1, 2. a) ¿Hayk’a tiempopaqmi casarakuna? b) ¿Iman yanapawasunman kusisqa tiyanapaq?

 JEHOVÁ DIOSQA manan iskay kinsa watakunalla tiyanankupaqchu Adán Evata casarachirqan, aswanmi wiñay tiyanankupaq (Génesis 2:24). Chaymi kunanpas Jehová Dios kamachikun hukllawan casarakunapaq. Wasanchay hucha kallaqtinmi munaqqa divorciakuspa hukwan casarakuyta atinman (Mateo 5:32).

² ¿Imaynatan casarasqa runakuna kusisqa kawsankuman? Biblian willan iskay yanapaykunamanta. Sichus qharipas warmipas chayman hina kawsanqaku chayqa kusisqan tiyanqaku, askha saminchaykunatataqmi chaskinqaku. ¿Mayqenkunataq chay yanapaykunari?

3. ¿Ima kinsa munakuykunan kanan casado warmi-qharipi?

³ Casado kawsaypi kusisqa kawsanapaqqa munakuymi kanan. Biblian willan tawa munakuykunamanta: 1) amigokuna munakuymanta (Juan 11:3). 2) familia ukhupi munanakuymanta (Romanos 12:10). 3) warmi-qhari munanakuymanta (Proverbios 5:15-20). Chay kinsantin munakuymi casado warmi-qharipi kanan. Ichaqa kallantaqmi huk munakuypas, chayqa kinsantin munakuymantapas aswan hatunmi.

4. ¿Imayna munakuymi kallantaq?

⁴ Tawakaq munakuyqa a·gá·pe nisqan. Chay simiqa griego rimaymantan hamun, chay rimaypin Mosoq  Rimanakuy librokunapas qelqakurqan. 1 Juan 4:8 texton nin: “Diosqa munakuymi”, nispa. Chay munakuy simiqa a·gá·pe nisqa simimantan t’ikrakun. “Ñoqanchisqa Diostan munakunchis, ñawpaqtaraq pay munakuwasqanchisrayku.” (1 Juan 4:19.) Arí, cristianokunaqa Jehová Diostan ñawpaqta munakunanchis chaymantataq runamasinchista (Marcos 12:29-31). Efesios 5:2 texton nillantaq: “Munanakuypi kawsaychis, imaynan Cristopas munakuwarqanchis hinata. Payqa ñoqanchisraykun sacrificiopi pay kikinta haywakurqan”, nispa. Chay textopi munakuy simikunaqa a·gá·pe nisqamantan t’ikrakullantaq. Jesusmi nirqan: “Chhaynapin ñoqaq yachachisqaykuna kasqaykichista  llapa yachanqaku qankuna munanakuqtiykichis [a·gá·pe]”, nispa. Arí, chhayna munakuq kayninkupin qatikuqninkunaqa sut’ita reqsichikunanku karqan paypa qatikuqninkuna kasqankuta (Juan 13:35). Chay a·gá·pe nisqa simin rikhurillantaq 1 Corintios 13:13 textopi, chaypin nin: “Chay hinaqa, kashallanpunin iñiypas, suyakuypas, munakuypas, ichaqa chaykunamanta aswan chaniyoqqa munakuymi [a·gá·pe]”, nispa.

5, 6. a) ¿Imaynapin iñiymantapas suyakuymantapas munakuy aswan chaniyoq? b) ¿Imaraykun casadokuna paykunapi wiñachinanku a·gá·pe nisqa munakuyta?

