1. ¿Imaynatam Jerusalenta puchukachirqaku?

JESUSPA tiemponmanta ñawpaqtaraqmi 607 kaq watapi, Babilonia nacionta kamachiq Nabucodonosor achkallaña runankunapiwan Jerusalenman yaykururqaku. Bibliam nin: ‘[Nabucodonosormi] espadawan templopi wañurachirqa mozokunata, manam llakipayarqachu [...] doncellakunatapas, yuyaqkunatapas nitaq iquyasqakunatapas. [...] Diospa templontapas kañaykuspankum taqmarurqaku Jerusalen llaqtapa murallantapas. Kañaykurqakutaqmi llaqtapa llapallan palacionkunatapas, pakiparurqakutaqmi llapallan valorniyuq kaqkunatapas’, nispa (2 Cron. 36:17, 19).

2. ¿Imatam Jehova Diosqa judiokunaman willachirqa?

² Jerusalenpi runakunaqa yacharqakuñam llaqtanku puchukachisqa kananmanta. Jehova Diosqa unayñam judiokunamanqa willachirqa payta mana kasukuspankuqa, Babilonia runakunawan puchukachisqa kanankumanta. Achkatam wañuchinanku karqa, wakinkutañataqmi presocharuspa Babiloniaman apananku karqa (Jer. 15:2). ¿Imaynam Babilonia nacionpi karqaku? Tiempopa risqanman hina, ¿yaqachu Jesuspa  qatiqninkunaqa Babilonia nacionpi presochasqa runakuna hina huk kaqninpi tarikurqaku? Chayna kaptinkuqa, ¿haykapim chayna karqaku?

3. ¿Imanasqam Babilonia nacionpi kawsakuyqa mana chaynallachu karqa Egipto nacionpi kawsakuyninkuwan?

³ Jehova Diosmi judiokunata nirqa huk law nacionpi kaspankupas allinlla kawsakunankupaq. Jeremiaswanmi willachirqa: ‘Wasichakuspaykichikyá chaypi yachaychik. Huertakunapipas plantaspaykichikyá rurunta mikuychik. [...] Pusachisqay llaqtapa allinnintayá munaychik, chaypaqyá ñuqata mañakuwaychik chaynapi llaqta hawkalla kaptin qamkunapas hawkalla kanaykichikpaq’, nispa (Jer. 29:5, 7). Jehova Diosta kasukuqkunaqa hawkallam Babilonia nacionpi kawsarqaku. Judiokunaqa manam sirvientekuna hinachu Babilonia nacionpiqa karqaku. Aswanmi chay nacionpiqa maymanpas hawkalla illaqku. Chay tiempopiqa Babilonia nacionpim achka negociota ruwaqku. Ñawpaq tiempopi qillqakunata tarisqankupim willakun imakunatapas ruwaspanku judiokuna rantikusqankumanta. Wakin judiokunaqa chayna ruwasqankuwanmi apuyarurqaku. Babilonia nacionpi kawsaq judiokunaqa manam abuelonku hinachu ñakarichisqa karqaku, pachaknintin watakuna ñawpaqtam ichaqa Egipto nacionpi abuelonku sirviente hina ñakarichisqa karqaku (leey Exodo 2:23-25).

4. (1) ¿Pikunataq Diosta mana kasukuq judiokunawan kuska ñakarirqaku? (2) ¿Imanasqam Diospa kamachisqantaqa mana lliwtachu kasukuyta atirqaku?

⁴ Babilonia nacionman apasqa wakin judiokunaqa Diosman sunqum karqaku. Mana huchallikuspankupas llaqtamasinkuna hinam ñakarirqaku. Judiokunaqa allintam kawsakurqaku, ichaqa ¿imaynatam Jehova Diosta yupaychanmanku karqa? Diosta yupaychanapaq templowan altarqa tuñichisqañam kachkarqa hinaspa sacerdotekunapas manañam chaypiñachu llamkarqaku. Diosman sunqu judiokunam ichaqa Diospa kamachikuy qusqanman hina ruwarqaku. Daniel, Sadrac, Mesac hinaspa Abednegoqa manam mikurqakuchu Diospa kamachisqanman hina mana mikuna kaqkunataqa. Bibliaqa nintaqmi Diosta sapa punchaw Daniel mañakusqanmanta (Dan. 1:8; 6:10). Chayna kaptinpas Jehova Diosta mana yupaychaq nacionpa munaychakusqan kasqankuraykum, Diospa kamachisqantaqa mana lliwtachu kasukuyta atirqaku.

