1, 2. (1) ¿Imatam llapallanchik munanchik? (2) ¿Imamantam mana iskayrayanchikchu?

LLAPALLANCHIKMI allin kaqkuna ruwawananchikta hinaspa kuyasqa kayta munanchik. Mana chayna kaptinqa hukmanyasqam tarikunchik, wakiqninchikñataqmi mana kaqpaqña hapikunchik.

² Jehova Diosqa allintam yachan kuyasqa kay munasqanchikta (Sal. 33:5). Ñuqanchikqa manam iskayrayanchikchu Jehova Dios kuyawasqanchikmantaqa hinaspa pipas allinkuna ruwawananchikta munasqanmantaqa. Wakiqninchikqa ichapas hukmanyasqa tarikunchik mana allinkunata pipas ruwawasqanchikrayku utaq mana pipapas kuyasqan hina tarikuspa. Sunquykitam tiyaykachinqa Jehova Dios Moisesman qusqan kamachikuykunapi * qatiqninkunaman kuyakuynin qawachisqanta yachaynikiqa.

3. (1) Romanos 13:8-10 nisqanman hinaqa, ¿imamantam musyakusunchik Moisespa chaskisqan kamachikuykunamanta allinta yachaspanchikqa? (2) ¿Ima tapukuykunamantam yachachkasunchik?

³ Jehova Diospa Moisesman qusqan kamachikuykunamanta allinta yachaspanchikqa, musyakusunchikmi Jehova Dios anchata kuyawasqanchikta (qaway Romanos 13:8-10). Kay yachachikuypim yachasunchik Israel llaqtaman Jehova Diospa qusqan wakin kamachikuykunamanta, hinaspapas kay tapukuykunamantam yachachkasunchik: ¿Imanasqataq ninchik chay kamachikuykunaqa Diospa kuyakuynin qawachisqanmanta? ¿Imanasqataq ninchik pitapas allin kaqkunata ruwananpaq kallpanchasqanta?  ¿Imaynatam ñawpaq tiempopi punta apaqkunaqa chay kamachikuywan hukkunata yanapaqku? ¿Chay kamachikuykunaqa pikunatataq astawanraq yanaparqa? Kaykunamanta yachayqa sunqunchiktam tiyaykachinqa, hinaspa Diosman astawan asuykunanchikpaqmi yanapawasun (Hech. 17:27; Rom. 15:4).

4. (1) ¿Imanasqataq ninchik Moisespa chaskisqan kamachikuykunaqa Diospa kuyakuynin qawachisqanmanta? (2) Mateo 22:36-40 nisqanman hinaqa, ¿ima kamachikuykunatataq astawanraq kasukunapaq Jesus nirqa?

⁴ ¿Imanasqataq ninchik Moisespa chaskisqan kamachikuykunaqa Diospa kuyakuynin qawachisqanmanta? Jehova Dios imatapas kuyakuywan ruwasqanraykum (1 Juan 4:8). Moisespa chaskisqan 600 masnin kamachikuykunaqa, Jehova Diosta hinaspa runamasinchikta kuyanapaq kamachikuyman hinam ruwasqa karqa (Lev. 19:18; Deut. 6:5; qaway Mateo 22:36-40). Sapa kamachikuy qusqanpim Jehova Diosqa kuyakuyninta qawachiwanchik. Qatiqninpiyá yachasunchik wakinkunamanta.

5, 6. (1) Casarasqakuna, ¿imata ruwanankutam Jehova Diosqa munan? (2) ¿Imatam Jehova Diosqa qawachkan? Rimarimuy papelwan rakinakuyta imayna Dios qawasqanmanta.

⁵ Warminchikman utaq qusanchikman sunqu kanamanta, hinaspa churi-wawata imayna uywanamanta kamachikuykuna. Jehova Diosqa munanmi wañukunankukama casarasqakunaqa kuyanakunankuta (Gen. 2:24; Mat. 19:3-6). Huchapakuymi ichaqa hukkunata llumpayta ñakarichin. Chaymi kamachikuykunamanta qanchis kaq kamachikuy nirqa hukwanqa mana pierdekunapaq (Deut. 5:18). Hukwan pipas pierdekuspanqa Diospa contranpim huchallikuchkan, hinaspapas qusanta utaq warmintam llumpayta ñakarichin (Gen. 39:7-9). Achka watakunam chaywanqa hukmanyasqa tarikunmanku.