⁵ ¿Imaynapin a·gá·pe nisqa munakuy iñiymantapas suyakuymantapas aswan chaniyoq? Chay munakuyqa Bibliapi Diospa kamachikuyninkunaman hina munakuymi (Salmo 119:105). Hinaspapas huk runakunapaq allinta ruwapuymi, chay runakuna manaña munakunapaq hinachu kankuman chaypas. Chay munakuy kaqtinmi casado warmi-qharipas Colosenses 3:13 textopi yuyaychayman hina kawsanku, chaypin nin: “Qankunapura paciencianakuychis, pipas hukpa contranpi imatapas riman chayqa, pampachaykunakuychis. Imaynan Cristopas [“Jehová”, NM] pampacharqasunkichis, chay hinallataq qankunapas pampachaychis”, nispa. Munanakuq warmi-qhariqa astawanmi paykunapi wiñachinku a·gá·pe nisqa munakuyta ‘tukuy sonqowan munanakunankupaq. [Chhayna] munakuyqa askha huchakunatan pampachan’ (1 Pedro 4:8). Arí, munakuyqa huchatan pampachan ichaqa manan chinkachiyta atinmanchu llapa runakuna pantaq kasqanchisrayku (Salmo 130:3, 4; Santiago 3:2).

⁶ Sichus casado kawsaypi iskayninku Jehová Diosta munakunqaku paykunapas munanakunqaku chayqa, sumaqtan kawsanqaku chay ‘munakuy wiñaypaq’ kasqanrayku (1 Corintios 13:8). Hinaspapas chay  munakuyqa “tukuy imatapas sumaqta hukllaman tukuchin” (Colosenses 3:14). ¿Imaynatan casarasqakuna a·gá·pe nisqa munakuyta sonqonkupi wiñachinkuman? Iskayninkun Bibliata t’aqwispa yachasqankumanta parlarinanku, yachanankun Jesuspa tukuy ruwasqanmanta chayman hinataqmi kawsananku. Huñunakuykunamanmi rinanku, mañakunankutaqmi Diospa santo espiritunta chay munakuy paykunapi wiñananpaq (Proverbios 3:5, 6; Juan 17:3; Gálatas 5:22; Hebreos 10:24, 25).

7. ¿Iman casarasqakunata yanapallanqataq?

⁷ Casarasqakuna kusisqa kawsanankupaqqa respetanakunankun, chaymi iskaykaq yanapay. Biblian llapa cristianokunata casarasqakunatapas nin: “Respetanakuspa hukkuna hukkunawan aswan allinpaq qhawanakuychis”, nispa (Romanos 12:10). Apóstol Pedron qelqarqan: “Qosakuna, esposaykichiswan allin yuyaywan kawsaychis p’akikuq vasota hina rikuspa sumaqta respetaychis”, nispa (1 Pedro 3:7). Warmikunatan Pablo nillantaq: “Esposakuna qosaykichista respetaychis”, nispa (Efesios 5:33). Pitapas respetaspaqa allintan qhawarinchis, respetanchismi imayna kasqanta imayna yuyaykusqantapas, atikusqanman hinataqmi munasqanta qonchis.

8-10. ¿Imaynatan respetanakuy casadokunata yanapanman sumaqta kawsanankupaq?

⁸ Casado kawsayninkupi sumaq kawsayta munaqkunaqa respetanakunankun, chaypaqmi ichaqa mana ‘pipas pay kikinpa allinnillantaqa maskhananchu, aswanpas [...] [warminpa otaq qosanpa] allinnintan maskhanan’ (Filipenses 2:4). Manan paypa allinnillanpaqchu imatapas ruwanan, aswanmi warminpi otaq qosanpiraq yuyaykunan. Arí, warminpa otaq qosanpa allinnintan ñawpaqta maskhanan.

 ⁹ Respeto kaqtinqa sapankankun hukniray yuyaykusqankuta sumaqta uyarinakunku. Sapanka runapas hukniraytan yuyaykunku. Yaqapaschá huk ruway qosapaq ancha chaniyoq kanman warmipaqtaq mana otaq warmiq munasqanta qosan mana munanmanchu. Chaywanpas sapankan respetanan qosanpa otaq warminpa ima munasqantapas ima nisqantapas, ichaqa Jehová Diospa kamachikuyninman hinallan imapas kanan (1 Pedro 2:16; tupachiy Filemón 14). Manan mayqenninkupas sientechiq hinaqa rimananchu nitaq pisichaq chansakunatapas rimanankuchu wasipi kaspapas runakunawan kaspapas.

