1, 2. ¿Imapaqmi tantiakunanku karqa Babiloniapi yachaq judio runakunaqa? (Rimarimuytaq Esdras 1:2-4 nisqanmantapas).

 KAMACHIQ CIROM nirqa judiokunaqa Babiloniapi 70 wata preso kasqankumanta Israel nacionninkuman kutikunankupaq (leey Esdras 1:2-4). Chayna kacharisqaqa karqaku Jehova Diospa yanapakuyninwanmi. ¿Imanasqam chaynata ninchik? Babilonia runakunaqa manam kachariqkuchu presochasqanku runakunataqa (Is. 14:4, 17). Chayna kachkaptinkum Babilonia runakunataqa kamachiq Ciro munaychakururqa, hinaspam payqa judiokunata llaqtankuman kutikunankupaq kacharirqa. Chaymi llapallan judiokunaqa tantiakunanku karqa Babiloniapi qipakunankupaq utaq llaqtankuman kutikunankupaq. Wakinkupaqqa chay tantiayninkuqa sasachá karqa, ¿imanasqa? Qatiqninpiyá chaymanta yachaykusun.

² Wakin judiokunaqa yuyaqñam kallarqaku karu-karuta rispa llaqtankuman kutinankupaqqa. Achka judiokunataqmi hina Babiloniapiña nacesqankurayku mana riqsirqakuchu ñawpa abuelonkupa Israel llaqtankutaqa. Chaymantapas yaqapaschá wakin judio runakunaqa Babiloniapi apuyarurqaku, chayraykupaschá paykunapaqqa sasa karqa mana riqsisqanku llaqtaman kutiyqa. Paykunapaqqa sasachá karqa negocionku utaq sumaq wasinku saqiyqa.

3. ¿Ima ruwaytam atinmanku karqa Israel llaqtankuman kutiq judiokunaqa?

³ Diosta kasukuy munaq judiokunaqa mayna kusisqachá tarikurqaku Israel llaqtankuman kutinankuta yacharuspankuqa. Sasa kaptinpas kutiytachá munarqaku, chaypiqariki Jehova Diostam aswan sumaqtaña yupaychananku karqa. Babiloniapiqa 50 masnin iglesiakunam karqa taytachakunata yupaychanankupaq. Jehova Diosta yupaychanankupaqmi ichaqa mana huk wasillapas karqachu. Babiloniapiqa manataqmi karqachu Jehova Diospaq animalta kañanankupaq altarpas nitaq chaypi servikuq sacerdotekunapas. Chaymantapas, chay llaqtapiqa taytacha-mamacha  yupaychaq runakunallam kakuq, Jehova Diosta yupaychaqkunaqa aschallam karqaku. Chayraykum Jehova Diosta kuyaq judiokunaqa Israel llaqtankuman kutiyta munarqaku, chaynapi Jehova Diosta aswan sumaqta yupaychanankupaq.

4. ¿Imatam Jehova Diosqa prometerqa judio runakunata?

⁴ Babiloniamanta Israel nacionmanqa yaqa tawa killa rispam kutinanku karqa, hinaspapas sasam kanan karqa. Ichaqa Jehova Diosmi paykunata prometerqa risqanku ñanpi imapas kaptinqa allichachinanmanta. Isaiaswanmi kaynata nispan willachirqa: “¡Jehova Diospa ñannintayá allichaychik! Diosninchikpaqyá purinan ñanta derechota chunniqninta ruwaychik. […] Manchakuypaq sitiokunam pampayanan, muqu-muqu chakrakunam pampayanan”, nispa (Is. 40:3, 4). Judiokunapaqqa facilllachá karqa derecho ñanninta hinaspa pampayachisqa ñanninta riyninkuqa, urqun-wayqunta rinankumantaqa. Chayna kasqanraykuchá chaylla hinaspa hawkalla chayarurqaku.

5. ¿Babiloniamanta Israel nacionman riq ñantaqa ima sutiwanmi suticharqaku?

⁵ Yaqa llapan ñantam runakunaqa suticharunku. Isaiaspa rimasqan ñanpas sutiyuqmi. Bibliapim nin: “Ñanmi chaypi kanqa, arí, sapaqchasqa ñanwan sutichasqanku ñanmi kanqa. Huchayuq runaqa manam chaynintaqa purinqachu”, nispa (Is. 35:8). Chaynata nispanqa ¿ima niytam Jehova Diosqa munachkarqa Israel runakunata? ¿Imaynatam ñuqanchiktapas chay nisqanqa yanapawanchik?