5. (1) ¿Imatam Jehova Diosqa llaqtanman nirqaña? (2) ¿Imanasqam mana creenapaq hina karqa?

⁵ ¿Yaqachu judiokunaqa kaqmanta Jehova Diospa llapan kamachikuyninkunata kasukuyta atinmanku karqa? Babilonia nacionqa manam haykapipas presochasqan runakunataqa kachariqchu. Ichaqa Jehova Diosmi nirqaña llaqtanta librananmanta.  Nisqanman hinamá ruwarqa. Manam yanqachu rimasqankunaqa karqa (Is. 55:11).

6, 7. Hatun Babiloniapi Diospa llaqtan presochasqa kasqanmanta, ¿imanasqam manaña ñawpaqpi hinañachu chaynata entiendenchik?

⁶ ¿Yaqachu Jesuspa qatiqninkunaqa Babilonia nacionpi presochasqa runakuna hina huk kaqninpi tarikurqaku? Achka watakunam Willakuq qillqanchik nirqa Diospa llaqtanqa Babilonia nacionpi presochasqa runakuna hina 1918 kaq watapi tarikusqankumanta. Nirqataqmi 1919 kaq watapi librasqa kasqankumanta. Ichaqa kay yachachikuypi hinaspa qatiqnin yachachikuypim yachasunchik imanasqa manaña chaynata entiendesqanchikmanta.

⁷ Hatun Babiloniaqa enteron pachapi pantay religionkunawanmi tupan. Diospa llaqtanqa manam 1918 watapiqa pantay religionpa munaychakusqanchu karqa. Aswanqa chay wata ñawpaqtaraqmi hanaq pachapaq akllasqa iñiqmasinchikkunaqa pantay religionkunamanta rakikuchkarqakuña. Chay watapim kamachiq runakuna iñiqmasinchikkunata qatikacharqaku, manam pantay religionkunachu qatikacharqaqa. Chaynaqa, 1918 kaq watapiqa manañam Diospa llaqtanqa pantay religionpa munaychakusqanchu karqa.

8. ¿Imam pasakurqa apostolkunapa wañukusqan qipaman? (Qaway 21 kaq paginapi dibujota).

⁸ Waranqantin judiokunawan huk nacionniyuq runakunam, 33 watapa pentecostes fiestanpi Diospa chuya espiritunta chaskirqaku. Paykunam bibliapa nisqanman hina karqaku “akllasqa ayllukuna, sacerdote kachkaspa kamachiqkuna, chuya llaqta hinaspa Diospaq sapaqchasqa runakuna” (leey 1 Pedro 2:9, 10). Jesuspa apostolninkunaqa wañukunankukamam Diospa llaqtanta pantay yachachikuykunamanta waqaycharqaku. Ichaqa apostolkuna wañukuptinkum Diospa llaqtanpi wakin runakuna llullakunata yachachiyta qallaykurqaku, chaynapi iñiqkuna paykunataña qatinankupaq. Chay runakunaqa Aristóteles hinaspa Platón sutiyuq yachaysapa runakunapa yachachisqankutam qatipakurqaku, manam Diospa palabranpi yachachikuyman hinachu (Hech. 20:30; 2 Tes. 2:6-8). Achka runakuna iñiqkunapi punta apaqkuna kaspankupas, astawanraqmi riqsisqa kayta munarqaku. Chayna kasqankuraykum mana kasukurqakuchu “qamkunaqa wawqintillanmi kankichik” nispa Jesuspa nisqantapas (Mat. 23:8).

9. ¿Imaynatam Roma nacionta kamachiq religionpi punta apaqkunawan hukllawakurqa? ¿Imapim chayqa tukurqa?