⁶ Jehova Diosqa casarasqakunapa imayna kawsakusqankutam qawachkan. Payqa ñawpaq tiempopipas, qusakuna warminkuwan imayna kawsasqantam qawaq. Diospa kamachikuyninta kasukuq qusaqa warmintam kuyaq hinaspapas yanqapas-yanqaqa paymantaqa manam rakikuqchu (Deut. 24:1-4; Mat. 19:3, 8). Pipas casarasqan warmiwan llumpa-llumpay mana allinpi tarikuspanqa rakikunanpaq papel qillqasqantam warmiman qunan karqa. Chay papelqa warmitam yanaparqa qipa punchawta yanqamanta “huchapakunmi” nispa mana tumpanankupaq. Chaymantapas qusakuna rakikunanpaq papelta manaraq warminman quchkaspam, puntataraq punta apaqkunaman rinanku karqa, paykunañataqmi hinalla kuskanku kawsakunankupaq yanapaqku. Pipas yanqapas-yanqa warminmanta papelwan rakikuptinqa, punta apaqkunaqa manam wakinpiqa atiqkuchu yanapayta. Ichaqa Jehova Diosmi, sunqunpi warmi imayna tarikusqanta qawaspan llumpayta llakikuq (Mal. 2:13-16).

7, 8. (1) ¿Ima kamachikuytam Jehova Diosqa tayta-mamakunaman qurqa? (Qaway kay qillqapa qaranpi kaq dibujota). (2) ¿Imatam kaymanta yachanchik?

⁷ Jehova Diosqa Moisesman qusqan kamachikuyninkunawanmi qawachirqa warmachakunata ancha kuyasqanta. Jehova Diosqa tayta-mamakunatam kamachirqa churi-wawankuta pachachinankupaq hinaspa mikuchinankupaq. Kamachirqataqmi paymanta yachachinankupaq, chaynapi Jehova Diosta hinaspa kamachikuyninkunata kuyanankupaq (Deut. 6:6-9; 7:13). Jehova Diosqa Israel runakunatam castigarqa churi-wawankuta pantay dioskunapaq kañasqankurayku (Jer. 7:31, 33). Chaynaqa, Israel runakunaqa churi-wawankuwanqa manam munasqankutachu ruwananku karqa, aswanqa qawanankum karqa Diospa qusqanta hina (Sal. 127:3).

⁸ ¿Imatam yachachiwanchik? Jehova Diosqa casarasqakunapa imayna kawsakusqankutam qawan. Jehova Diosqa munan tayta-mamakuna  churi-wawankuta anchata kuyanankutam, payqa tayta-mamakunamantam cuentata mañanqa churi-wawanku imayna kasqanmanta.

9-11. ¿Imanasqataq Jehova Diosqa kamachirqa hukpa imantapas mana munapayanapaq?

⁹ Imatapas mana munapayanapaq kamachikuy. Chunka kaq kamachikuymi nirqa hukkunapa imantapas mana munapayanapaq (Deut. 5:21; Rom. 7:7). Kay kamachikuywanqa Jehova Diosqa llaqtantam yachachichkarqa sunqunkuta hinaspa yuyayninkuta waqaychanankupaq. Jehova Diosqa yachanmi mana allin ruwaykunaqa sunqunchikpi puntata qallarisqanta (Prov. 4:23). Israel runakuna sunqunpi mana allinkuna munapayayta qallaykuspankuqa manañachá hukkunataqa kuyanmankuchu karqa. Chaynam pasarurqa Davidwan, payqa allin ruwaqmi karqa. Ichaqa huk kutipim hukpa warminta munapayayta qallaykurqa, hinaspam paywan huchallikururqa (Sant. 1:14, 15). Chaymantapas chay warmipa qusantam guerrapi wañunanpaq kamachirqa (2 Sam. 11:2-4; 12:7-11).

