1, 2. ¿Imatan Pablo apamurqan Jerusalén llaqtaman, imakunapin chay llaqtapi tarikunan karqan? 

 JERUSALÉN llaqtaq callenkunapin Pabloqa yapamanta purisharqan, chay tiempopiqa manan juj llaqtaqa chay llaqta jinaqa karqanchu. Chay llaqtallan allinta yacharqan imakunatas Diosta serviqkunata pasarqan chayta. Chaypi tiyaqkuna yaqa llapankupas ñaupa tiempoman jap’ipasqan kasharqanku. Chay llaqtapi Jesusta wakin qatikuqkunapas chhaynan kasharqanku, manan reparasharqankuchu imakunatas Jehová Dios cambiapusharqan chayta. Pabloqa chaypi iñiqkunaman yanapaykunata entregananpaqmi chay llaqtamanqa jamurqan. Ima ñak’ariytapas mana manchakuspan chaymanqa jamurqan. Ichaqa chay llaqtapiqa Diosmanta astawan yachaymi ima yanapaymantapas mijuymantapas mastaqa faltasharqan (Hech. 19:21).

² ¿Imakunapin Pablo tarikunan karqan Jerusalén llaqtapi? Chay llaqtapiqa askha iñiqkunan uyarisqaku Pablomanta imaymana mana allin rimayta. Jesuspi mana iñiq judiokunapas chaykunamantan phiñasqa kasharqanku. Paykunaqa mana kaqmantan Pablota tumpananku karqan, maqananku karqan, wañuchiyta imaraqmi munananku karqan. Chaykunapiña Pablo tarikunan karqan chaypas allintan willanan karqan imapichus creesqanta. Payqa humilde sonqowanmi, tukuy sonqowanmi chaykunata ruwanan karqan. Ichaqa mana manchakuspan payqa willakunan karqan pi kasqanta. ¿Imaynatan chayta ruwanman karqan? Chaykunatan kaypi yachasunchis, chhaynapi noqanchispas payta qatikunanchispaq.

3-5. a) ¿Ima juñukuymanmi Pablo rirqan, imamantan chaypi rimarqanku? b) ¿Imatan yachasunman Pablowan Jerusalenpi umalliqkunapiwan rimasqankumanta?

³ Jerusalén llaqtaman chayasqanku qhepantin p’unchayllan Pablowan compañeronkunapiwan chay llaqtapi umalliqkunapiwan juñunakurqanku. Chay kutipiqa manachus jina mayqen apostolpas chaypichu kashanman karqan. Yaqapaschá paykunaqa juj lado llaqtakunata ripurqanku Diosmanta willaq. Jesuspa wayqen Santiagon ichaqa chaypi kasharqan. Yaqapaschá pay chay kutipiqa umallirqan (Hech. 21:18; Gál. 2:9).

⁴ Chay llaqtapi umalliqkunata napaykuspan Pabloqa “lliuta willarqan waj nacionkunapi allin willakuykunata willasqanwan imakunatachus Dios ruwarqan chayta” (Hech. 21:19). Paykunaqa anchatan kusikurqanku chayta uyarispa, noqanchispas chhayna willakuykunata uyarispaqa maytan kusikunchis riki (Prov. 25:25).

⁵ Imakunachus pasasqanta willashaspaqa willallarqantaqchá Pabloqa Europa ladopi iñiqkuna yanapaykuna apachimusqankumanta, chay umalliqkunaqa maytachá kusikurqanku chhayna karu llaqtapi iñiqkuna paykunamanta llakikusqankuta yachaspaqa. Chaychá paykunaqa chaykunata uyarispa “Diosta jatunchayta qallarirqanku” (Hech. 21:20a). Kay tiempopipas chhaynan pasallantaq, imaymana desgraciapi tarikuq iñiqkunamanmi onqosqa kaqkunaman iman yanapaykunata apachikun. Paykunaqa maytan “gracias” ninku chaykuna apachisqanchismanta.

6. ¿Ima sasachakuy kasqantan apóstol Pabloman willarqanku?

⁶ Pabloq chaykuna willakusqan qhepamanmi umalliqkunaqa willarqanku imachus Judá llaqtapi pasasharqan chayta. Khaynatan nirqanku: “Wayqelláy, yachasqayki jina, judiokuna ukhupiqa waranqanpin iñiqmasinchiskuna kashan, llapankutaqmi Moisespa chaskisqan kamachikuy simiman k’askakunku. Paykunan qanmanta uyarisqaku: Waj nacionkunapi tiyaq llapa judiokunamansi yachachimushan Moisespa kamachikuyninkunamanta t’aqakunankupaq, wawankuq qhari kaynin qarachata mana kuchunankupaq, costumbrenchiskunatapas mana ruwanankupaqwan, nispa rimaqta”, nispa (Hech. 21:20b, 21). a

7, 8. a) ¿Imapin pantasqa kasharqanku Jesuspi iñipuq judiokuna? b) ¿Imaraykun chay judiokunamanta nisunman: “Paykunaqa manan Diosmanta t’aqakuq runakunachu kasharqanku”, nispa? 

