1, 2. a) ¿Ima sasachakuykunapin Pablopas compañeronkunapas tarikurqanku Éfeso llaqtapi? b) ¿Imamantan kaypi yachasun?

 PABLOQA compañeronkunawan kuskan Éfeso llaqtapi kasharqanku, chaypin compañeronkunata runakuna jap’irqanku jinaspa chaupi callenta coliseoman aysarqanku, ratullan chaymanqa chayachirqanku. Chay coliseomanqa 25.000 jinan runakuna jaykuq. Chaypi kaq runakunaqa yaqa llapapas manan yacharqankuchu imaraykuchus chayman jamurqanku chayta. “Llaqtanchis patronatan, templonta iman k’amishanku”, nispa rimaqllatachá paykunaqa uyarirqanku. Chaychá llapanku qaparisharqanku: “¡Jatunmi Éfeso llaqta runakunaq diosan Artemisqa!”, nispa (Hech. 19:34).

² Chaypi rikusqanchis jina, yapamantan Satanasqa runakunata tanqarqan Diosmanta willayta sayachinanpaq. Chay enemigoqa imaymana formapin Dios serviqkunata jark’ayta munan. Chaymi kaypi yachasunchis imaynas Satanasqa imaymanata ruwarqan Diosmanta willaqkunata jark’ananpaq chayta, yachallasuntaqmi imaynas iñiqkunata t’aqanachiyta munarqan chaytapas. Chaymantapas yachasunmi imaynas Satanaspa chaykuna ruwasqanqa mana munayninman jinachu karqan chayta. Bibliaq willasqan jina “Jehová Diospa siminqa ancha atiywanmi jinantinman ch’eqerisharqan” (Hech. 19:20). Jehová Diosña paykunata yanaparqan chaypas sapankankun kallpachakurqanku Diospa siminta llapa runaman chayachinankupaq. Chhaynatan kay tiempopi llapa iñiqkunapas ruwashanku, sapankankun kallpachakushanku Diospa siminta lliu runakunaman chayachinankupaq. Diospa espiritunpaq yanapayninwanqa llapanchispas atisunpunin chay ruwaytaqa. Qallarinanchispaq ñaupaqta rimasunchis Apolosmanta.

3, 4. ¿Imatan Aquilawan Priscilawan reparqanku Apolospi, imaynatan payta yanaparqanku?

³ Apóstol Pablo kinsa kaq viajenta qallarishaspan jujmanta Éfeso llaqtaman risharqan, chay llaqtaman rishaqtinmi chay llaqtaman chayamurqan juj judío runa, payqa Egiptopi kaq Alejandría llaqtamantan jamusqa. Paypa sutinmi kasqa Apolos, payqa allin runan kasqa. Chaymantapas payqa allin yachachiqmi kasqa. Bibliaq nisqan jina “allintan Diospa simin qelqamantapas yachasqa”. Chaymantapas payqa “Diospa espiritunwanmi junt’a kashasqa”. Chhaynan payqa tukuy sonqo, ganaswan sinagogata rirqan Diosmanta yachachiq (Hech. 18:24, 25).

⁴ Chay sinagogapin kasharqanku Aquilawan Priscilapiwan, paykunaqa may kusisqachá kasharqanku iman kaqtapuni Jesusmanta Apolos yachachisqanta uyarispa. Ichaqa allintaña Jesusmanta yachachisharqan chaypas, juj panta yachachiytan paypi repararqanku. Apolosqa “Juanpa yachachisqan bautismollamantan yachasqa”. Jinan Aquilawan Priscilawanqa allin yachachiqña, yachaysapaña Apolos karqan chaypas mana manchakuspa “juj ladoman payta pusarqanku, jinaspa aswan allinta entiendechirqanku Diospa ñanninta” (Hech. 18:25, 26). ¿Imaynatan Apolos paykunaq consejo qosqanta chaskikunman karqan? Sumaq sonqowanmi chaskikurqan, payqa humilde sonqon karqan.

5, 6. a) ¿Imaynapin Apolos Jehová Diospaq aswan valorniyoq kapurqan? b) ¿Imatan paymanta yachasunman?