¹⁰ Arí, casado ukhupi sumaqta kawsanapaqqa Diostan ñawpaqta munakuna, hinallataq munanakuspa respetanakuspa kawsana. ¿Imakunapin munanakuypas respetanakuypas yanapawasunman?

11. Bibliaq nisqan hina, ¿pin familiapi umallin?

¹¹ Biblian willan qharikuna familiankuta allinta umallinankupaq kamasqa kasqankuta. Chaymi Jehová Dios qharita kamachin warminta wawankunatawan uywananpaq Diosmanta yachachinanpaqwan. Payqa Diospa munasqanman hinan imatapas ruwanan, Diosta manchakuspataqmi kawsananpas. Biblian warmikunata nin: “Imaynan Señorninchista kasunkichis chay hinata casarasqa warmikuna qosaykichista kasuychis. Qosaqa warmiq umanmi, imaynan Cristopas llapa iñiq t’aqaq uman hina”, nispa (Efesios 5:22, 23, Edición 1988). Ichaqa Bibliaq nisqan hina kanmi qharikunaq umallinpas, paytan qosakuna kasukunanku. Apóstol Pablon qelqarqan: “Kaykunatan yachanaykichista munani, Cristoqa llapa qhariq umanmi, qharitaq esposanpa uman, Diostaq Cristoq uman”,  nispa (1 Corintios 11:3). Allin yuyayniyoq qosaqa Jesusta qatikuspan familianta sumaqta umallin.

12. ¿Ima allin ejemplotan Jesús qorqan umallin kasukuypi, imayna umalli kaypipas?

¹² Jesuspas umalliyoqmi, umallinqa Jehová Diosmi, paytan paypas kasukun. Chaymi nirqan: “Manan munayniytachu ruwayta munani, aswanmi kachamuwaqniy Yayaq munayninta”, nispa (Juan 5:30). ¡Ruwasqanqa qatikunapaq hinapunin! “[Jesusqa] karqanñan manaraq imapas kamasqa kashaqtin”, Mesías kananpaqtaq akllasqa karqan (Colosenses 1:15). Hinaspapas Diospa llaqtantan umallinan karqan, chay qhepamantaq llapa angelkunamanta aswan atiyta chaskikuspa Diospa Reinonpi kamachikunan karqan (Filipenses 2:9-11; Hebreos 1:4). Chaywanpas, manan rumi sonqochu karqan nitaq imatapas allinllataña ruwanatachu munarqan. Manan capataz hinachu qatikuqninkunata sapa kutin yuyarichiq ima ruwanankutapas. Aswanmi llamp’u sonqo karqan, anchatan khuyapayaq llakiq ñit’isqan runakunatapas. Runakunatan nirqan: “Ñoqaman hamuychis llapa sayk’usqakuna q’episapakuna, ñoqan samachisqaykichis. Yugoyman k’umuykukuychis, hinaspa ñoqamanta yachaqakuychis llamp’ulla, huch’uyyaykukuq sonqoyoq kasqayta, chaymi qankunaqa samakuyta tarinkichis. Yugoyqa ch’usallan, q’epiypas manan llasachu”, nispa (Mateo 11:28-30). ¡Paywan kayqa may sumaqmi karqan!

13, 14. ¿Imaynatan qosakuna familianta umallinanku?

¹³ Familianpa allinninta munaq qosaqa Jesús imayna kasqanmantan allinta yachanan. Allin qosaqa manan k’arak sonqowanchu nitaq manchachiq hinachu warminta kamachin, aswanmi munakuspa respetan. Jesusqa mana huchayoqña kashaspapas ‘huch’uyyaykukuq sonqoyoqmi’ karqan, chaymi qosaqa astawanraq kallpachakunan huch’uyyaykukuq kananpaq,  chhaynapin imapipas pantaqtin warminpa pampachayninta mañakunqa. “Sut’illantan nisharqanki, pampachaykuway” nispa niy sasaña kanman chaypas, huch’uyyaykukuq qosapaqqa manan sasachu kanqa pantasqanta reqsikuy. Chhayna qosataqa warminpas sonqomantan kasukun, hatunchakuq chuchupakuq qosata kasukuymi ichaqa sasa. Respetoyoq warmipas pantaspaqa, “pampachaykuway qosay” ninqan.

