1-3. (1) ¿Imatam mana ruwarqachu Juda lawpi Diosmanta willakuqqa? (2) ¿Imapim tukurqa? (Qaway kay paginapi kaq dibujota).

ISRAEL nacionta kamachiq Jeroboam runam altarta ruwarqa Betel llaqtapi pantay dioskunata yupaychananpaq. Chaymi Jehova Diosqa Juda lawpi willakuqninta kamachirqa Jeroboanman huk willakuyta apananpaq. Chay willakuqninqa llampu sunqum karqa, chaymi Jehova Diospa willakuyninta aparqa. Chay willakuyta uyarispanmi Jeroboanqa piñakururqa, ichaqa Jehova Diosmi willakuqninta waqaycharqa (1 Rey. 13:1-10).

² Jehova Diosmi paymanta willakuqninta nirqa Israel nacionpi mana imatapas mikunanpaq nitaq tomananpaq hinaspa wasinman huk law ñanninta kutinanpaq. Ichaqa wasinman kutichkaspanmi huk yuyaq runawan tuparurqa, chay runam llullakuspan nirqa: “[Jehova Diosmi niwarqa] wasikiman pusamuy mikuspa yakuta tomaykunanpaq” nispan. Kay kutipiqa manam Diosta kasukurqachu hinaspam chay yuyaq runapa wasinman rispan qusqanta chaskikurqa. Chay ruwasqanqa Jehova Diostam  llakichirqa. Chaymi wasinman kutichkaptin leon wañurachirqa (1 Rey. 13:11-24).

³ Manam yachanchikchu imanasqa chay yuyaq runapa nisqanta kasukusqanta hinaspa Jehova Diospa kamachisqantañataq mana kasukusqanmanta. Ichaqa yachanchikmi kikillanpi hapipakusqanrayku Diospa munasqanman hina mana ruwasqanmanta (Miq. 6:8). Llampu sunqu runaqa yachanmi Jehova Diospa yanapakuyninta sapa kuti mañakunanmanta. Diosmanta willakuq chay runa kikillanpi mana hapipakuspanqa, Jehova Diostam tapukunman karqa ima piensasqanta yachananpaq. Wakinpim ñuqanchikpaqpas sasa kanqa tanteakunanchikpaq, hinaptin ichapas mana yachasunchu imata ruwananchikta Jehova Dios munasqanmanta. Llampu sunqu kaspanchikqa, Jehova Diospa yanapakuynintam mañakusunchik mana pantananchikpaq.

4. ¿Imakunamantam kay yachachikuypi yachasun?

⁴ Pasaq yachachikuypim yacharunchik llampu sunqu runa imayna kasqanmanta hinaspa Diosta yupaychaqkuna llampu sunqu kananchikmanta. Ichaqa, ¿imata ruwaspam aswan llampu sunqu kachwan? ¿Imaña kaptinpas hinallachu llampu sunqu kasunchik? Kaypim yachasun imakunapi llampu sunquyuq kasqanchikta qawachinamanta (Prov. 11:2).

5, 6. ¿Imaynatam Barzilaiqa qawachirqa llampu sunqu kasqanta?

⁵ Ñawpaqpi hinaña imapas mana kaptinqa utaq huk ruwaytaña ruwanapaq niwaptinchikqa, chaykunawan imayna tarikusqanchikmi qawachinqa llampu sunqu kasqanchikta utaq manapas. Rimarisun Barzilai runamanta, payqa kamachiq Davidpa allin amistadninmi karqa. Barzilai 80 watanpi kachkaptinmi Davidqa nirqa palacionpi llamkananpaq. Chaywan ancha favorecesqanmanta yachaspanpas, payqa nirqam Quimam sutiyuq allin mozo paypa rantinpi kananpaq, ichapas Quimamqa Barzilaipa churin karqa (2 Sam. 19:31-37).