⁵ Aquilaq Priscilaq yanapasqanta chaskikuspan Apolosqa aswan allin yachachiqman tukupurqan. Éfeso llaqtamantan Acaya lodoman rirqan chaypin iñiqkunata allinta yanapamurqan. Jesusqa manan Mesiaschu niq runakunamanmi Apolosqa allinta entiendechirqan Jesusqa Mesiaspuni kasqanta. Chaymanta willaspan Lucasqa nirqan: “Llapa runaq ñaupanpin payqa tukuy sonqowan rimaspa allintapuni rikuchirqan judiokunaqa pantasqa kashasqankuta; Diospa simin qelqawanmi sut’itapuni rikuchirqan Jesuspuni Cristo kasqanta”, nispa (Hech. 18:27, 28). Chhaynapin Apolosqa chay tiempopi Diospa llaqtanpiqa juj bendición jina karqan, allintan yanapakurqan Diospa simin llapa runaman chayananpaq. ¿Imatan paymanta yachasunman?

⁶ Nimusqanchis jina Apolosqa kasukuq, humilde sonqo runan karqan, noqanchispas pay jinan kananchis. Llapanchismi imapipas allin kanchis, wakinqa yaqapaschá ima ruwaytapas allinta yachanchis, imatapas ratu entiendenchis; wakinninchistaq ima ruwaypipas allin experienciayoq kanchis. Imaynaña kanchis chaypas llapanchismi humilde sonqo kananchis. Manachus kallpachakusun humilde sonqo kananchispaq chayqa jatunchakuq kaymi ratulla noqanchispi wiñarunqa, millay qora jinan ratulla mirarparinman (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Humilde sonqochus kasun chayqa jujkunatan qhawarisun noqanchismanta aswan allinpaq  (Filip. 2:3). Chaymantapas sumaqtan chaskikusun ima yuyaychaytapas; manataqmi piensasqanchisman jinallachu imatapas ruwayta munasun. Chhayna kasun chayqa allin herramienta jinan kasun Jehová Diospa makinpi, Jesuspa makinpipas (Luc. 1:51, 52).

7. ¿Imatan yachasunman apóstol Pablomanta Apolosmantapas?

⁷ Humilde sonqo runakunaqa mana qhawanakuspan imatapas ruwanku. Chhaynan Pablowan Apoloswanqa karqanku. Ichaqa maytachá Satanasqa munarqan paykuna t’aqanasqa kanankuta. Payqa gana-gana imatapas ruwanankutachá munasharqan, sapankanku iñiqkunaq apoyananta maskhanankuta imachá munasharqan. Jatunchakuq runakunachus kankuman karqan chayqa ruwallankumanmi karqan chayta. Wakin iñiqkunaqa “Pabloqmi kani”, niqkun. Wakintaq “Apolospan kani”, niqku. ¿Paykuna jinachu Pablopas Apolospas piensankuman karqan? Manan. Aswanmi Pabloqa alabarqan Apolosta allin yachachiq kasqanmanta, imaymana llank’anatataqmi qorqan. Apolospas tukuy sonqowanmi kasukurqan Pabloq imachus kamachisqanta (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). May allin ejemplon paykunaqa kanku ¿riki? Paykunaqa sumaqtan kuska llank’arqanku.

8. ¿Maynintan apóstol Pablo Éfeso llaqtaman kutirqan, imaraykun chayninta kutinman karqan?