6. ¿Imanasqataq ‘sapaqchasqa ñan’ kasqanta Diosqa nirqa?

⁶ ‘Sapaqchasqa ñan’ sutiqa sumaq suticham ñanpa sutinpaqqa ¿aw? ¿Imanasqataq ‘sapaqchasqa ñan’ kasqanta Diosqa nirqa? Chaynataqa nirqa Israel nacionpi manaña pipas huchapakuq kananmantam, manaña taytacha-mamachata yupaychanankumantam nitaq hatun huchakunatapas manaña ruwanankumantam. Babiloniamanta kutiq judiokunaqa Jehova Diospaq sapaqchasqa runakunañam kananku karqa (Deut. 7:6). ¿Chaywanqa nichkan Babiloniamanta kutiqkuna Diospa munasqanman hinaña kawsakusqankutachu? Manam. Aswanqa hinallaraqmi kallpanchakunanku karqa Jehova Diospa munasqanman hina kawsakunankupaq.

7. ¿Imakuna ruwaytam saqinanku karqa wakin judiokunaqa?

⁷ Yachamusqanchikman hinam achka judiokunaqa Babiloniapiña nacerqaku, chaymi Babilonia runakuna hinaña piensarqaku hinaspa kawsakurqakupas. Punta kutiqkunamanta achka watakuna qipatam Esdras yacharurqa mana Diosta yupaychaq warmikunawan judiokuna casarakurusqankuta (Ex. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2). Chaymanta qipatapas, Nehemiasmi yacharurqa wakin judiokunapa churinkuqa hebreo rimayta mana yachasqankuta (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24). Chaynaqa hebreo rimayta mana yachachkaspankuqa, ¡imaynamá Jehova Dios kasukuytaqa yachanmanku karqa! Hebreo rimaypimriki Diospa palabranqa qillqachisqa karqa (Esd. 10:3, 44). Chaymi chay judiokunaqa chay mana allin ruwasqankuta saqinanku karqa. Chaytaqa mana sasachakuspachá ruwarqaku Israel nacionpiña yachasqankurayku. Chaypimriki aswan sumaqtaña Jehova Dios yupaychayta qallaykurqaku (Neh. 8:8, 9).

8. ¿Imapaqmi ñuqanchiktapas yanapawanchik ‘sapaqchasqa ñanmanta’ yachayqa? (Qaway qaranpi kaq dibujokunata).

⁸ Yaqapaschá wakinqa ninmanku: “An, ¿chaykunatachu judio runakuna ruwananku karqa? ¿Ichaqa ñuqanchiktapas yanapawachwanchu chay ruwasqankuqa?”, nispa. Arí, yanapawachwanmi. Ñuqanchikpasriki ‘sapaqchasqa ñannintam’ richkanchik. Chay ñanninta riyninchikmi yanapawanchik Diospa llaqtanpi kaspa  huk sunqulla Diosta yupaychanapaq chaynataq hamuq tiempopi achka bendicionta chaskinapaq. Chaymi hanaq pachapaq kaqkunapas hinaspa ‘sapaq ovejakunapas’ hina chay ñanllapi kananchik (Juan 10:16). b 1919 watamantapacham waranqantin qarikuna, warmikuna chaynataq warmachakunapas pantay religionmanta lluqsikuspanku ‘sapaqchasqa ñannintaña’ richkanku. Chay runakunamanta hukninchá qam kachkanki. Pachak wata masninña ‘sapaqchasqa ñan’ kichasqa kaptinpas, kay ñantaqa 1919 watapa ñawpaqnin watakunataraqmi allichayta qallaykurqaku.

9. Isaias 57:14 nisqanman hinaqa, ¿pikunataq ‘sapaqchasqa ñan’ allichayta qallaykurqaku?

⁹ Babiloniamanta kutimuq judiokunapaqmi Jehova Diosqa ñanpi imapas harkaqninku kaqta allichachirqa (leey Isaias 57:14). ¿Kay tiempopipas Diosqa ‘sapaqchasqan ñanta’ allichachirqachu? Awriki. 1919 watapa ñawpaqnintaraqmi Jehova Diosqa payman sunqu runakunawan ‘sapaqchasqa ñan’ allichachiyta qallaykurqa (tupachiytaq Isaias 40:3 nisqanwanpas). Arí, Diosman sunqu runakunamá ‘sapaqchasqa ñan’ allichaypi yanapakurqaku, chaynapi qipakunata allin sunquyuq runakuna pantay religionta saqispa Diospa llaqtanmanña yaykumunankupaq. Diospa llaqtanpiqariki Jehova Diosninchiktam huk sunqulla munasqanman hina yupaychachkanchik. Qatiqninpiyá yachaykusun ‘sapaqchasqa ñanta’ allichanankupaq imakuna ruwasqankumanta.

