1. ¿Mayqen Diospin confiarqanku Pablopas compañeronkunapas, imaraykun paypi confiarqanku?

 ÑAN 59 wataña kasharqan. Yapamantan Pabloqa juj barcoman seqarqan. Paytaqa soldadokunan presota apasharqanku, paywan kuskan risharqanku Lucaspas Aristarcopas (Hech. 27:2). Chay barcoq senqanpin nisqa “Zeuspa wawankuna” nispa. Chayqa griego runakunaq diosninmi karqan, chay barcopas yaqachus jina trigo apaq barco kanman karqan. Paykunaqa Malta islamantan Italia ladoman lloqsinanku kasharqan. Chay barcopi puriq runakunaqa Zeuspa churinkunatan wajakuqku Castorta Poluxta ima (Hech. 28:11). Pablowan compañeronkunapiwanmi ichaqa mana paykunamantachu wajakuqku, paykunaqa Jehová Diospa kamachinkunan karqanku, paytan tukuy sonqonkuwan serviqku. Paymi apóstol Pablomanpas willarqan imaynas Roma llaqtata rispa chaypi allin willakuykunata willanan karqan chayta, imaynas Roma reypa ñaupanmanpas chayanan karqan chaytapas (Hech. 23:11; 27:24).

2, 3. ¿Maynintan viajarqanku, pin Pablota yanapaqpuni?

² Malta islamanta lloqsispan chay barcoqa Siracusa llaqtapi sayarqan, chay llaqtaqa Sicilia jatun islapin kasharqan. Chay tiempopaqqa chay llaqtaqa yaqañan rijch’akusharqanpas Atenas llaqtaman Roma llaqtaman ima. Kinsa p’unchay qhepamanmi chay barcoqa puririllarqantaq jinaspa Regio llaqtaman chayarqan, chay llaqtaqa Italia wichaypa uray ladonpin kasharqan. Chaymantaqa uray ladomanta wayraq yanapasqanmi chay barcoqa rectollata rirqan Puteoli llaqtakama (chay llaqtatan kay tiempopiqa nikun Pozzuoli nispa, chayqa Nápoles llaqtaq cercallanpin kashan). Paykunaqa manaraq iskay p’unchaypin chay llaqtaman chayarqanku, sasa tiemporaqtaq kasharqan chayqa ratullan karqan chay viajasqankuqa (Hech. 28:12, 13).

³ Pabloqa ñan chayasharqanña Roma llaqtaman, chaypin Roma rey Neronpa ñaupanman jaykunan karqan. Tukuy tiempon Pablotaqa “mayta khuyapayakuq Dios” yanapasharqan (2 Cor. 1:3). Kaypin yachasunchis imaynas  Diosqa yanapashallarqanpuni Pablota chayta, yachallasuntaqmi imaynas Pablopas rimashallarqanpuni Diosmantaqa chaytapas.

4, 5. a) ¿Imaynatan Pablota Puteoli llaqtapi chaskirqanku, imaraykun payta soldadokuna mana ñishutachu jark’ankuman karqan? b) ¿Imakunatan juj iñiq tarinman carcelpiña kashaspapas allinta portakuspa?

⁴ ¿Imatan ruwarqanku Pablowan compañeronkunapiwan Puteoli llaqtapi? Chaymanta willashaspan Lucas nin: “Chay llaqtapin iñiqmasikunawan tupayku, jinan rogaykuwanku qanchis p’unchayta paykunawan qhepakunaykupaq”, nispa (Hech. 28:14). Chay llaqtapi iñiqkunaqa allin ejemplon kanku llapanchispaqpas ¿riki? Paykunaqa juj jatun bendiciontachá chaskirqanku. Pablowan compañeronkunapiwanqa willarqankupunichá llapa imapichus tarikurqanku chayta. Kallpachasqachá chay iñiqkunaqa tarikurqanku. Apóstol Pabloqa presotaq risharqan chayqa, ¿imaynapin soldadokuna mana ñishutachu jark’ankuman karqan? Yaqapaschá cuidaqnin soldadokunaqa confiaqkuña paypi.