⁸ Yachamusqanchis jina “Jehová Dios munaqtinqa wajmantan qankunaman kutimusaq” nispan Pabloqa Éfeso llaqta runakunata nirqan (Hech. 18:20, 21). a Chaytataqmi Pabloqa ruwarqanpas. Ichaqa allinta qhawarisun maynintas kutirqan chayta. Ultimota paymanta rimashaqtinchisqa Siriapi kaq Antioquía llaqtapin payqa kasharqan. Chhaynaqa yaqapaschá payqa Seleucia llaqtaman rinman karqan, chaymanta pachataq barcopi Éfeso llaqtaman chayanman karqan. Ichaqa manan chaytachu payqa ruwarqan, aswanmi orqon-orqonta purispa Éfeso llaqtaman chayarqan. Chayninta purispaqa yaqachá 1600 kilómetro jina karuta purirqan. ¿Imaraykun pay chay ladonta rinman karqan? Chay ñanninta riq llaqtakunapi “iñiqkunata kallpachananpaqmi” (Hech. 18:23; 19:1). Pabloqa allintan yacharqan chay kinsa kaq kuti viajasqan ñaupaqkuna jina sasa kananta. Chaywanpas iñiqkunata yanapananraykun chay ladonta rirqan. Kay tiempopipas watukuq umalliqkunapas esposankupas kaqtan ruwallankutaq, iñiqkunata munakusqankuraykun paykunaqa maytapas viajallanku. Paykunataqa “gracias” ninanchismi chaykuna ruwasqankumanta.

9. ¿Imaraykun Juanta qatikuqkuna jujmanta bautizakurqanku, imatan paykunamanta yachasunman?

⁹ Éfeso llaqtaman chayaspan Pabloqa tuparqan bautizaq Juanta qatikuq runakunawan. Paykunaqa Juanpa yachachisqan kaspan bautizakusqaku,  chay bautismoqa manan valerqanñachu. Chaymantapas paykunaqa manan imatapas yachasqakuchu Diospa espiritunta chaskiymantaqa. Jinan Pabloqa jujmanta paykunaman yachachirqan. Chay runakunaqa Apolos jinan humilde sonqowan Pabloq yachachisqanta chaskikurqanku. Chaymantataq jujmanta bautizasqa karqanku, kay kutipiqa Jesuspa sutinpin bautizasqa karqanku. Chay qhepamantaq santo espirituta chaskirqanku, jinaspa juj rimaykunapi rimayta qallarirqanku, llapankupiqa 12 jinan karqanku. ¿Imatan paykunamanta yachasunman? Jehová Diospa llaqtanpi imapas imaynachus ruwakusqanman jina ruwasun chayqa, imaymana bendicionkunatan chaskisun (Hech. 19:1-7).

10. ¿Imaraykun Pablo ripurqan sinagogamanta, imaynatan paypa ejemplonta qatikusunman?

¹⁰ Juj kutipipas allintan Pabloqa repararqan imatapas imayna ruwananchistas Dios munan chayta. Pabloqa kinsa killañan mana imata manchakuspa Diospa gobiernonmanta sinagogapi yachachisharqan. Payqa runakunata iñichiytapuni munaspan allinta yachachiq. Wakin runakunan ichaqa “Señorpa Ñanninmanta millayta rimayta qallarirqanku”, chayta reparaspan Pabloqa juj ladoman ripurqan. Tirano sutiyoq runaq yachachinan wasipin runakunaman yachachiyta qallarirqan, askha runakunan chaymanqa rirqanku, chaypin Pablota uyariqku, allintan iñiyninkupipas ñauparirqanku (Hech. 19:8, 9). Noqanchispas Pablo jinan kananchis, sichus rimapayasqanchis runa mana uyarikuyta munanchu, discutiyta imapas munan chayqa juj ladomanmi ripunanchis. Askhan kashanku Diospa siminta uyarikuyta munaq runakunaqa.

11, 12. a) ¿Imaynatan Pablo rikuchirqan allin llank’aq runa kasqanta, imamanpas facilta yachakuq kasqantapas? b) ¿Imaynatan noqanchispas rikuchisunman pay jina kasqanchista maypipas Diosmanta willashaspanchis?

