuqkunaman. Payqa waranqa qillqakunatam sapa semana apachiq. Chaywan runakuna Jehova Diosmanta yachaptinkum, payqa kusisqallaña tarikuq.

Betel wasipi Jehova Diospaq llamkaspaymi kusisqa tarikuni. Ichaqa wakinpim sasa karqa. 1967 kaq watapim anchata llamkarqani Puerto Rico nacionpi huk law nacionniyuqkunapaq hatun huñunakuy chayllaraq apakuptin. Chaypim llumpay pisipasqa tarikurqani. Chay tiempopim Nathan Knorr iñiqmasinchik Diospa llaqtanpi punta apaq kasqanrayku chay nacionman rirqa. Paymi niwarqa huk law nacionmanta hamuq misionerokunata hatun huñunakuyman carropi apamunankupaq imatapas mana ruwasqaymanta. Ichaqa manam chaynachu karqa. Paywanqa manam qaqchanakuytaqa munarqanichu, ichaqa piensarqanim yanqamanta chayna niruwasqanta, chaynapim ñuqaqa paywan piñasqa karqani. Chayna kaptinpas Knorr iñiqmasinchikwan  kaqmanta tupaykuptiykum, payqa ñuqaykupaq yanukurqa.

Achka kutikamam Inglaterra nacionpi aylluykunaman watukurqaniku. Chaypiqa mamaypas Jehova Diospa testigonñam karqa, taytayñataqmi ichaqa mana. Wakin kutipim betel wasipi llamkaqkuna llaqtayman riptinkum, mamayqa wasiykupi qipakunankupaq niq. Betel wasipi cuentallikuqkuna llampu sunquyuqkuna kasqankuraykum taytayqa musyakurqa bautista religionpa umalliqninkuna hina mana kasqankumanta. Chayraykum 1962 watapi taytayqa bautizakururqa.

2011 watapim warmichayqa wañukurqa. Kawsarimuptin paywan kaqmanta tupaykuyta piensaspaymi kusisqa tarikuni. Casarakusqayku watapim Puerto Rico nacionpi Jehova Diospa testigonkunaqa 650 karqaniku, ichaqa 58 wata pasaytam 2011 watapi 26.000 karqaniku. 2013 watapiñataqmi Puerto Rico nacionpi betel wasiqa Estados Unidos nacionpi betel wasiwan hukllawakururqa. Chaymi niwarqaku Wallkill (Nueva York) llaqtachapi betel wasipi yanapakunaypaq. Puerto Rico nacionpi 60 wataña yachasqayraykum, chay nacionniyuq hinaña karqani coquí sutiyuq qampatucha hina, chay qampatucham tutaykuptin waqaq “¡coquí, coquí!”, nispan. Puerto Rico nacionpi kusisqa kaspaypas, huk lawmanñam astakunay karqa.

Kunanqa 90 watayuqñam kachkani. Ichaqa hinallaraqmi betel wasipi kusikuywan yanapakuchkani iñiqmasinchikkunata kallpanchaspay. Kay Wallkill llaqtaman hamusqaymantam, 600 masnin iñiqmasinchikkunata yanaparqani. Wakinkum betel wasipi hinalla kusisqa kanankupaq, casado vidankupi kusisqa kawsakunankupaq utaq betel wasimanta lluqsispa allin precursor kanankupaq tapukuq hamunku. Paykunatam allinta uyarispay nini: ‘“Diosqa kuyan kusikuywan quqtam”. Jehova Diospaq llamkaspaykiqa, kusisqayá chayta ruway’, nispa (2 Cor. 9:7).

Betel wasipi utaq maypipas kusisqa llamkayta munaspanchikqa, yuyarinanchikmi ruwasqanchikkuna imanasqa allinpuni kasqanmanta. Betel wasipi ruwaykunaqa Jehova Diospaqmi. Chaypi llamkaspanchikqa ‘allin ruwaq yuyayniyuq sirvientetam’ yanapachkanchik enteron pachapi iñiqmasinchikkunata iñiyninkupi yanapananpaq (Mat. 24:45). Maypiña Jehova Diospaq llamkaspanchikpas, tukuy tiempom paytaqa hatunchananchik. Imatapas kamachiwaptinchik kusikuywanyá ruwasun, “Diosqa kuyan kusikuywan quqtam”.