¹⁰ Jehova Diosqa sunqunchikpi ima kasqantam yachan, chaymi payqa yacharqaña Israel kastakuna sunqunpi hukpa imantapas munapayaptinqa (1 Cron. 28:9). Kay kamachikuywanqa Jehova Diosmi runankunata yanapachkarqa mana allin munapayaykunawan mana aysachikunankupaq, chaynapi mana allin ruwaykunaman mana wichiykunankupaq. ¿Manachu kaywanqa Jehova Diosqa ancha kuyawasqanchikta qawachiwachkanchik?

¹¹ ¿Imatam yachachiwanchik? Jehova Diosqa manam hawallanchiktachu qawan (1 Sam. 16:7). Payqa yachanmi ima ruwasqanchikta, imayna tarikusqanchikta hinaspa sunqunchikpi ima kasqantapas. Chaymantapas payqa allinninchiktam qawan, yanapawanchiktaqmi hinalla ñawparinapaq. Payqa munantaqmá sunqunchikpi mana allin munapayaykuna qipanchananchikta manaraq ima huchamanpas wichiykuchkaspa (2 Cron. 16:9; Mat. 5:27-30).

12. Moisesman qusqan kamachikuyninkunawanqa, ¿imataraqmi Jehova Diosqa qawachirqa?

¹² Jehova Diosqa Moisesman qusqan kamachikuyninkunawanmi qawachirqa allin ruwaykuna kuyasqanta (Sal. 37:28; Is. 61:8) Chaymi payqa Israel runakuna kamachisqanta ruwayman churaptinkuqa tukuypim yanaparqa. Mana kasukuptinkuñataqmi mana imamantapas harkaqchu. Kunanñataq yachasun iskay kamachikuymanta.

13, 14. (1) Qallariypi iskay kaq kamachikuykunaqa, ¿imatam kamachirqa? (2) Diospa kamachikuyninkunata kasukuyninkuqa, ¿imapim Israel runakunata yanaparqa?

¹³ Jehova Diosllata yupaychanapaq kamachikuy. Llapallan kamachikuykunamanta qallariypi iskay kaq kamachikuykunam, Israel runakuna Jehova Diosllata yupaychanankupaq nirqa. Kamachirqataqmi taytacha-mamachataqa mana yupaychanankupaq (Ex. 20:3-6). Kay kamachikuykunaqa Israel runakunatam yanaparqa. Kasukuptinkuqa Jehova Diosmi yanapaq, mana kasukuspanku huk dioskunata yupaychaspankum ichaqa mana allinpi tukuqku.

¹⁴ Yuyarisunyá Canaan llaqtayuq runakunata ima pasasqanmanta. Paykunaqa taytacha-mamachatam yupaychayta qallaykurqaku Jehova Diosta yupaychanankumantaqa (Sal. 115:4-8). Chay taytacha-mamachata yupaychaspankum millakuypaq kaqkunata ruwaqku hinaspa churi-wawankutapas kañaqku. Israel runakunapas Jehova Diosta qipanchaspankum taytacha-mamachakunataña yupaychayta qallaykurqaku. Chay ruwasqankuwanmi ayllunkuta ñakarichirqaku (2 Cron. 28:1-4). Punta apaqkunaqa Jehova Diospa kamachikuyninkunata mana kasukuspankum wakinkunata ñakarichirqaku (Ezeq. 34:1-4). Chaymi Jehova Diosqa llaqtanta nirqa wawakunatawan viudakuna ñakarichiq kaqkunata castigananmanta (Deut. 10:17, 18; 27:19). Payman sunqu kaqkunata hinaspa hukkunapaq allinkuna ruwaqkunatañataqmi bendecirqa (1 Rey. 10:4-9).

15. ¿Jehova Dios imayna kasqantataq yachanchik?

 ¹⁵ ¿Imatam yachachiwanchik? Jehova Diosqa manam huchayuqchu wakin yupaychaqninkuna mana kasukusqankurayku wakinta ñakarichisqankumantaqa. Diosqa kuyawanchikmi ñakariptinchikñataqmi llakikun. Anchatam sunqun nanan ñakarisqanchikta qawaptin, payqa wawanmanta llakikuq mamamantapas astawanraqmi ñuqanchikmanta llakikun (Is. 49:15). Jehova Diosqa manachá chaypunillaqa castiganqachu hukkuna ñakarichiq runakunataqa hinaspa mana wanakuqkunataqa. Chaytaqa ruwanqa tantiasqan tiemponpim.