 ⁷ Ñan iskay chunka wata jinaña kasharqan kamachikuy simi chinkachisqa jina kasqanqa. Chhaynaqa, ¿imaraykutaq wakin iñiqkunari chayman k’askakusharqankuraq? Wakin judío iñiqkunaqa kamachikuy simita kasukunaraq kananpaqmi piensasharqanku (Col. 2:14). 49 watapin apostolkunawan Jerusalenpi umalliqkunapiwan apachirqanku juj cartata mana judío iñiqkunaman, paykunaqa manañan qhari kayninku qarachata kuchuchikunankuchu karqan, nitaqmi Moisespa chaskisqan kamachikuykunatapas kasukunankuñachu karqan. Chay cartapin ichaqa mana imatapas nikurqanchu judío iñiqkunataqa. Chaypaschá wakin judío iñiqkunaqa piensasharqanku kamachikuy simita kasukunaraq kasqanta (Hech. 15:23-29).

⁸ Wakin judío iñiqkuna pantasqaña kasharqanku chaypas atillarqankun cristiano kaytaqa. ¿Imarayku? Paykunaqa manan idolokunatachu adorasharqanku, nitaqmi mana allin costumbrekunamanchu k’askakusharqanku. Paykunaqa Moisespa chaskisqan kamachikuymanmi k’askasqa kasharqanku, chay kamachikuytaqa Jehová Dios kikinmi qorqan. Chhaynaqa manan chay ruwasqankuqa malchu kasharqan. Chaywanpas Jesuspi iñiqkunaqa mosoq rimanakuypin kasharqanku. Chay judío iñiqkunan ichaqa ñaupa rimanakuymanraq k’askakusharqanku, chay rimanakuyqa manañan valerqanñachu. Chhaynaqa, ¿imapitaq tarikusharqanku ñaupa kamachikuyman k’askakuq iñiqkunari? Paykunaqa manan confiasharqankuchu Diospa paqarichisqan mosoq llaqtapi, nitaqmi imatapas allintachu entiendesharqanku. Diosqa imaymanatañan cambiapusharqan chaymi paykunapas  cambiananku karqan imachus piensasqankuta (Jer. 31:31-34; Luc. 22:20). b

9. ¿Imanispan Pablo yachachiq Moisespa chaskisqan kamachikuy simimanta?

⁹ ¿Imanisunmanmi “waj nacionpi tiyaq llapa judiokunamansi yachachimushan Moisespa kamachikuyninkunamanta t’aqakunankupaq, wawankuq qhari kaynin qarachata mana kuchunankupaq, costumbrenchiskunatapas mana ruwananchispaq” nispa Pablota nisqankumanta? Chaypaq ñaupaqta rimasun pikunamanchus Pablo kachasqa karqan chayta, payqa mana judío runakunaman rinanpaqmi ajllasqa karqan. Chhaynaqa yachachinanpunin karqan imaynas chay mana judío runakunaqa mana Moisespa chaskisqan kamachikuytaraqchu junt’ananku karqan chayta, chay decisiontaqa ruwarqanku Jerusalenpi umalliqkunan. Chaymantapas Pabloqa allintan paykunaman yachachirqan imaynas kamachikuy simiman sayapakuqkunaqa pantasqa kasharqanku chayta (Gál. 5:1-7). Chaywanpas may llaqtamanpas chayaspaqa willaqmi Diosmanta allin willakuykunataqa judío runakunamanpas. Mayqenpas allinta  uyarikurqan chayqa willarqanpunichá imaynas Jesuspa wañusqanqa kamachikuy simita mana valeqman tukuchipurqan chayta. Imaynas Diospa ñaupanpi allin qhawarisqa kanapaqqa iñiyniyoq kananchis, manataq kamachikuy simitaraqchu kasukuna chaytapas (Rom. 2:28, 29; 3:21-26).

10. ¿Imaynatan Pablo qhawarirqan kamachikuy simita qhari kay qaracha kuchuchikuytapas?