⁵ Kay tiempopipas chaykunaqa pasanmi. Imaynachus portakusqankuraykun carcelkunapi tarikuq Jehová Diosta wakin serviqkunaqa mayninpiqa imaymanapin libre karqanku. Chaypaq rimasun Rumania nacionpi juj runamanta. Chay runaqa 75 wata carcelpi kananpaqmi sentenciasqa kasqa. Ichaqa Jehová Diospa testigonkunawanmi Biblia estudiayta qallarisqa. Biblia estudiasqanraykun chay runaqa allin sonqo runaman tukupusqa, chaymi guardiakunaqa payta kachaqku rantiq rinanpaq. Payqa mana mayqen guardiaq qhawasqallanmi llaqtata riq imaymanakuna rantiq. Arí, chaykunaqa allinpunin Diosta serviq runapaqqa. Ichaqa manan chaykunachu aswan allinqa, aswanpas Jehová Dios jatunchasqa kasqanmi (1 Ped. 2:12).

6, 7. ¿Imaynatan Roma llaqtapi iñiqkuna rikuchirqanku ancha munakuq kasqankuta?

 ⁶ Chaymantataq apóstol Pablowan compañeronkunapiwanqa Capua llaqtakama chakillapi rirqanku, chaykamaqa 50 kilómetros jinan kasharqan. Chaymantataq Apia llaqtaman riq ñanninta rirqanku, chay ñanqa Roma llaqtakaman chayasharqan. Chay ñanqa munaymi karqan, basalto nisqa rumiwan ruwasqan kasharqan. Chayninta purispaqa Italiapi llapa campokunatan rikuq kanki, wakin partekunamantaqa rikukuqmi Mediterráneo nisqa lamar-qochapas. Chay ñanqa Pontina nisqa qochakunata iman pasasharqan (chay qochakunaqa Romamanta 60 kilometropi jinan kasharqan). Chay qayllapin kasharqan Apio nisqa mercado plazapas. Chaypi imachus pasasqanmantan Lucas nin: “Noqaykumanta uyarispan Roma llaqtamanta iñiqmasikunaqa Apio mercado plazakamaraq jamusqaku noqaykuwan tupaq”, nispa (Hech. 28:15). Wakin iñiqkunaqa Kinsa Tambo nisqakaman risqaku, chayqa Roma llaqtamanta 50 kilometropi jinan kasharqan. Chhayna munakuqmi chay iñiqkunaqa karqanku.

⁷ Apio nisqa mercado plazaqa manan samanankupaq jinachu karqan Pablopaqpas compañeronkunapaqpas. Chay plazamanta rimaspan Roma llaqtayoq Horacio runaqa nirqan: “Chay mercado plazapiqa askhan kaq barcopi llank’aq runakuna, mana allinpi kausaq runakuna, suwa runakuna ima. Chaymantapas chay mercadopi unuqa manan tomanapaq jinachu karqan”, nispa. Chhaynaña karqan chaypas Roma llaqtamanta iñiqkunaqa kusisqan apóstol Pablota compañeronkunatapas suyasharqanku, paykunaqa Romakaman apóstol Pablota compañarqanku.

8. ¿Imaraykun apóstol Pablo iñiqkunata rikuspa Diosman graciasta qorqan?

⁸ Mercado plazapi imachus pasasqanmantan Lucas nillantaq: “Paykunata rikuspan Pabloqa Diosman graciasta qorqan, anchatataq kallpachakurqanpas”, nispa (Hech. 28:15). Arí, apóstol Pabloqa kallpachasqachá kasharqan chaypi iñiqkunata rikuspaqa. Wakin iñiqkunataqa yaqapaschá reqsirqanña. Ichaqa, ¿imaraykutaq Diosta gracias nirqan? Payqa allintan yacharqan munakuyqa Jehová Diospa santo espiritunpa ruruchisqan kasqanta, chay munakuytan iñiqkunaqa payman rikuchirqanku (Gál. 5:22). Ñaupa tiempopi iñiqkuna jinan kay tiempopi iñiqmasikunapas chhayna munakuyta llapa iñiqmasikunaman rikuchinku; chhayna kasqankun iñiqmasikunata sonqochan kallpachan ima (1 Tes. 5:11, 14).