⁶ ¿Imanasqataq Barzilaiqa mana Davidwan kuska palacionpi llamkaytaqa munarqachu? Manam llamkayta mana munasqanraykuchu utaq hawkalla kawsakuyta munasqanraykuchu. Aswanqa mana hatun tukuq kasqanraykum, payqa yacharqam ñawpaqpi hina manaña ruway atisqanta (qaway Galatas 6:4, 5). Ñuqanchikpas Barzilai hinam kananchik. Imapas ruway munasqallanchikta haypanamantaqa utaq hukkunapa ruwasqanwan tupachikunamantaqa, Jehova Diospaqmi sunqumanta imatapas ruwananchik. Chaymi aswan allinqa Diospa llaqtanpi imapas ruwayniyuq kaymantaqa utaq riqsisqa kaymantaqa (Gal. 5:26). Llampu sunqu kaspanchikqa iñiqmasinchikkunawan kuskam llamkasun Jehova Diosta hatunchanapaq hinaspa runamasinchikkunata yanapanapaqpas (1 Cor. 10:31).

7, 8. Llampu sunqu kaspaqa, ¿imatam mana ruwasunchu?

⁷ Diospa llaqtanpi imapas ruwayta chaskiruspaqa yaqapaschá wakinpiqa sasachakunchik hinalla llampu sunqu kananchikpaq. Chayna kaptinqa, Nehemiasmanta yachaymi yanapawanchikman. Payqa Jehova Diospa yanapakuynintam mañakurqa, Jerusalenpi runakuna achka sasachakuypi tarikusqankuta yacharuspan (Neh. 1:4, 11). Jehova Diosqa uyariykurqam paypa  mañakusqantaqa. Chaymi kamachiq Artajerjesqa Nehemiasta akllarurqa Jerusalenta kamachinanpaq. Nehemiasqa atiyniyuq apu runam karqa, chayna kaspanpas manam kikillanpiqa hapipakurqachu. Aswanmi Jehova Diospa yanapakuyninta maskarqa hinaspa kamachikuyninta sapa punchaw ñawincharqa (Neh. 8:1, 8, 9). Achka runakunata kamachispanpas, Nehemiasqa manam munasqantachu ruwarqa nitaq runakunataqa ñakarichirqachu (Neh. 5:14-19).

⁸ Diospa llaqtanpi imapas ruwayta chaskispanchikqa utaq huk ruwananchikpaq kamachiwaptinchikqa, Nehemias hinam llampu sunqu kananchik. Chayna kasqanchikmi yanapawasun imapas ruway yachasqallanchikpi mana hapipakunanchikpaq. ¿Imakuna ruwasqantaq qawachinman huk kaqnin iñiqmasinchik kikillanpi hapipakuyta qallaykusqanmanta? Ichapas punta apaq iñiqmasinchik Diospa llaqtanpi imapas ruwayta qallaykunman Jehova Diosta puntata manaraq mañakuchkaspan. Utaq huk kaqninchik imatapas ruwanapaq tantearuspa, chaymantaña Diosta mañakunchik yanapawananchikpaq. Llampu sunqu kaspanchikqa imapas ruwaspaqa manam kikillanchikpiqa hapipakusunchu, achka kutikamaña chayta ñawpaqta ruwaspanchikpas. Kaytam haykapipas yuyarinanchik: Manam imapas ruway yachasqanchiktaqa Jehova Diospa yachasqanwanqa tupachichwanchu (qaway Proverbios 3:5, 6). Kay tiempopi runakunaqa kikillanpaq munaqmi kanku hinaspapas wakinkumanta aswan allin kasqankupaqmi hapikunku. Jehova Diosta yupaychaqkunam ichaqa mana chaynachu kanchik. Manam Diospa llaqtanpi imapas ruwayniyuq kasqanchikraykuqa iñiqmasinchikkunamanta utaq ayllunchikmanta aswan allinpaqqa hapikunchikchu. Aswanmi Diospa llaqtanpi imapas ruwasqanchikwan kusisqa kanchik hinaspa iñiqmasinchikkunawanpas huk sunqulla llamkanchik (1 Tim. 3:15).

9, 10. ¿Imaynatam llampu sunqu kayqa yanapawanchikman hukkuna mana allinta ruwawaptinchik?