¹⁴ Warmipas sumaq kamasqan kashan, familianta yanapananpaq hinapuni. Chaytan allin yuyayniyoq qosaqa mana qonqanchu. Warmikunan astawanqa khuyapayakuq kasqankuwan familiata hukllachanku, paywanmi llapankupas kusisqa kanku. Hinaspapas kallpachakunkun wasinku sumaq allichasqa tiyakunapaq hina kananpaq. Proverbios qelqapi 31 capitulopin willan ‘ancha allin warmimanta’, payqa allin warmi kaspan familianta sumaqta yanapaq. ‘Paymanmi qosanpas sonqollikuq.’ (Proverbios 31:10, 11.)

15. ¿Imaynatan qosakuna rikuchinkuman warminku munakusqankuta respetasqankutapas?

¹⁵ Wakin llaqtakunapiqa manas warmikuna qosankuta imallatapas tapuyta atinkumanchu, chay ruwayqa mana respetay hinas. Chay llaqtakunapiqa qharikunan esposankuta kamachinkuta hina qhawarinku. Chayta ruwaqkunaqa manan sumaqtachu esposankuwan kawsanku, nitaqmi Dioswanpas allinpichu kanku (tupachiy 1 Juan 4:20, 21). Wakin qharikunan ichaqa hinallata qhawanku warminku familiapi umallinanta. Cristota qatikuq qharikunaqa manan esposankuta kamachita hinachu qhawarinku nitaqmi pisichankuchu. Aswanmi Jesús hina munakuq kanku, Pabloq yuyaychasqanman hinataq ruwankupas, paymi nirqan: “Qosakuna, esposaykichista munakuychis, imaynan Cristopas iglesiata munakuspa payrayku wañurqan hinata”, nispa (Efesios 5:25). Jesusqa  anchatan munakurqan qatikuqninkunata, chaymi paykunarayku wañurqan. Allin qosaqa chhaynan kanan, esposanpa allinnintan ñawpaqta maskhanan manataqmi tukuy imatapas allinllataña ruwanantachu munanan. Sichus qosa Cristoq yupinta qatikuspa warminta munakunqa respetanqataq chayqa sonqomantan warminpas kasukunqa (Efesios 5:28, 29, 33).

16. ¿Imaynan kananku casarasqa warmikuna?

¹⁶ Adanta kamasqan qhepallamanmi Jehová Dios nirqan: “Manan allinchu qhariq sapallan kanan, paypaq hinapuni yanapaqninta ruwapusaq”, nispa (Génesis 2:18). Evaqa qosanta ‘yanapananpaqmi’ kamasqa karqan manan qosanman churapakunanpaqchu. Casado kawsayqa manan kaq rato iskay choferkunaq manejasqan carro hinachu kanan. Diosqa manan iskayninkutachu churarqan familiata umallinankupaq. Aswanmi qosata churarqan familianta munakuywan umallinanpaq, esposatataq munakuywan respetowan qosanta kasukunanpaq.

17, 18. ¿Imakunapin esposa qosanta yanapanman?

¹⁷ Warmiqa manan kasukuqllachu kanan, yanapananmi qosanta imachus ruway munasqanpipas. Qosanpa yuyaykusqan paypa yuyaykusqanwan manaña tupanmanchu chaypas yanapananmi, chhaynapin familiaqa aswan kusisqa kawsanqa.