9. ¿Imaynatan noqanchispas rikuchisunman Pablota chaskiq iñiqkuna jina kasqanchista?

⁹ Kay tiempopipas Diospa espiritunpaq kallpachasqanmi askha hermanokuna juj llaqtakunamanta jamuq hermanokunata sumaqta chaskinku. Watukuq umalliqkunatapas, misionerokunatapas, tukuy tiemponkuwan llank’aq juj hermanokunatapas munaytan chaskinku. Chay hermanokunaqa imaymanankuta saqespan Diosman tukuy tiemponkuta qorqanku, llapallanchismi chhayna hermanokunataqa sumaqta chaskinanchis. Watukuq umalli jamuqtinpas sumaqtan chaskinanchis. Sapankanchismi tapukunanchis: “¿Invitaymanchu watukuq umalliqta esposantapas wasiyman? ¿Orqoymanchu tiempota Diosmanta willaypi paykunata  compañanaypaq?”, nispa. Chaykunata ruwasun chayqa imaymana bendiciontan chaskisun. Chaymantapas Roma llaqtapi iñiqkuna jinan kusisqa kasun. Paykunamanqa willarqankupunichá Pablopas compañeronkunapas imakunapichus tarikurqanku chayta, chaykunata uyarispaqa maytachá paykunaqa kallpachakurqanku (Hech. 15:3, 4).

10. ¿Imatan Pablo ruwarqan Roma llaqtaman chayasqan p’unchaykuna qhepaman, imaynan chay llaqtapi kausaynin karqan?

¹⁰ Roma llaqtapi apóstol Pablo imaynachus tiyasqanmantan Lucas nin: “Chaymantataq Roma llaqtaman chayarqayku, chaypin Pablotaqa jinallata saqerqanku payta cuidaq soldadollawan sapaqpi alojakunanpaq”, nispa (Hech. 28:16). Chhaynapi tarikuq presokunaqa qhawaqnin soldadomanmi cadenawan watasqa kaqku. Chhayna watasqaña Pablo kasharqan chaypas payqa willashallaqmi Diospa gobiernonmantaqa. Roma llaqtaman chayasqanmanta kinsa p’unchay qhepallamanmi payqa chay llaqtapi judío umalliqkunata wajachimurqan. Pichus kasqanta, imapaqchus chay llaqtaman rirqan chayta paykunaman willananpaq.

11, 12. ¿Imatan Pablo ruwarqan judío runakuna ama paymanta malta piensanankupaq?

¹¹ Chay runakuna jamuqtinmi Pabloqa nirqan: “Wayqeykuna, noqaqa manan imatapas ruwarqanichu llaqtanchis contrapas ni ñaupa taytanchiskunaq costumbrenkuna contrapas, chhaynaña kaqtinpas Jerusalén llaqtapin  Roma runakunaman presota entregawanku. Jinan paykunaqa allinta tapuykuwanku, noqapi mana imatapas wañunaypaq jina tarispankutaq kacharipuyta munashawarqanku. Judiokunan ichaqa mana munankuchu, chaymi noqaqa, Roma rey juzgawachun nirqani, ichaqa manan nacionniy contra quejakunayraykuchu chaytaqa nirqani”, nispa (Hech. 28:17-19).

¹² ¿Imaraykun Pablo “wayqeykuna” ninman karqan? Chhaynata nispan rikuchisharqan imaynas paykunaqa imaymanapi igualta piensanku chayta. Chaymantapas chay runakuna paymanta ama malta piensanankupaqmi chaytaqa nisharqan (1 Cor. 9:20). Chaymantapas willarqanmi imaynas payqa mana llaqtan contra rimaqchu risharqan chayta, aswanmi payqa risharqan Roma reypa ñaupanpi juzgasqa kananpaq. Ichaqa chay llaqtapi judiokunaqa manan chayta yachasqakuchu (Hech. 28:21). ¿Imaynapin Jerusalenpi judiokuna mana chayta willankumanchu karqan Romapi judiokunaman? Chaykunamanta yachaq juj runan nin: “Paray tiempo qhepamanqa Pablota apaq barcochá Italia ladomanqa ñaupaqta chayarqan, manaraqtaq Jerusalenmanta ima autoridadpas ni ima cartapas chayanmanchu karqan chayqa, imaynatan imatapas chaypi judiokuna yachankuman karqan”, nispa.