⁹ Ñuqanchikmanta yanqakunata rimaptinkuqa llumpaytam llakichiwanchik. Rimarisun Ana sutiyuq warmimanta. Qusanpa kuyasqan kaspanpas Anaqa ancha llakisqallañam karqa mana wawayuq kayta atisqanrayku. Chaymantapas qusanpa huknin warminmi sapa kuti Anamanta asikuq chayna qulluq kasqanrayku. Chayna llakisqa kachkaptinmi huk kutipi Diospa carpanman rirqa Diosta mañakunanpaq. Anaqa waqastinmi mañakuchkarqa, hinaptinmi sacerdote Eliyqa tariruspan sinka kasqanta nirqa. Chayna nisqanwanqa Anaqa piñakurunmanpaschá karqa, ichaqa manam piñakurqachu, aswanmi sumaq simillawan Eliyta rimapayarqa. Chaymantañataqmi Anaqa Jehova Diosta mañakuspan paypi iñisqanta hinaspa anchata kuyasqanta qawachirqa (1 Sam. 1:5-7, 12-16; 2:1-10).

¹⁰ Llampu sunqu kaspaqa, atisuntaqmi mana allinkunata allinwan atipayta (Rom. 12:21). Kay allpa pachata satanas munaychakusqanraykum tukuy mana allinllaña kachkan. Chayraykum runakunapas mana allinkunata ruwawanchikman. Tukuy chaykunata qawasqanchikraykum piñakuyta qallaykuchwan, ichaqa amayá chaywanqa hukmanyasunchu (Sal. 37:1). Astawanraqmi sasachakuchwan sichus huk kaqnin iñiqmasinchik mana allinta ruwaruwaptinchikqa. Kaykuna kaptinqa señorninchik Jesucristota qatipakusun. Bibliam niwanchik chiqniqninkuna Jesusta tukuyta niptinkupas payqa mana kutipakusqanmanta. Chayta ruwananmantaqa ‘payqa derechonpi juzgaq juezpa makinmanmi churakuykurqa’ (1 Ped. 2:23). Señorninchik Jesusqa kikillanpi mana hapipakuspanmi Jehova Diospi hapipakurqa (Rom. 12:19). Chaynallataqmi ñuqanchikpas Jesus hina llampu sunqu kananchik, pipas mana allinta ruwawaptinchikqa amayá mana allinwanqa kutichisunchu (1 Ped. 3:8, 9).

11, 12. (1) ¿Imanasqam hukkuna llumpayta alabawaptinchikqa llampu sunqu kananchik? (2) Llampu sunqu kaspanchikqa, ¿imaynatam pachakusun hinaspa kawsasun?

¹¹ Runakuna llumpayta alabawaptinchikqa hinalla llampu sunqu kanapaqmi kallpanchakunanchik. Chaytam Ester sutiyuq warmipas ruwarqa. Payqa Persia nacionpi llapan warmikunamanta aswan sumaq rikchayniyuq warmim karqa. Huk watapunim, wakin sipaskunawan kuska miski asnaq aceitewan untachikurqaku kamachiq Asueropa sunqunta suwanankupaq. Ichaqa Asuerom Esterta akllaykurqa warmin kananpaq. Esterqa tukuy imatam chaskirqa, ichaqa manam chaywanqa hatun tukurqachu. Aswanmi hinalla llampu sunqu kaspan kuyapayakuq hinaspa respetakuq warmi karqa (Est. 2:9, 12, 15, 17).

¹² Ñuqanchikpas llampu sunqu kaspanchikqa, pachakuyninchikwan hinaspa imayna kawsasqanchikwanmi qawachisunchik hukkunata respetasqanchikta. Imamantapas alabakunanchikmantaqa “hawkalla hinaspa llampu sunqulla” kaytam munanchik (qaway 1 Pedro 3:3, 4; Jer. 9:23, 24). Hatun tukuq kaptinchikqa, imayna rimasqanchik hinaspa imayna kasqanchikmi sutillata qawachinqa ima piensasqanchikta. Ichapas ruway yachasqanchikwan utaq runakunata riqsisqanchikwan piensanchik  wakinkumanta aswan allin kasqanchikta. Utaq hukpa yanapakuyninwan imatapas ruwaspanchik, mana pipa yanapakuyninwan ruwasqanchikta piensanankuta munanchik. Yuyaymanasun Jesuspi. Payqa tukuy ima yachasqanwanmi runakunawan alabachikuyta atinman karqa. Ichaqa manamá chaytaqa ruwarqachu. Aswanmi Jehova Diosta alabanankuta munaspan nirqa: ‘Taytaypa yachachiwasqanman hinam kaykunataqa rimani’, nispan (Juan 8:28).