¹⁸ Warmiqa huk hinamantapas yanapanmanmi qosanta allin uma kananpaq. Qosanta k’utupayananmantaqa paypaq phiñakunanmantaqa agradecenanmi allin uma kananpaq kallpachakusqanmanta. Yuyarinanmi ‘llamp’u sonqowan, sumaq sonqowan’ yanapakuq warmiqa qosanpa sumaq qhawarisqan kasqanta, ‘Diospa ñawpaqenpipas ancha chaniyoq’ kasqanta (1 Pedro 3:3, 4; Colosenses 3:12). ¿Qosa mana iñiq  kanman chayri? Chhaynaña kanman chaypas, Biblian warmikunata yuyaychan “qosanku munakuyta, wawanku munakuyta, allin yuyaywan puriyta, ch’uya kawsayniyoq-kayta, wasinkupi imallapas ruwakuyta, sumaq sonqo kayta, qosanku kasukuyta, chhaynapi ama pipas Diospa simin contra rimananpaq” (Tito 2:4, 5). Sichus warmi “llamp’u sonqowan respetowan” qosanman willanqa conciencianpa mana munasqanta chayqa, respetanmanmi yuyaykusqanta. Wakin qosakunaqa ‘mana rimapayasqallan iñinku warminpa allin purisqanta, ch’uya kawsasqanta manchakuyniyoq kasqanta, sumaq respetowan kawsasqanta rikuspa’ (1 Pedro 3:1, 2, 15; 1 Corintios 7:13-16).

19. ¿Imatan ruwanman warmi qosan Diospa kamachikusqan contra imatapas ruwananta munaqtin?

¹⁹ ¿Imatan huk cristiana ruwanman qosan Diospa kamachikusqan contra imatapas ruwananta munaqtin? Yuyarinanmi Dioslla Ancha Hatun Kamachikuq kasqanta, apostolkuna hinataqmi Diosllata kasukunan. Hechos 5:29 texton nin: “Hinan Pedroqa wakin apostolkunapiwan nirqanku: –Diostan ñawpaqtaqa kasunayku, manan runakunatachu”, nispa.

20. ¿Imapin casadokunata yanapanqa munanakuspa respetanakuspa kawsasqanku?

²⁰ Munanakuspa respetanakuspa kawsasqankun casadokunata yanapanqa sumaqta parlarinankupaq. Esposanta munakuq runaqa sumaqtan willarin imakuna ruwasqanmanta, sasachakuyninkunamanta, yuyaykusqanmanta, hukkunamantapas. Esposaq allinninpaqmi chayqa kanqa. Esposanta rimapayaspa sonqomanta uyariq qosaqa esposan munakusqanta respetasqantawanmi rikuchin (Santiago 1:19). Wakin qosakunas ichaqa pisita rimanku esposankuwan, chaytan kikin esposakuna willakunku,  chayqa llakikunapaqmi. Sasa tiempokunapi kawsasqanchisraykun qosakuna ch’isiyaqnintin llank’anku, maynintaq qolqenku mana aypasqanrayku warmikunapas llank’aq lloqsinku. Chhaynaña kaqtinpas iskayninkun t’aqanankupuni tiemponkuta kuska kanankupaq. Mana chayqa sapankankun munasqankuman hina kawsankuman otaq hukpa munakuyninta maskhankuman hinaspa sasachakuykunapi tarikunkuman.

21. ¿Imaynatan sumaq rimanakuy casado warmi-qharita yanapanman?

²¹ Sumaqta rimaypas ancha allinmi. “Sumaq rimasqakunaqa [...] simipaqmi misk’i, cuerpopaqmi hampi.” (Proverbios 16:24.) Qosa otaq esposa mana iñiqña kanman chaypas, Biblian cristianota nin: “Rimakuyniykichisqa ancha sumaqpuni kachun, kachiwan kachichasqa hina [sonqota kusichinapaq hina]”, nispa (Colosenses 4:6). Sichus mayqenninkupas sasachakuykunawan sinchi ñit’isqa tarikushaqtin qosa otaq esposa llamp’u simiwan rimapayanqa chayqa sonqontan llanllarichinqa. “Qolqepi ch’olqochisqa qori manzana hinan tiemponpipuni rimasqa simiqa.” (Proverbios 25:11.) Sapankanchismi allinta qhawarikuna imayna rimasqanchista ima simikuna rimasqanchistapas. Yaqapaschá phiñasqa qhari esposanta ninman: “¡Wisq’ay chay punkuta!” nispa. Ichaqa munayllata llamp’u sonqowan “wisq’aykuy chay punkuta” niymi “kachiwan kachichasqa hina” kanman.