¹⁰ Chaywanpas apóstol Pabloqa entienderqanmi kamachikuyman jina ruwaq judío iñiqkunataqa. Chay judío iñiqkunaqa kamachikuypa nisqanman jinan samana p’unchayta waqaychaqku, wakin mijunakunatapas manan mijuqkuchu. Chaymantapas Pabloqa manan jark’akuqpunichu qhari kay qarachata kuchuchikuytapas (Rom. 14:1-6). Payqa kuchuchirqanmi Timoteoq qhari kay qarachantapas, chhaynapi judío runakuna Timoteota ama malpaq rikunankupaq, papanqa Griego runan karqan (Hech. 16:3). Pabloqa yacharqanmi imaynas chaykunaqa sapankamanta kanan karqan chayta, chaychá Galacia ladopi iñiqkunataqa nirqan: “Manan imapaqpas valenchu qhari kay qarachata kuchuchikuyqa ni mana kuchuchikuypas, aswanpas munakuywan iñiyllan valen”, nispa (Gál. 5:6). Chaywanpas chaykunata pipas nishu allinpaq qhawariqqa mana iñiq kasqantan rikuchisharqan. Chaymantapas “Diospa chaskisqan kanapaqqa kamachikuy simitan kasukunanku” nispa niqkunan mana iñiyniyoq kasqankuta rikuchisharqanku.

11. ¿Imanispan umalliqkuna Pablota consejarqanku, imakunatan ruwanan karqan chaypaq? (Qhaway uranpi willakuyta).

¹¹ Pablomanta imachus rimasqanku manaña cheqaqchu karqan chaypas, manan allinpaqchu qhawarisharqanku wakin judío iñiqkunaqa, chaymi umalliqkunaqa  payta nirqanku: “Noqayku ukhupin kashan Diosman promesa ruwaq tawa qharikuna. Paykunata pusarikuspa paykunawan kuska ch’uyanchakamuy, imakunatachus gastanqaku chaytaqa qanmi paganki, chhaynapi chujchankuta p’aqlata rutuchikunankupaq. Chhaynapin llapanku yachanqaku qanmanta rimaqta uyarisqankuqa mana cheqaqchu kasqanta, aswanpas allinta kausasqaykita, kamachikuy simitapas waqaychashasqaykita”, nispa (Hech. 21:23, 24). c

12. ¿Imaynatan Pablo rikuchirqan mana munaynillanmanchu ruwaq kasqanta, Jerusalenpi umalliqkunata apoyasqantapas?

¹² Pabloqa yaqapaschá ninman karqan: “Manan rimay uyarisqankuchu problemaqa, chay judío iñiqkuna nishuta kamachikuy simiman k’askakusqankun problemaqa kashan”, nispa. Ichaqa manan chaytachu Pabloqa ruwarqan aswanmi kasullarqan umalliqkunaq yuyaychasqanta, payqa allintan yacharqan imapas mana Diospa palabran contrachu ruwakusharqan chayta. Chay ñaupaq watakunallan payqa qelqasqa: “Kamachikuy simi waqaychaqkunapaqpas kamachikuy simitapas waqaychashayman jina kani, noqaqa manaña kamachikuy simita waqaychashanichu chaypas, chhaynapi kamachikuy simi waqaychaqkunata iñichinaypaq”, nispa (1 Cor. 9:20). Kay kutipiqa allintan payqa Jerusalenpi umalliqkunata apoyasharqan, kamachikuy simitapas waqaychashanman jinan ruwasharqan. Kay kutipipas Pabloqa allin ejemplotan saqewarqanchis, kallpachakunanchismi umalliqkunata apoyananchispaq, manataqmi imapas munayninchisman jina ruwakunantachu munananchis (Heb. 13:17). 

13. a) ¿Imaraykun wakin judiokuna templopi ch’aqwata jatarichirqanku? b) ¿Imaynatan Pablo wañuymanta librakurqan?

¹³ Promesa ruwasqan tiempo tukukunanña kashaqtinmi Pabloqa templota rirqan, chay kutipiqa imaymana sasachakuypin Pabloqa tarikurqan. Asia ladomanta judiokunan payta rikuspa imaymanamanta rimapayarqanku, mana iñiqkunatan Diospa wasinman apayku nispa iman nirqanku. Chhaynapin ch’aqwata jatarichirqanku, manachus juj  comandante jamunman karqan chayqa yaqapaschá Pablota maqaspa wañuchinkuman karqan. Chay kutimantaqa tawa wata qhepamanñan Pabloqa libre karqan. Chaymantapas chay kutimantapachan Pabloqa askha kutita wañuypatapi rikukurqan. Chay soldadon tapurqan imaraykuchus Pabloman phawaykurqanku chayta. Jinan chay runakunaqa imaymanamanta payta tumparqanku qaparisparaqmi chayta nimurqanku. Chaymi comandanteqa soldadokunata kamachirqan Pablota chay ukhumanta orqomunankupaq, cuartelman pusaykunankuña kashaqtinmi Pabloqa chay comandanteta nirqan: “Valekuykin, permisota qoway kay runakunata rimapayanaypaq”, nispa (Hech. 21:39). Chay comandante permisota qoqtintaq Pabloqa mana manchakuspa runakunaman willarqan imapichus iñisqanta.