¹¹ Chay yachay wasipiqa sapa p’unchaychá  Pabloqa yachachiq, tutamantanqa yaqachá las onceta jina yachachiq, tardentaq las cuatrota jina (Hech. 19:9). Chay horakunan kusa kaq runakunaman yachachinapaq; chay ratukunan runakunaqa ima ruwanankutapas saqeriqku mikhunankupaq, samarinankupaq ima. Sapa p’unchaychus Pablo chay horakunapi runakunaman yachachinman karqan chayqa, yaqachá iskaynin watapiqa kinsa waranqa hora masta chaypi yachachirqan. b Pabloq chaykunata ruwasqanrayku imapunichá Diosmanta willakuyqa astawanraq mast’arikusharqan. Chaypin rikunchis imaynas Pabloqa allin llank’aq, imamanpas facilta yachakuq kasqanta. Arí, payqa runakunaq tiempon imaynachus kasqanman jinan yachachinanpaq horata churakuq. Chayraykun “Asia provinciapi tiyaqkunaqa llapanku judiokunapas griegokunapas Señorpa siminta uyarirqanku” (Hech. 19:10). Pabloqa llapa runamanpunin Diosmantaqa willarqan.

¹² Kay tiempopi Jehová Diospa testigonkunapas allin llank’aqkunan kanku faciltan imamanpas yachakunku. Tukuy atisqankutan kallpachakunku maykunapichus runakuna kashanku chayman rinankupaq, ima ratukunachus libre kashanku chay ratukuna visitanankupaq. Chaymi paykunaqa callekunapi, mercadokunapi, carrokunaq sayasqanpi, lliu maypichá runakuna kashan chaykunapi Diosmanta willanku. Chaymantapas telefononta iman wajanku, mensajekunata iman apachinku. Wasikunata visitaspapas ima ratukunachá chaypi runakuna kashan chay ratukunan rinku.

13, 14. a) ¿Imakunatan apóstol Pablo ruwarqan Jehová Diospa atiyninwan? b) ¿Imatan ruwayta munarqanku Esceva sutiyoq runaq churinkuna ichaqa imapin tarikurqanku? c) ¿Imatan kay tiempopi “cristianon kayku” niqkunapas ruwashallankutaq?

¹³ Lucaspa willasqanman jinaqa Pablo sinagogamanta juj yachay wasiman astakusqan qhepamanqa imaymana milagrokunan jamurqan. Jehová Diosmi Pabloman atiyta qorqan “jatun milagrokunata ruwananpaq”. Churakusqan telakunawan, mandilkunawan iman onqosqakunata qhaliyachiq,  millay espiritukunatapas qarqoq (Hech. 19:11, 12). c Apóstol Pabloq chay milagrokuna ruwasqanta, supaykunatapas qarqosqanta rikuspan juj runakunapas chayta ruwayta munallarqankutaq.

¹⁴ Supaykunata qarqospa puriq wakin judío runakunapas Pablo jinan ruwayta munarqanku, chaymi Jesuspa sutinta Pabloq sutinta ima oqarirqanku. Paykunamanta wakinmi karqanku Esceva sutiyoq runaq churinkuna. Paykunaqa qanchismi karqanku, sacerdote familiamantataqmi karqankupas. Juj kutinmi paykunaqa juj supayta qarqoyta munasharqanku. Jinan chay millay espirituqa paykunata nirqan: “Noqaqa reqsinin Jesustapas Pablotapas. Qankunari, ¿pikunataq kankichis?”, nispa (Hech. 19:13-16). Chaymantataq chay millay espirituq junt’aykusqan runaqa paykunaman phawaykurqan, jinaspa llapankuta maqarqan. Chay runakunataq sinchi k’irisqa, q’alalla ayqekurqanku. Sut’i reparaymi kasharqan, Pabloqa Diospa atiyninwanmi tukuy chaykunata ruwasharqan. Chay iskay uya religioso runakunan ichaqa yanqalla imatapas ruwasharqanku. Diospa siminqa atiywanpunin mast’arikusharqan. Kay tiempopipas askha runakunan Jesuspa sutinta wajakuspalla, cristianon kani nispalla thaj kanku, chayllawanmi contentakunku. Ichaqa, Jesuspa nisqan jina pipas Diospa munayninta ruwaqllan paypa gobiernonmanqa jaykunqa (Mat. 7:21-23). 

15. ¿Imatan ruwarqanku Éfeso llaqtapi iñiqkuna, imaynatan paykunaq ejemplonta qatikusunman?