⁹ Pantay dioskunata yupaychaq Constantino runam Roma nacionta kamachirqa 313 kaq watapi, hinaspam Jesuspa qatiqnin tukuq religion kananpaq saqirqa. Chaymantapacham Roma nacionta kamachiqwan religionpi punta apaqkunaqa huklla karqaku. Huk kutipim Nicea llaqtapi religionpi punta apaqkunawan Constantino huñunakurqa imakunapi creesqankuta hukllawanankupaq. Chay huñunakuypim tantearqaku Jesus Dios kasqanmanta yachachinankupaq, ichaqa Arrio sutiyuq sacerdote chaynata mana yachachiyta munaptinmi Constantino  qarqururqa nacionninmanta. Achka watakuna pasaruptinñataqmi Teodosio Roma nacionta kamachiyta qallaykurqa hinaspam llapankuta kamachirqa catolico religionniyuq kanankupaq. Ñawpaq tiempomanta estudiaq runakunam ninku Teodosio kamachiptin, pantay dioskunata yupaychaqkuna Jesuspa qatiqninkunaña rikurisqankumanta. Ichaqa “Jesustam qatiniku” niqkunaqa ñam pantay yachachikuykunawanqa llumpaytaña hukllawakururqaku, chayraykum hatun Babiloniapa munaychakusqanña karqaku. Chayna kaptinpas, kachkarqaraqmi hanaq pachapaq akllasqa Diosman sunqu runakunaqa, paykunaqa Jesuspa rikchanachisqan trigo hinam karqaku. Kay runakunaqa anchatam kallpanchakurqaku Diosta yupaychanankupaq, ichaqa aschallam willakusqankutaqa uyarirqaku (leey Mateo 13:24, 25, 37-39). Paykunaqa chiqaptapunim pantay religionpa munaychakusqan karqaku.

10. ¿Imanasqam wakin runakunaqa iglesiapi yachachikuykunamanta iskayrayayta qallaykurqaku?

¹⁰ Chay tiempopi runakunaqa yaqa llapankum griego utaq latin rimaykunapi bibliataqa ñawinchaqku hinaspam iglesiapi yachachikuykuna pantay kasqanmanta musyakururqaku. Chaymi wakinkuqa iglesiamanta lluqsikururqaku, ichaqa manam  yachasqankumantaqa willakunankuchu karqa. Willakuspankuqa wañuchisqam kananku karqa.

11. ¿Imaynatam religionpi punta apaqkuna bibliata runakunamanta pakarurqaku?

¹¹ Tiempopa risqanman hinam, griego utaq latin rimaytaqa asllaña rimarqaku. Religionpi punta apaqkunaqa manam munarqakuchu huk rimaykunaman Diospa palabranta ruwanankutaqa. Chayraykum wakin sacerdotekunawan allin educacionniyuq runakunalla bibliataqa ñawinchaqku, wakin sacerdotekunaqa manam ñawinchayta nitaq qillqaytapas allintaqa yachaqkuchu. Iglesiapi yachachisqankuta pipas mana creeptinqa llumpaytam ñakarichiqku. Hanaq pachapaq akllasqa iñiqmasinchikkunaqa pakan-pakanllam aslla huñunakuqku, wakinkum ichaqa mana huñunakuyta atiqkuchu. “Sacerdote kachkaspa kamachiqkuna” kanankupaq akllasqa iñiqmasinchikkunam Diosta huk sunqulla yupaychayta mana atirqakuchu. Babilonia nacionpi presochasqa judiokuna hinam tarikurqaku. Pantay religionqa yaqa llapan runakunatam munaychakururqa.

12, 13. ¿Imanasqam Jesuspa chiqap qatiqninkunaqa suyarqaku pantay religionmanta librasqa kayta? Willarimuy.

¹² ¿Atinmankuchu karqa Jesuspa chiqap qatiqninkuna Diospa munasqanman hina mana pipapas harkakusqanña yupaychayta? Arí, kaykunaraykum: 1450 kaq watapim ruwarurqaku qillqakunata ruwanapaq maquinata. Manaraq chayta ruwachkaptinkum bibliataqa makillawan ruwaqku, hichu-hichu kaq runakunam chunka killapi enteron bibliata qispichiqku, chayta ruwayqa sasam karqa. Chaymantapas animalkunapa qaranpim qillqaqku. Chayraykum mana achkachu bibliaqa karqa hinaspapas achka qullqipaqmi karqa. Ichaqa qillqakuna ruwanapaq maquinawanmi huk punchawllapi 1.300 paginakunata copiaqku.