14, 15. a) ¿Imatan Pablo willarqan judío runakunaman? b) ¿Imatan Pablota apaq comandante ruwarqan imaraykuchus judío runakuna paywan sinchi phiñasqa kasharqanku chayta yachananpaq?

¹⁴ “Uyariwaychis imatachus nisaykichis chayta” nispan Pabloqa rimayta qallarirqan (Hech. 22:1). Hebreo rimaypi rimaqtinmi runakunaqa ch’in nirqanku, chaypin Pabloqa willarqan imaraykuchus Jesucristopi iñiqman tukupurqan chayta. Ñaupaqtan payqa willarqan imaynas allin yachachiq Gamalielpaq yachachisqan karqan chayta, imaynas Jesuspa discipulonkunatapas qatikacharqan chaytawan. Chaytaqa yacharqankupunichá chaypi kaqkunaqa. Chaymantataq willarqan imaynas Damasco  llaqtaman rishaqtin Jesucristo rijurispa rimapayarqan chayta. Willarqanmi imaynas chaytaqa viajaqmasinkunapas rikurqanku chayta, imaynas juj k’anchay fuerteta k’ancharimurqan, imaynas juj kunka uyarikurqan chaytapas. Ichaqa manan entienderqankuchu imachus nisqantaqa (Hech. 9:7; 22:9). Chay kutipiqa chay rijuriyta rikuspan ñausayapurqan Pabloqa, jinan paywan riqkunaqa makinmanta pusaspa Damasco llaqtaman chayachirqanku, chaypin Ananiasqa milagrota ruwarqan, Pablotan qhawarichipurqan. Ananiastaqa allintan reqsirqanku chay llaqtapi tiyaq judío runakunaqa.

¹⁵ Pabloqa willallarqantaqmi imaynas Jerusalenman kutimuqtinpas templopi payman Jesús rijurirqan chayta, chaykamallan judío runakunaqa Pablotaqa uyarirqanku, chaymantaqa llapankun qaparirqanku: “¡Wañuchiychis chay runata, payqa manan kausananchu!”, nispa (Hech. 22:22). Jinan comandanteqa payta cuartel ukhuman jaykuchirqan, chay comandanteqa yachaytapunin munasharqan imaraykuchus judío runakuna Pablota cheqnikurqanku chayta, jinan kamachikurqan soq’ashaspalla tapunankupaq, jinan Pabloqa chayta mana ruwanankupaq willakurqan Roma llaqtayoq kasqanta. Kay tiempopipas Jehová Diospa testigonkunaqa mayninpiqa chaytan ruwallankutaq, chhaynapi Diospi iñisqanku respetasqa kananpaq. Roma llaqtayoq kasqanta yachaspan chay comandanteqa manaña Pablotaqa soq’achirqanñachu, aswanmi jujniraymanta yachayta munasharqan imaraykuchus judío runakuna payta cheqnikurqanku chayta. Chaymi payqa qhepantin p’unchay Jatun Juntaq kasqanman Pablota pusarqan, chay Jatun Juntan judío runakunapaqqa aswan jatun juzgaqkuna karqanku. (Qhaway 210 paginapi “ Romapi leykuna, chay llaqtayoq runakuna ima” nisqata, chaymantapas qhaway 212 paginapi “ Diosmanta willashanallanchispaq tribunalkunapi juiciokuna” nisqa willakuykunata).

16, 17. a) ¿Iman pasarqan Pablo Jatun Juntata rimapayashaqtin? b) ¿Imaynatan Pablo rikuchirqan llamp’u sonqo kasqanta ch’aqlarqankuña chaypas?

¹⁶ “Wayqeykuna, noqaqa kunan p’unchaykamapas ch’uya concienciayoqmi Diospa ñaupanpiqa kausashani” nispan Pabloqa Jatun  Juntaq ñaupanpi rimayta qallarirqan (Hech. 23:1). Chayllatan Pabloqa rimarirqan, ¿imarayku? Uma sacerdote Ananiasmi Pabloq ladonpi sayashaqkunata kamachirqan siminpi ch’aqlanankupaq (Hech. 23:2). Chayta ruwachisqanqa manan allinchu kasharqan, Pablo manaraq imatapas rimashaqtinmi payqa llullata jinaña castigachisharqan, chaychá Pabloqa nirqan: “Yau iskay uya, Diosmi qanta k’irisunki. ¿Kamachikuy simiman jina juzgawanaykipaq tiyashaspachu kamachikuy simita p’akispa kamachikushanki ch’aqlawanankupaq?”, nispa (Hech. 23:3).