¹⁵ Éfeso llaqta runakunaqa layqa ruwaykunaman yachasqan karqanku. Chay llaqtapiqa lliumi yachaqku chaykuna ruwayta. Suertepaqpas imaymanakunatan jap’iqku, encanto ruwaymantapas yachaqkun, chaykunaqa librokunapi iman qelqasqa kasharqan. Esceva runaq churinkunata imachus pasasqanta yachaspan ichaqa llaqtantin runakuna Jehová Diosta manchakurqanku, askhan iñipurqankupas jinaspa layqa ruwaykunata saqepurqanku. Chaymantapas layqa ruwananku librokunata iman apamurqanku jinaspa llapa runakunaq rikushasqan kanapurqanku. Chay librokuna sinchi valeqña karqan chaypas llapantan kanapurqanku. d Chhaynatan “Jehová Diospa siminqa ancha atiywan jinantinman ch’eqerisharqan” (Hech. 19:17-20). Cheqaq yachachikuymi p’ampapusharqan yanqa rimayta supaykunaq ruwaynintawan. ¿Imatan chay iñiqkunamanta yachasunman? Kay tiempopipas junt’an kashan supaykunaq ruwayninkunaqa, layqa ruwaykunapas. Imanchispipas kashanman chay ruwaykunawan tupaq cosaskuna chayqa Éfeso llaqtapi iñiqkuna jinan ruwananchis.  Llapantan chaykunata chinkachipunanchis, jayk’aña valerqan chaypas, sasaña kanman chaypas ayqekunanchismi chaykunamantaqa. Millay onqoypas kanman jinan chaykunamantaqa karunchakunanchis.

16, 17. a) ¿Imanispan Demetrio sutiyoq runa ch’aqwata jatarichirqan? b) ¿Imatan ruwarqanku Éfeso llaqta runakuna?

¹⁶ ¿Imatawanmi Satanas ruwanman Dios serviqkunata manchachinanpaq? Chaytan kaypi qhawarisunchis. Lucaspa nisqan jina chay p’unchaykunapin “Señorpa Ñanninmanta sinchi ch’aqwa jatarirqan”. Chayta nispaqa sut’illantan Lucasqa nisharqan (Hech. 19:23). e Chay ch’aqwa jatarinanpaqqa Demetrio sutiyoq runan causa karqan. Paymi llank’aqmasinkunata nirqan imaynas paykunaqa idolokuna vendesqankuwan qolqeta gananku chayta. Chaymantataq nirqan: “Chay Pablo sutiyoq runan […] askha runakunaq yuyayninta cambiashan: Makiwan ruwasqa dioskunaqa yanqan”, nispa. Chaywanqa Pablotan tumpasharqan negocionku contra jatariqta jina. Chaymantataq chay runaqa chay runakunaq sonqonman chayayta munaspa rimarqan nacionninkumanta, Ártemis diosankumanta, templonmanta ima. “Pabloq rimasqanta kasuspankuqa manañan respetapunkumanchu” nispan nirqan (Hech. 19:24-27).

¹⁷ Chay runakunaqa kasurqankun Demetriota, chaymi loco jinaraq qaparirqanku: “¡Jatunmi Éfeso llaqta runakunaq diosan Artemisqa!”, nispa. Qallariypi willamusqanchis jina llapankun juj yuyaylla qaparirqanku. f Imaynan ruwallaqpuni jinatan apóstol Pabloqa chay coliseoman riyta munasharqan chay runakunawan rimananpaq. Wakin iñiqkunan ichaqa paytapas jap’inankuta manchakuspa mana munarqankuchu rinanta. Alejandro sutiyoq runan chay runakunata upallachiyta munasharqan. Imapunichus pasasharqan chaytan willayta munasharqan. Judío runataq karqan chayqa yaqapaschá willayta munasharqan imaynas kanku judiokuna, imaynataqsi kanku Jesusta qatikuqkuna chayta. Chay runakunaqa iskaynintapas igualta jinallan rikurqanku. Chay runa judío kasqanta reparaspan ichaqa qaparishaspalla upallachirqanku. Astawanraqmi qaparirqanku: “¡Jatunmi Éfeso llaqta runakunaq diosan Ártemisqa!”, nispa. Iskay horañan chhaynata qaparkachasharqanku. Kay tiempopi religioso runakunapas, umalliqkunapas chhaynan kanku. Manan imatapas entiendeyta munankuchu (Hech. 19:28-34).