¹³ Chaymantapas bibliatam huk rimaykunapi ruwayta qallaykurqaku. 1500 watamantam qarinchakuq runakuna Diospa palabranta runakunapa rimayninkupiña ruwayta qallaykurqaku. Paykunaqa chaytam ruwarqaku wañuchinankuta yachaspankupas. Sacerdotekunaqa mancharisqallañam kachkarqaku. ¿Imanasqa? Rimayninkupi bibliata runakuna ñawinchayta qallaykuspankuqa tapukunmankuchá karqa: “¿Maypitaq bibliaqa nin wañuqkunata misachispa sacerdotekunaman qullqita qunamanta? ¿Maypitaq bibliaqa nin runa wañukuptin alman mana wañusqanmanta?”, nispa. Iglesiapi pantay yachachikuykunaqa Aristóteles hinaspa Platón sutiyuq runakunapa yachachisqallanmi karqa. Chay runakunaqa Jesuspa tiemponmanta ñawpaqtaraqmi kawsakurqaku. Sacerdotekunaqa ancha piñasqallañam karqaku yachachisqanku pantay kasqanmanta pipas willakuptinqa, chaymi chayna runakunataqa wañuchiqku. Sacerdotekunaqa manam munarqakuchu runakuna bibliata ñawinchanankuta nitaq tapukunankutapas. Ichaqa wakin qarinchakuq runakunam mana munarqakuchu pantay religionpa munaychakusqan kayta. Paykunaqa bibliata estudiaspankum chiqap yachachikuykunata tarirqaku hinaspam astawan yachayta munarqaku.  Chay runakunaqa ñam pantay religionmanta librakunankupaqña kachkarqaku.

14. (1) ¿Imatam ruwarqaku biblia estudiayta munaqkunaqa? (2) ¿Imatam Russell iñiqmasinchik ruwarqa chiqap religionta tarinanpaq?

¹⁴ Achka runakunam bibliata ñawinchayta hinaspa estudiayta munarqaku, chaynapi yachasqankumanta rimanakunankupaq. Manam munarqakuchu sacerdotekuna paykunaman yachachinantaqa. Chayraykum huk law nacionkunaman astakurqaku, hawka mana pipa harkakusqan bibliata estudianankupaq. 1870 kaq watapim Estados Unidos nacionpi, Charles Taze Russell hinaspa wakin runakunapas allinta biblia estudiayta qallaykurqaku. Qallariypim Russell iñiqmasinchik tariyta munarqa bibliapa nisqanman hina yachachiq religionta. Chaymi achka religionkunata watukurqa bibliamanta ima yachachisqankuta yachananpaq. Ichaqa chayllam musyakururqa bibliapa nisqanman hina ni mayqinpas yachachisqanta. Huk kutipim Russell iñiqmasinchik religionkunapi punta apaqkunawan huñunakurqa, chay huñunakuypim yachachirqa yanapaqninkunawan kuska bibliapi chiqap yachachikuykunata tarirusqankumanta. Payqa munarqam chiqap yachachikuykunata chay punta apaqkunapas iglesiankupi yachachinankuta, ichaqa manam munarqakuchu. Chay tiempopi biblia estudiaqkunaqa chayllam yacharurqaku pantay religionwan kuska Diosta mana yupaychanankumanta (leey 2 Corintios 6:14).

15. (1) ¿Haykapimantam Jesuspa chiqap qatiqninkuna hatun Babiloniapa presochasqan karqaku? (2) ¿Ima tapukuykunamantam qatiqnin yachachikuypi yachasunchik?

¹⁵ Kay yachachikuypim yacharunchik, apostolkunapa wañukusqan qipata Jesuspa chiqap qatiqninkuna pantay religionpa munaychakusqan kasqankumanta. Ichaqa kay tapukuykunamantaraqmi yachananchik: ¿Imaynatam yachanchik hanaq pachapaq akllasqa iñiqmasinchikkuna 1914 watapa ñawpaqnintaraq pantay religionmanta lluqsikuyta qallaykusqankumanta? ¿Jehova Diosqa llakisqachu kachkarqa punta kaq hatun guerra kaptin yupaychaqninkuna paymanta pisillata willakuptinku? Chay tiempopi wakin iñiqmasinchikkunaqa, ¿guerrapi yanapakusqankuraykuchu Jehova Diospa qipanchasqanña karqaku? Apostolkuna wañukusqan qipaman Jesuspa chiqap qatiqninkuna pantay religionkunapa munaychakusqan kaspankuqa, ¿haykapim librakurqaku? Kay tapukuykunamantam qatiqnin yachachikuypi yachasunchik.