22. ¿Iman yanapanqa casadokunata sumaqta parlanankupaq?

²² Misk’i simiyoq kay, kusisqa uyawan qhawarinakuy, llamp’u sonqo kay, khuyapayanakuy iman warmi-qharita yanapanqa sumaqta parlanankupaq. Chhaynata kawsanqaku chayqa, willanakunqakun ima necesitasqankutapas, yanapanakunqakun sasa tiempopi llakikuy tiempopipas. Biblian nin: “Manchalikunata  [“llakisqakunata”, NM] yanapaykuychis”, nispa (1 Tesalonicenses 5:14). Mayninqa qosan pisikallpayanqa maynintaq warmi llakisqa tarikunqa. Chhaynapi tarikuspa ‘yanapanakuqtinkuqa’ anchatan kallpachanakunqaku (Romanos 15:2).

23, 24. ¿Imaynatan munanakuy respetanakuy casadokunata yanapanman yuyaykusqanku mana tupaqtin? Ejemplota willay.

²³ Anchata munanakuspa respetanakuqkunaqa manan esposanpa otaq qosanpa hukniray yuyaykusqanta contranpi hatariyta hinachu qhawarinqa. Aswanmi kallpachakunqa mana ‘phiñakunanpaq’ (Colosenses 3:19, MR). Sapankankun yuyarinanku ‘llamp’u simiwan kutichiyqa phiñakuy thasnuykusqanta’ (Proverbios 15:1). Imatapas sut’inta willawaqtinchisqa manan pisichanachu nitaq huchachanachu, aswanmi chay willawasqanchis yanapawananchis imayna sientekusqanta entiendenapaq. Sapankanchismi kallpachakunanchis ima sasachakuykunatapas llamp’u sonqowan allichanapaq.

²⁴ Huk kutinmi Sara Abrahamta niykurqan huk sasachayta allichananpaq, qosantaq mana uyariyta munarqanchu. Ichaqa Jehová Diosmi nirqan: “Imatachus Sara nisunki chayta ruway”, nispa (Génesis 21:9-12). Abrahamqa kasukurqanmi, chay ruwasqanmantataq saminchasqa karqan. Chhaynatan llapa qosakunapas ruwananku, otaq uyariykunallankupas esposanku huknirayta imatapas yuyaychaqtinqa. Warmipas manan payllachu rimanan aswanmi qosanpa rimasqanta allinta uyarinan (Proverbios 25:24). Sichus sapankanku munasqankuman hinalla imatapas ruwayta munanqaku chayqa, mana munakuyniyoq mana respetoyoq kasqankutan rikuchinqaku.

25. ¿Imaynatan allin rimanakuy yanapanman warmi-qhari puñuypi kusisqa kanankupaq?

²⁵ Warmi-qhari puñuypipas kananpunin rimanakuyqa.  Cuerpota mana kamachiq kaypas ñoqallanchispi yuyaykuypas warmi-qhari puñuyninchispin sasachakuykunata rikhurichinman. Chaymi casadokunaqa sut’inta rimananku pacienciayoqtaq kanankupas. Sichus sapankapas warminpa otaq qosanpa allinnintaraq munanqa chayqa, manan warmi-qhari puñuyninkupi sasachakuykuna kanqachu. Chaypipas huk ruwaykunapipas “ama pipas kikinpa allinnillantaqa maskhachunchu, aswanpas runamasinpa allinninta maskhachun” (1 Corintios 7:3-5; 10:24).

26. Casado kawsaypi sasachakuykunaña kan chaypas, ¿imaynatan Biblia yanapawasunman sumaqta kawsanapaq?

²⁶ Diospa Simin Qelqallan allintaqa yuyaychawasunman. Casado kawsaypiqa kanpunin sasachakuykuna. Ichaqa, Jehová Diospa nisqanman hina kawsanqaku, munanakuspa respetanakuspataq tiyanqaku chayqa, sumaqtan kawsanqaku. Chhaynapin rikuchinqaku casado kawsayta Paqarichiq Jehová Dios respetasqankuta.