18, 19. a) ¿Imaynatan llaqta alcalde ch’aqwa jatarichiq runakunata upallachirqan? b) ¿Imaynatan autoridadkuna mayninpi noqanchistapas yanapawanchis, imatan ruwasunman chayta ruwanankupaq?

 ¹⁸ Chhaynata qaparkachashaqtinkun llaqtapi jatun autoridad jamurqan, payqa alcalden karqan. Payñan chay runakunataqa upallachirqan, autoridadwanmi payqa chay runakunata rimapayarqan. Sut’itan willarqan Pablopas compañeronkunapas mana templonkutapas ni diosankutapas imananqapaschu chayta. Imaynas paykunaqa mana chaykunataqa ofenderqankuchu chaytapas. Chaymantapas willarqanmi ima quejankuña kan chaypas autoridadkunaman rispa willakamunankupaq. Nillarqantaqmi imaynas ch’aqwata jatarichispaqa Roma gobierno contra jatariqmanta tumpasqa kankuman chaytapas. Chayta nispan payqa llapa runakunata kachapurqan. Chay runa allin yuyaywan rimasqanraykun llapa imapas thaj kapurqan (Hech. 19:35-41).

¹⁹ Manan chay kutillaraqchu juj autoridadqa Jesusta qatikuqkunaq favorninpi sayasharqan. Ñaupaqkunapas chayqa karqanñan, manataqmi chay kutillachu kananpas karqan. Apóstol Juanmi juj rijuriypi rikurqan imaynas jallp’aqa Satanaspa aqtomusqan qatikachayta millp’upurqan chayta. Chay jallp’aqa kay pachapi mana piman sayapakuq autoridadkunawanmi tupan (Apo. 12:15, 16). Chhaynapunitaqmi karqanpas askha juezkunan favorninchispi sentenciata orqomurqanku chhaynapi Diospa siminta willashanallanchispaq, juñunakuykunatapas aparishanallanchispaq. Chay juezkunaqa imayna portakusqanchista qhawarispa iman chaykunataqa ruwarqanku. Apóstol Pablowanpas chaychus jina pasanman karqan. Sumaq sonqo, respetoyoq kasqanrayku iman Éfeso llaqtapi wakin autoridadkunaqa payta allinpaq qhawarinkuman karqan. Paykunaqa manan munarqankuchu Pablo mana allinpi tarikunanta (Hech. 19:31). Noqanchispas chhaynan kananchis. Honradon kananchis, llapa runakunatan respetananchis, chhayna kasun chayqa allinpaqmi autoridadkunaqa qhawariwasunchis, Diospa simintapas yaqapaschá wakinqa sumaqta chaskikunqaku.

20. a) ¿Imaniwaqmi ñaupa tiempopipas kay tiempopipas Diospa simin llapa llaqtakunaman chayasqanmanta? b) ¿Imaynatan yanapakusunman Diospa llaqtan ñauparishanallanpaq?

²⁰ Kaypi yachasqanchis jina “Jehová Diospa siminqa ancha atiywanmi jinantinman ch’eqerirqan”. Kay tiempopipas kaqmi kashallantaq, llapa runakunamanmi chayashan. ¿Munawaqchu chaypi yanapakuyta? Munashanki chayqa kaypi yachasqanchisman jina ruway, ñaupa tiempopi iñiqkunaq ejemplonta ima qatikuy. Chaypaqqa humilde sonqon kana, Jehová Diospa llaqtanpi imapas imaynatachá aparikushan chayman jinan imatapas ruwana, tukuy sonqotaqmi Diospaqqa llank’anapas. Chaymantapas kallpachakunanchismi supaykunaq ruwayninmanta ayqekunanchispaq, chaymantapas honradon kana, respetananchistaqmi jujkunatapas.