13, 14. ¿Imaynatam llampu sunqu kayqa yanapawanchik allinta imatapas tanteanapaq?

¹³ Chaymantapas llampu sunqu kasqanchiktam qawachinanchik imatapas tanteaspanchik utaq wakinku ñuqanchikpaq imata tanteaptinkupas. Apostol Pablom Jehova Diospa kamachisqanman hina Jerusalenman illachkarqa, ichaqa Cesarea llaqtapim achka punchawkuna qiparurqa. Chaypim Agabo sutiyuq runa Pablota nirqa Jerusalenman rispanqa presochasqa kananmanta hinaspa wañuchisqa kananmantapas. Chayta uyariruspankum wawqi-paninkunaqa mana munarqakuchu Jerusalenman rinanpaq, Pablom ichaqa hinalla rinanpaq tantearurqa. Chaynataqa tantearqa manam kikillanpi hapipakusqanraykuchu, aswanqa llampu sunqu kaspan Jehova Diospi hapipakusqanraykum. Iñiqmasinkunapas llampu sunqu kasqankuraykum Pablopa tanteasqanman hina ruwananpaq saqirqaku (Hech. 21:10-14).

¹⁴ Hamuq punchawkunapi imakuna kananmanta mana yachaspanchikpas, llampu sunqu kaspaqa allintam imatapas tanteasun. Ichapas tukuy tiemponchikwan Jehova Diosmanta willakuyta munachkanchik hinaspa tapukunchik: “¿Imapitaq rikukusaq unquruptiy utaq tayta-mamay unquruptinku? ¿Imaynatam kawsasaq yuyaqña kaspayqa?”, nispa. Kaykunamanta Diosta mañakuspapas utaq kaykunapi llumpayta yuyaymanaspapas, manam llapallantaqa kunallan allichaytaqa atisunchu (Ecl. 8:16, 17). Llampu sunqu kaspaqa Jehova Diospim hapipakusun hinaspapas ruway atisqanchikta utaq mana ruway atisqanchiktam riqsikusun, chaymantapas imayna kawsakusqanchikta qawakuspam yanapakuyta mañakusun. Ichaqa imatapas ruwananchikpaqqa puntatam Jehova Diospa yanapakuyninta mañakunanchik, hinaspam niwasqanchikman hina ruwananchik (qaway Eclesiastes 11:4-6). Jehova Diosqa imapas tanteasqanchikkunapi utaq paypa munasqanman hina ruwanapaqmi yanapawanchikman (Prov. 16:3, 9).

15. ¿Imaynatam Jehova Diospi yuyaymanayqa yanapawanchik llampu sunqu kananchikpaq?

¹⁵ ¿Imakunam yanapawasun aswan llampu sunqu kananchikpaq? Qawasun tawa yanapakuykunata. Puntataqa Jehova Diospim yuyaymanananchik. Payqa ancha atiyniyuqmi hinaspa yachayniyuqmi. Paywan tupachikuspanchikmi musyakunchik, paypa qayllanpiqa mana imapas kasqanchikta hinaspa mana imatapas yachasqanchikta (Is. 8:13). Yuyarinanchikmi tukuy atiyniyuq Jehova Diospa munaynin ruwasqanchikta, manam angelpatachu nitaq runapatachu. Kaypi yuyaymanaymi yanapawasunchik llampu sunqu kananchikpaq hinaspa  Jehova Dios kamachiqninchik kasqanta riqsikunapaqpas (1 Ped. 5:6).