¹⁷ Wakin chaypi kaqkunaqa ofiendesqan kasharqanku, ichaqa manan Pablota ch’aqlanankupaq kamachisqankumantachu, aswanpas Pablo imachus nisqanmantan. Paytan nirqanku: “¿Chhaynatachu Diospa uma sacerdotenta k’aminki?”, nispa. Jinan Pabloqa llamp’u sonqowan imatachus kamachikuy simipi nishan chayman jina nirqan: “Wayqeykuna, manan yacharqanichu uma sacerdote kasqantaqa. Qelqasqan kashan: Aman llaqtaykipi pi kamachikuqmantapas millaytaqa rimankichu”, nispa (Hech. 23:4, 5; Éx. 22:28). d Chaymantaqa jujniraymantan Pabloqa chay Jatun Juntapiqa fariseokunata saduceokunata  rimapayarqan. Khaynatan nirqan: “Wayqeykuna, noqaqa fariseon kani, fariseokunaq wawan. Kausarimpuypi creesqaymantan juzgashawanku”, nispa (Hech. 23:6).

18. ¿Imaraykun Pablo ninman karqan: “Fariseon kani”, nispa? ¿Imaynatan noqanchispas mayninpiqa pay jina ruwasunman?

¹⁸ ¿Imaraykun Pablo ninman karqan: “Fariseon kani”, nispa? Fariseo runakunaq wawan kasqanraykun, paypa tayta-mamanqa fariseo t’aqamantan karqan. Chaypi wakin runakunaqa fariseota jinachá paykunataqa rikuqku. e Ichaqa, ¿imaynapin Pablo rimanman karqan chay runakunaq kausarimpuypi iñisqanmanta? Chaykunamanta yachaq runakunaq nisqanman jinaqa fariseo runakunapaqqa pipas wañupuqtinqa almanqa kausashallaqsi, chay runachus allin karqan chayqa juj cuerpomanñataqsi chay almaqa jaykuq. Pabloqa manan paykunaq piensasqankuman jinachu kausarimpuymantaqa piensarqan, aswanmi Señor Jesuspa yachachisqanman jina. Chaywanpas paykuna jinan Pabloqa creerqan wañuy qhepaman kausay kasqanpi. Saduceo runakunan ichaqa manapuni chaypi creerqankuchu (Juan 5:25-29). Kay tiempopipas yaqapaschá católico runakunawan protestante nisqa runakunawanpas rimaspaqa Pablo jina ruwasunman, yaqapaschá nisunman: “Noqaykupas creeykun Diospiqa”, nispa. Paykuna Santísima Trinidad nisqapiña creenku chaypas noqanchisqa Bibliaq willasqan Diospin creenchis, arí paykunapas noqanchispas creenchismi Diospiqa.

19. ¿Imaraykun Jatun Juntaq juñukusqanpi ch’aqwa jatarirqan?

¹⁹ Pabloq imachus nisqanwanmi Jatun Juntaqa t’aqanasqa kapurqan, chaymanta willaspan Bibliapi nin: “Chaymi sinchi ch’aqwa jatarirqan, chayllamanmi fariseokuna t’aqamanta kamachikuy simita wakin yachachiqkuna sinchita churapakamuyta qallarispanku nirqanku: “Manan ima mana allintapas kay runapiqa tariykuchu; ichaqa yaqapaschá juj espíritu otaq juj ángel payta rimaykurqan”, nispa (Hech. 23:9). Ichaqa yaqapaschá juj angél payta rimaykurqan niqtinkuqa astawanraqchá t’aqanakurqanku. ¿Imarayku? Saduceo runakunaqa manan creeqkuchu angelpiqa ni ima espiritupipas (qhaway 214 paginapi “ Saduceo, fariseo nisqa t’aqakunamanta runakuna” nisqa willakuyta). Chaypi runakunaqa astawanraqmi qaparisharqanku, chaymi comandanteqa yapamanta chay ukhumanta apóstol Pablota orqorqan (Hech. 23:10). Chaywanpas Pabloqa manaraqmi librechu kasharqan imamantapas. ¿Imakunapin pay tarikunman karqan? Qatimuq yachachikuypi chayta yachasunchis.