13, 14. a) ¿Imaynatan Pablo Diospa gobiernonmanta rimayta qallarirqan? b) ¿Imaynatan noqanchispas paypa ejemplonta qatikusunman?

¹³ Chaymantan Pabloqa munayllata Diospa gobiernonmanta rimayta qallarirqan, chay judío runakuna atento uyarinankupaq jinan nirqan: “Israel llaqta runakunaq suyakuyninraykun kunan kay cadenawan watasqa kashani, chaymanta rimanaypaqmi noqaqa qankunata wajachimurqaykichis”, nispa (Hech. 28:20). Chay suyakuyqa Jesuspi iñiqkunaq yachasqanman jinaqa Mesiasmanta gobiernonmanta iman rimasharqan. Pabloq imachus nisqanmantan chay judío umalliqkunaqa nirqanku: “¿Imatataq willaytari munashawankiku? Chaytan uyariyta munayku. Yachasqaykuman jinaqa jinantinpin rimashanku chay t’aqaq contranpi”, nispa (Hech. 28:22).

¹⁴ Noqanchispas Diosmanta willaq rispaqa Pablo jinan ruwananchis. Pay jinan runakuna uyariyta munananpaq jina imatapas rimarinanchis tapurinanchispas. Chaypaqqa yaqapaschá yanapachikusunman Razonamiento a partir de las Escrituras, Bibliamanta allin yachachiq kanapaq escuelapi yachay nisqa librokunawan. Kashallantaqmi Allin leeq allin yachachiq kasun nisqa qelqapas. ¿Yanapachikushankichu chay qelqakunawan?

15. ¿Imakunatan yachasunman Pabloq imaynachus yachachisqanmanta?

¹⁵ Ima p’unchaychus parlananku karqan chay p’unchay chayamuqtinqa askhan judío runakunaqa jamurqanku Pabloq tiyasqan wasiman. “Jinan payqa p’unchay ch’isiyaqta allintapuni paykunaman willarqan Diospa gobiernonmanta. Jesuspi iñichiytapuni munaspan Moisespa chaskisqan kamachikuymanta, profetakunaq qelqasqanmantawan allintapuni willarqan” (Hech. 28:23). Chaypi Pabloq imaynachus ruwasqanmantan yachasunman tawa yachachikuyta. 1) Pabloqa Diospa gobiernonmanta willaymanmi yuyayta churarqan. 2) Payqa runakunaq sonqonmanmi rimapayarqan chhaynapi Jesuspi  iñinankupaq. 3) Pabloqa Diospa simin qelqaman jinan rimarqan. 4) Payqa manan allinnintachu maskharqan chaymi p’unchay ch’isiyaqta paykunaman yachachirqan. May allin ejemplon Pabloqa noqanchispaq ¿riki? ¿Iman karqan Pabloq chhayna willasqanmanta? “Wakinqa creerqankun imachus nisqanta, wakinmi ichaqa mana creerqankuchu”. Chaywanpas yuyaykusqankupi t’aqanasqa kasqankuraykun llapanku ripurqanku (Hech. 28:24, 25a).

16-18. a) ¿Imaraykun Pablo mana admirakurqanchu Roma llaqtapi judiokuna willasqanta imaynatachus chaskisqankumanta? b) ¿Imaraykun mana sintikunanchischu willasqanchista runakuna mana chaskikuqtinku?

¹⁶ Pabloqa manan admirakurqanchu judío runakuna imachus ruwasqankuta rikuspaqa, chhayna kanankuqa willasqañan kasharqan. Chaymantapas Pabloqa yachasqañan kasharqan judío runakunaq chhayna kasqankumanqa (Hech. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9). Chaymi Pabloqa lloqsipuyta qallarishaqtinku chay runakunata nirqan: “Razonwanchá santo espirituqa ñaupa taytaykichiskunaman willananpaq profeta Isaiasta kamachirqan: Phaway chay runakunata nimuy: Uyarishaspapas manapunin entiendenkichischu, qhawashaspapas manapunin rikunkichischu. Kay runakunaq sonqonqa rumiyapunmi”, nispa (Hech. 28:25b-27). Llakikunapaqmi chay runakunaqa kasharqanku, sonqonkun rumiyasqa kasharqan chaymi mana chaskikuyta atirqankuchu Diospa gobiernonmanta willakuykunata (Hech. 28:27).