16-18. (1) Moisespa chaskisqan kamachikuykunaqa, ¿imaynatam Israel runakunata kawsakuyninkupi yanapaq? (2) ¿Imatam chaykunamanta yachanchik?

¹⁶ Moisespa chaskisqan kamachikuykunaqa Israel runakunatam yanapaq kawsakuyninkupi. Punta apaqkunaqa Diosman asuykunankupaqmi llaqtamasinkuta yanapananku karqa. Yanapanankutaqmi karqa hukkunawan allinlla apanakunankupaqpas, chaymantapas juzganankum karqa wañuchiq runata hina pitapas tumpaptinku. Chaymi paykunaqa Diospa kamachikuyninkunataqa allinta servichikunanku karqa. Yachasunyá chaymanta.

¹⁷ Pipas runamasinta wañurachiptinqa, Diospa kamachisqanman hinaqa manam chayllachu paytaqa wañuchiqku. Punta apaqkunaqa manaraq imatapas tantiachkaspankum puntataraq chaymanta allinta yachananku karqa (Deut. 19:2-7, 11-13). Punta apaqkunaqa llaqtamasinkupa sasachakuyninkutapas allichanankupaqmi yanapaqku. Yanapaqkutaqmi casado vidanpi sasachakuqkunatapas (Ex. 21:35; Deut. 22:13-19). Chaynaqa, punta apaqkuna Diospa kamachikuyninkunata allinta servichikuspankuqa hinaspa Israel runakunapas kasukuspankuqa llapallankum kusisqa kaqku, hinaspapas Jehova Diostam hatunchaqku (Lev. 20:7, 8; Is. 48:17, 18).

¹⁸ ¿Imatam yachachiwanchik? Diosqa imayna kawsasqanchiktam qawachkan, chaymi payqa munan allin kaqkunata hukkunapaq ruwananchikta. Munantaqmi piwanpas allinta kawsakunanchikta. Payqa qawachkantaqmi rimasqanchiktawan ruwasqanchiktapas, chaytam qawachkan wasinchikpi sapallanchik tarikuptinchikpas (Heb. 4:13).

19-21. (1) ¿Imaynam kananku karqa punta apaqkuna hinaspa juezkuna llaqtamasinkuwan? (2) ¿Ima kamachikuykunatam Jehova Diosqa qurqa pitapas yanqamanta mana tumpanankupaq? (3) ¿Imatam chaymanta yachachwan?

¹⁹ Israelpa muyuriqninpi kaq nacionkunaqa llaqtamasinkutam ñakarichiqku. Jehova Diosqa manam munarqachu chay runakuna hina yupaychaqninkunapas kanantaqa, chaymi punta apaqkunata hinaspa juezkunata nirqa mana pimanpas sayapakunankupaq. Nirqataqmi mana rumi sunqu kanankupaq, astawanraqmi nirqa allin ruwayta kuyanankupaq (Deut. 1:13-17; 16:18-20).

²⁰ Llakipayakuq kasqanraykum, Jehova Diosqa kamachikuykunata qurqa yanqapas-yanqa pitapas mana tumpanankupaq. ¿Imaynam chayqa karqa? Tumpasqa kaqqa puntataraqmi  yachanan karqa pi tumpasqanmanta (Deut. 19:16-19; 25:1). Chaymantapas juzgasqa kananpaqqa iskay utaq kimsa runakunam juezkunapa qayllanpi rimananku karqa chay ruwasqan rikusqankumanta utaq uyarisqankumanta (Deut. 17:6; 19:15). Huk runalla pipapas mana allin ruwasqanta rikuq kaptinqa, ¿imatam juezkunaqa ruwananku karqa? Chay runaqa manam piensananchu karqa ruwasqanmanta mana juzgasqa kanantaqa, Jehova Diosqa chay ruwasqantam rikurqaña. Tayta-mamakunañataqmi kamachikuykunaman hina churi-wawankuta uywananku karqa, manam munasqankuman hinachu. Ayllunku ukupi sasachakuy kaptinqa punta apaqkunam paykunata yanapaqku utaq ruwasqankumanta juzgaqku (Deut. 21:18-21).