10, 11. Qillqakunata ruwanapaq maquinaqa hinaspa bibliata achka idiomapiña ruwasqankuqa ¿imaynatam runakunata yanaparqa? (Qawaytaq dibujokunatapas).

¹⁰ Qillqakunata ruwanapaq maquinata ruwasqankumanta. Yaqa 1450 watakamaqa bibliataqa makillawanmi copiaqku hukta ruwanankupaqqa, chay ruwayqa sasam karqa hinaspapas una-unaypim qispichiqku. Chaymi bibliaqa mana achkachu karqa, hinaspapas achka qullqipaqmi karqa. Ichaqa qillqakunata ruwanankupaq maquinam yanapakurqa bibliata achkata ruwanankupaq, chaymi achka runapaña biblianqa kapurqa.

¹¹ Achka rimaykunaman bibliata ruwasqankumanta. Pachaknintin watakunam bibliaqa latin rimayllapi karqa, chay rimaytaqa estudioyuq runakunallam yachaqku. Ichaqa qillqakunata ruwanapaq maquinata ruwarusqankuraykum Diosta kasukuq runakuna bibliata ruwarurqaku runakunapa rimasqanku idiomapiña. Runakunapa bibliankuña kaptinqa iglesiapi yachachimusqankutam bibliankuwan tupachiqku.

12, 13. ¿Imaynatam wakin runakunaqa cuentata qukururqaku iglesiakunaqa pantayta yachachisqankuta hinaspa imatam ruwarqaku?

¹² Bibliata entiendenapaq qillqakunata ruwasqankumanta. Achka runamasinchikkunam bibliata allinta estudiarqaku, hinaspam Diosmanta imam kaqta yacharurqaku. Chay yachasqankutam lliwman willakurqaku. Chaywanqa iglesiapi punta apaqkunaqa llumpaytam piñakurqaku. Yaqa 1835 watapaqqa allin sunquyuq runakunam bibliamanta yachasqankuta tratadokunapi, folletokunapi ruwaruspanku aypukurqaku iglesiapi yachachisqankuqa pantay kasqanta runakuna yachanankupaq.

¹³ 1835 watapim Diosman sunqu Henry Grew sutiyuq runa ruwarurqa wañukuptinchik ima pasawasqanchikmanta rimaq folletota hinaspam aypukurqa. Paymi bibliapi nisqanman hina nirqa llapallanchik wañuqlla kasqanchikta chaynataq Dioslla wiñaypaq kawsakunapaq yanapawananchikmanta. Manamá chaynatachu iglesiakunapiqa yachachiqku. Chaymantam iskay wata pasayta 1837 watapi George Storrs sutiyuq runa trenpi viajachkaspan Henry Grewpa ruwasqan folletota tarikuruspa leerurqa. Hinaspanmi bibliamanta  imam kaqta yacharusqanta runamasinkunaman paypas willakurqa. Chaymi George Storrsqa 1842 watapi kaypi-chaypi yachachirqa “¿Wiñaypaqchu kawsakunqaku mana allin runakunaqa?” niq yachachikuyta. George Storrspa bibliamanta rimaq qillqakuna ruwasqanqa anchatam yanaparqa musullaraq kaq Charles Taze Russelltapas bibliamanta imam kaqta yachananpaq.

14. ¿Imaynataq yanaparqa chay runakunapa qillqakuna ruwasqankuqa iñiqmasinchik Russellta hinaspa yanapaqninkunata? (Qawaytaq dibujotapas).

¹⁴ ¿Imaynatam yanaparqa chay runakunapa qillqakuna ruwasqankuqa iñiqmasinchik Russellta hinaspa yanapaqninkunata? Chay tiempoqa karqañam diccionariopas, textokunata tarinapaq libropas chaynataq tukuy rikchaq bibliakunapas. Chay qillqakunaqa anchatam yanaparqa bibliata allinta entiendenankupaq. Paykunataqa yanaparqataqmi Henry Grewpa, George Storrspa hinaspa hukkunapa qillqakuna ruwasqankupas. Chaymi Russellpas hinaspa yanapaqninkunapas bibliamanta rimaq achka librokunata hinaspa tratadokunata ruwarqaku. Chayqa allinmi karqa ‘sapaqchasqa ñan’ hinalla allichasqa kananpaq.