¹⁷ “Dios imaynatachus salvanqa chayqa waj nacionkunamanmi willasqa kanqa, paykunaqa allintan uyarikunqaku” nispan Pabloqa rimayta tukurqan (Hech. 28:28; Sal. 67:2; Isa. 11:10). Pabloqa manan yanqachu chayta rimasharqan, payqa askha mana judío runakunatan rikurqan Diospi iñipuqta. Paykunaqa sumaqtan Diospa gobiernonmanta willakuyta chaskikurqanku (Hech. 13:48; 14:27).

¹⁸ Pablo jinan noqanchispas kananchis. Manan sintikunanchischu pipas willasqanchista mana uyarikuyta munanchu chayqa. Chaymantapas Bibliaq willasqan jina kausay ñanman jaykuqkunaqa pisillan kanqaku (Mat. 7:13, 14). Chaywanpas pipas Jehová Diospa llaqtanman jamuyta munan, Diosta serviyta munan chayqa, sumaqtan paytaqa chaskinanchis (Luc. 15:7).

19. ¿Imatan Pablo ruwashallarqan mana pisipaspa?

¹⁹ Lucasqa munaytan chay willakuykuna qelqasqanta tukun. Pablo imaynapichus tarikusharqan chayta willashaspan nirqan: “Payqa iskay wata junt’an chaypi tiyarqan juj wasita alquilakuspa. Watukuqnin jamuqkunatapas sumaqtan chaskiq, Diospa gobiernonmantapas sut’intan paykunaman willaq, Señor Jesucristomantapas sut’intan yachachiq; mana piqpa jark’asqanmi chaykunata ruwaq”, nispa (Hech. 28:30, 31). Chaypi rikusqanchis jina Pabloqa allin ejemplon karqan jujkunata imayna chaskiypipas, Diosta imayna serviypipas, iñiypipas.

20, 21. ¿Pikunatan Pablo yanapanman karqan Roma llaqtapi kashaspa?

²⁰ Pabloq yanapasqan runakunamanta jujninmi kashan Onésimo. Payqa  Colosas llaqtamantan ayqekamusqa patronninta saqespa, Romapin ichaqa iñiqman tukupusqa. Payqa Pabloq munakusqan wayqenmanmi tukupurqan, junt’aq sonqo runataqmi karqan. Paymanta rimashaspan Pabloqa nirqan: “Waway Onesimopaqmi valekuyta munashayki, paypaqmi noqaqa taytan jina kapurqani”, nispa (Col. 4:9; File. 10-12). Pablotaqa kusatachá Onesimoqa yanaparqan preso kashaqtinqa. a

²¹ Apóstol Pabloqa juj runakunatawanmi yanaparqan. Chaytan sut’ita rikukun Filipos llaqtapi iñiqkunaman apachisqan cartapi, chaypin nirqan: “Imakunachus pasawasqanqa allin willakuykuna astawan mast’arikunanpaqmi karqan; chaywanmi Roma reyta cuidaq soldadokunaqa juj runakunapas llapanku yacharqanku Cristorayku preso kashasqayta. Chaymantapas preso kasqayraykun Señorta serviq yaqa llapa iñiqmasikuna qaqata sayashanku, aswan kallpachasqataqmi Diospa simintapas mana manchakuspa willashanku”, nispa (Filip. 1:12-14).

22. ¿Imakunatawanmi Pablo ruwarqan Roma llaqtapi preso kashaspa?

²² Pabloqa Roma llaqtapi preso kashaspaqa imaymana cartakunatawanmi qelqarqan, chay qelqasqan cartakunaqa kay tiempopi Griego rimay librokunapin kashan. b Chay cartakunaqa allintan ñaupa tiempopi iñiqkunata yanaparqan. Sichus chay cartakunata leesun chayqa noqanchistapas allintan yanapawasunchis. Chaykunaqa Diospa yuyaychasqanmi karqan chaymi allinpuni chaypi consejokunaqa (2 Tim. 3:16, 17).