²¹ ¿Imatam yachachiwanchik? Jehova Diosqa qatipakunapaqmi, payqa manam mana allin ruwaqchu (Sal. 89:14). Payman sunquyuqkunatam hinaspa kamachikuyninkuna kasukuqkunatam bendicen. Ichaqa castiganmi ñakarichiqkunata (2 Sam. 22:21-23; Ezeq. 9:9, 10). Wakinkum hawka tarikunmanku mana allinkunata ruwachkaspankupas, ichaqa Jehova Diosmi tiempollanpi chay mana allin ruwasqanta qawachinqa (Prov. 28:13). Mana wanakuspankuqa, qawanqakum “Diospa makinman wichiykuyqa” manchakuypaq kasqanta (Heb. 10:30, 31).

22-24. (1) ¿Pikunatataq kamachikuykunaqa astawanraq yanaparqa? (2) Chaykunawanqa, ¿imatam Jehova Diosmanta yachanchik? (3) Exodo 22:22-24 niqpi, ¿imata mana ruwananchikpaqmi Jehova Diosqa niwanchik?

²² Moisespa chaskisqan kamachikuykunawanqa mana tayta-mamayuqkunatam, viudakunatam  hinaspa huk law llaqtayuqkunatam Jehova Dios waqaycharqa. Chaymi lliw juezkunaqa kay kamachikuyta kasukunanku karqa: ‘Huk law llaqtayuqkunatawan mana tayta-mamayuqkunataqa amam engañankichikchu. Amataqmi viudakunamantapas prendantaqa mañankichikchu’, niqta (Deut. 24:17). Arí, Jehova Diosqa chayna runakunata llakipayariykuqmi, paykunata ñakarichiqkunatañataqmi cuentata mañaq (qaway Exodo 22:22-24).

²³ Diospa kamachikuyninkunaqa ayllukunatapas waqaychaqmi. Chay kamachikuykunaqa niqmi ayllumanta kaq warmiwan utaq qariwan mana kakunapaq (Lev. 18:6-30). Chay tiempopi wakin nacionkunam ichaqa ayllullankuwan kakuqku. Jehova Diospa runankunaqa pay hinam chaykunataqa llumpayta chiqninanku karqa.

²⁴ ¿Imatam yachachiwanchik? Jehova Diosqa munanmi pipas hukkunata kamachispanqa sumaqllata kamachinanta. Payqa llumpaytam chiqnin abusaq runakunataqa, chaymantapas payqa munanmi mana tayta-mamayuqkunata, viudakunata, huk law llaqtayuqkunata hinaspa hukkunatapas allin kaqkuna ruwananchikta.

25, 26. (1) Kuyakuywan allin ruwayqa, ¿imawan tupasqantam nichwan? (2) ¿Imamantam yachasunchik qatiqnin kaqpi kay rakinasqa yachachikuykunamanta?

²⁵ Wayrawanmi pipas kawsanchik. Mana wayra kaptinqa manam imapas kanmanchu. Chaynallataqmi kuyakuy mana kaptinqa allin ruwaypas mana kanmanchu. Jehova Dios allin kaqkunata ruwasqanmanta mana iskayrayaspaqa astawanmi payta kuyasunchik. Chaymantapas sichu payta hinaspa kamachikuyninkunata kuyaspanchikqa, wakin runamasinchikkunatapas kuyasunchikmi hinaspapas allin kaqkunatam ruwasun paykunapaq.

²⁶ Israel runakunaqa Jehova Dioswanmi kuyachikurqaku Moisespa chaskisqan kamachikuykunata kasukusqankurayku. Ichaqa Jesus wañukusqanraykum manaña chay kamachikuykunaman hinañachu kawsanchik (Rom. 10:4). Chaymi apostol Pablom nirqa Moisespa chaskisqan kamachikuykunaqa ‘hamuq [tiempopi] allin kaqkunapa llantuynin hinalla’ kasqanmanta (Heb. 10:1). Qatiqnin kaq kay rakinasqa yachachikuypim astawanraq yachasunchik kay allin kaqkunamanta, yachasuntaqmi imaynanpi iñiqmasinchikkunawan kuyanakunamanta hinaspa allin kaqkunata ruwanamantapas.