16. ¿Imaynatam Jehova Dios ancha kuyakuq kasqanpi yuyaymanayqa yanapawanchik llampu sunqu kananchikpaq?

¹⁶ Llampu sunqu kanapaq iskay kaq yanapakuyqa, Jehova Dios anchata kuyawasqanchikpi yuyaymanaymi. Pablom nirqa iñiqmasinkuna cuerpopa partenkuna hina kasqankuta. Jehova Diosqa manam yanqachu cuerpopa partenkunataqa churarqa, aswanqa imapipas yanapakunanpaqmi (1 Cor. 12:23, 24). Jehova Diospaqqa sapakamam ancha chaninniyuq kanchik. Chaynaqa Diospa llaqtanpi ima ruwayniyuqña kaptinchikpas, Jehova Diosqa manam piwanpas tupachiwanchikchu nitaq qipanchawanchikchu pantaptinchikqa. Jehova Dios kuyawasqanchikmanta yachaspanchikmi hawka tarikunchik.

17. ¿Imanasqam yanapawanchik hukkunapa allin ruwasqankuta qawayqa?

¹⁷ Llampu sunqu kanapaq kimsa kaq yanapakuyqa, hukkunapa allin ruwasqankuta Jehova Dios hina qawaymi. ¿Imanasqam chay ruwayqa yanapawanchik? Hukkunapa allin ruwasqankuta qawaspanchikqa paykunapa yanapakuynintam mañakusun hinaspapas niwasqanchiktam ruwasun (Prov. 13:10). Chaymantapas, iñiqmasinchikkunapa allin ruwasqankuta qawaspanchikqa Diospa llaqtanpi musuq llamkayta chaskiptinkupas kusikusunmi. Agradecekusuntaqmi Jehova Diostapas iñiqmasinchikkunawan kuska paypa munayninta ruwasqanchikmanta (1 Ped. 5:9).

18. ¿Imataq yanapawasun allin concienciayuq kanapaq hinaspa llampu sunqu kanapaqpas?

¹⁸ Llampu sunqu kanapaq tawa kaq yanapakuyqa, bibliapa yachachikuyninkunawan allin concienciayuq kanapaq yanapachikuymi. Bibliaqa yachachinmi Jehova Dios imayna piensasqanta hinaspa imapas ruwasqanchikwan imayna tarikusqanta. Jehova Diospa kuyasqanta utaq chiqnisqanta yachaspaqa kallpanchakusunmi imatapas allinta tanteanapaq, chaynapi payta kusichinapaq. Diospa palabranta qawaspa, mañakuspa, hinaspa yachasqanchikman hina imatapas ruwaspaqa allin concienciayuqmi kasun hinaspapas ñuqallanchikpi piensanamantaqa runamasinchikpim piensasun (1 Tim. 1:5). Kaykunata ruwanapaq kallpanchakuptinchikqa Jehova Diosmi yanapawasun allin yupaychaqninkuna kananchikpaq hinaspa allin sunquyuq kananchikpaqpas (1 Ped. 5:10).

19. ¿Imataq yanapawasunchik kunanpas hinaspa hamuq tiempopipas llampu sunqu kananchikpaq?

¹⁹ ¿Yuyachkankichu Juda lawpi Diosmanta willakuq runamanta kay yachachikuypa qallariyninpi rimamusqanchikta? Payqa kikillanpi hapipakusqanraykum wañururqa hinaspa Jehova Dioswan amistadnintapas chinkarachirqa. Ichaqa Diosman sunqu runakunamanta yachaymi yanapawasun sasa kaptinpas llampu sunqu kananchikpaq. Achka watakunaña Jehova Diosta yupaychaspanchikqa, astawanraqmi paypi hapipakunanchik (Prov. 8:13). Llapanchikmi imayna tarikuspanchikpas Jehova Diosta hinalla kasukuytaqa atichwan, chay ruwaymi imamantapas aswan allinqa. Chaynaqa, hinallayá kallpanchakusunchik kay yachachikuypi yachamusqanchikman hina llampu sunqu kananchikpaq hinaspa Diospa munasqanman hina kawsananchikpaq.