23, 24. ¿Imaynatan kay tiempopi yanqamanta carcelasqa hermanokuna rikuchirqanku Pablo jina mana manchakuq kasqankuta?

²³ Pabloqa tawa wata qhepamanñan libre  kapurqan. Iskay watan Cesarea llaqtapi preso kasharqan, iskay watataq Roma llaqtapi. Imaynapichus libre karqan chaytaqa manan willanchu Hechos libroqa (Hech. 23:35; 24:27). c Chhaytukuy watakunaña Pablo preso karqan chaypas manan payqa pisiparqanchu, kusisqallapunin payqa kaq, tukuy sonqowanmi Diostapas serviq. Kay tiempopi Jehová Diosta serviq wakin hermanokunapas pay jinan kanku. Yanqamantaña carcelpi wisq’asqa karqanku chaypas kusisqallan paykunaqa kanku, willashallankutaqmi Diospa gobiernonmantaqa. Chaypaq hermanonchis Adolfomanta juj chhikanta rimasun. Payqa España ladomantan, politicapi mana participayta munasqanraykun payqa carcelpi wisq’asqa kasqa. Juj kutinmi ejercitopi juj oficial nisqa: “May admirasqan qanwan kashayku, qanta sufrichirqaykikuña chaypas, maytaña ñak’arichirqaykiku chaypas, kusisqa uyallayoqpunin qanqa kaq kanki, sumaqtan jujkunatapas rimapayaq kanki”, nispa.

²⁴ Chay carcelasqa hermanopiqa carcelta qhawaq llapa runakunas confiaqku, chaysi wisq’asqa kasqan cuartotapas kichasqallata saqeqku. Askha soldadokunas paymanqa jamuqku Bibliamanta tapukuqpas; jujninqa maypichus tiyasqan cuartotaraqsi jaykusqa Bibliata leeq, paytaqsi atento qhawaq pillapas jamushanchus manachus chayta. Admirakunapaqmi chayqa ¿riki? Iñiqmasinchis Adolfon qhawasharqan chay guardiata ama pipas Biblia leeshaqta tarinanpaq. Amapuni chay ejemplokunataqa qonqasunchu, chaykunan yanapawasun Diospa siminta mana manchakuspa willananchispaq. Sasaña tiempo kanqa chaypas rimashallasunmi Diosmantaqa.

25, 26. a) ¿Ima profeciaq junt’akusqantan Pablo rikurqan? b) ¿Imatan kay tiempopipas ruwakushallantaq?

²⁵ Hechos libro tukukunanpaqqa apóstol Pabloqa wasinpin carcelasqa kasharqan. Chaypin payqa Diospa gobiernonmanta willasharqan llapa visitaqnin runakunaman. Ñaupaq yachachikuypin yachamurqanchis imatachus Jesús qatikuqninkunaman kamachirqan chayta. “Atiytan chaskinkichis santo espíritu qankunaman chayamuqtin, jinan noqamanta willankichis Jerusalenpi, lliu Judeapi, Samariapi ima; kay pachaq k’uchunkunakamaraqmi chayankichis”, nispan nirqan (Hech. 1:8). Manaraq kinsa chunka wata kashaqtinmi chay allin willakuykunaqa pachantinpiña willasqa karqan (Col. 1:23). d May allinpunin santo espirituq yanapayninwan chaykuna ruwakusqanqa ¿riki? (Zac. 4:6).

²⁶ Chay espirituq kallpanwanmi kay tiempopipas Diosmanta willakuyta llapa runakunaman chayachikushan. Jesuspa wayqenkunan waj ovejakunawan kuska llapa runaman Diospa gobiernonmanta allintapuni willashanku. Paykunaqa 240 nacionkunapi, llaqtakunapin willashanku (Juan 10:16; Hech. 28:23). ¿Imanisunmanmi noqanchismanta? ¿Tukuy atisqanchistachu kallpachakushanchis chay llank’aypi yanapakunanchispaq?