15. ¿Ima allin kaqkunam karqa 1919 watapi?

¹⁵ 1919 watamantaqa manañam pantay religionqa Diospa llaqtantaqa munaychakurqañachu. Chay watamantapacham kachkan Diospa llaqtanpi “allin ruwaq yuyayniyuq sirviente”, paykunaqa anchatam yanaparqaku allin sunquyuq achka runakuna Diospa ‘sapaqchasqan ñanninta’ rinankupaq (Mat. 24:45-47). Ñawpaqmantaraq Diosman sunqu runakunapa ruwasqankum yanaparqa chay ñanninta riqkuna Diosmanta imam kaqta yachanankupaq, chaynataq runakunapaq Dios ima ruwananmantapas (Prov. 4:18). Chaymantapas Diospa munasqanman hinaña kawsakunankupaqmi imapas mana allin ruwasqankuta saqirqaku. Diosqa manamá hikutarqachu chaylla lliw mana allin ruwasqankuta saqinankupaqqa. Aswanqa watakuna pasasqanman hinam yanaparqa chaykunaqa mana allin kasqanta cuentata qukunankupaq (Qawaytaq “ Jehova Diosqa pisi-pisimantam llaqtanta  chuyancharqa” niq yachachikuytapas). ¡Mayna kusisqachá hamuq tiempopiqa tarikusun Diospa munasqanman hinaña tukuy imata allinta ruwaspanchikqa! (Col. 1:10).

16. ¿Imakunatam ruwaspam 1919 watamantapacha ‘sapaqchasqa ñanta’ allicharqaku? (Rimarimuytaq Isaias 48:17; 60:17 nisqanmantapas).

¹⁶ Ima ñanpas puripas kananpaqqa sapa kutim allichasqa kanan. Chaynallataqmi 1919 watamantapacha ‘sapaqchasqa ñantaqa’ sapa kuti allicharqaku Diosmanta imam kaqta yachaspanku, chaynapi pantay religionmanta lluqsikamuqkuna Diospa llaqtanman yaykukamunankupaq. Allin ruwaq yuyayniyuq sirvienteqa anchatamá kallpanchakurqa bibliamanta rimaq librokunata ruwananpaq. Chaymi 1921 watapi El Arpa de Dios niq librota ruwarurqaku. Chay libroqa karqa runakunaman Diosmanta imam kaqta yachachinapaqmi. Chay librotaqa 36 idiomapim ruwarurqaku hinaspam yaqa seis millon librota runakunaman aypukurqaku. Chay librowanmi achka iñiqmasinchikkuna Jehova Diosta riqsirqaku. Qaynakunallañataqmi lluqsimurqa Kusisqa kawsakunapaq sutiyuq libronchik bibliamanta yachachinapaq. Chayqa allintam runakunata yanapachkan. Arí, kay tukupay tiempopipas Jehova Diosqa llaqtanwanmi achka yachachikuykunata apachimullawanchik chaynapi ‘sapaqchasqa ñanninta’ hinalla rinapaq (leey Isaias 48:17; 60:17).

17, 18. ¿Maymantaq apawanchik ‘sapaqchasqa ñanqa’?

¹⁷ Pipas bibliata estudiayta qallaykuspanqa ‘sapaqchasqa ñannintam’ puriyta qallaykun. Chaywanpas wakinqa saqirunkum, wakiqninchikmi ichaqa ‘sapaqchasqa ñanninta’ hinalla richkanchik imaña-haykaña kaptinpas maymi chayananchikkama.

¹⁸ Hanaq pachapi kawsakuyta suyaqkunaqa Diospa ‘sapaqchasqa ñanninta’ hinalla rispankuqa hanaq pachapi Diospa sumaq huertamanmi chayanqaku (Apoc. 2:7). Kay allpa pachapi kawsakuyta suyaqkunañataqmi hinalla rispankuqa chayanqaku waranqa wata Jesus kay pachata kamachisqanpa tukuyninkama. Chay tiempopaqqa lliw runakunam mana pantaqña kasunchik. Diospa ‘sapaqchasqa ñanninta’ rispaykiqa amañayá saqisqayki kaqkunataqa yuyarayayñachu, aswanqa hinallayá kallpanchakuy musuq allpa pachaman chayanaykikama. ¡Chaypiñayá tupaykusunchik wawqi-panillaykuna!