1. ¿Imayna ñannintan Jonás purinan kanqa, imatan yuyaykun mayman rishasqanmanta?

JONASQA huk killa otaq masraqmi purinan kanqa 800 kilómetro karuta, chaykamaqa allinta yuyaykunanpaqmi tiempon kanqa. Chayman rinanpaqqa kanmi ratolla chayananpaq ñankuna ichaqa ima sasachakuypipas tarikunmanmi, kallantaqmi aswan karu kaq ñankunapas, Jonasqa mayninta rinanpaqmi ñawpaqtaqa akllakunan. Imaynaña kaqtinpas orqokunatan wasapanan kanqa, yaqapaschá Siria nacionpi ch’in pampatapas muyunanraq kanqa, Éufrates mayutan pasanan kanqa hinallataq huk mayukunatapas, mana reqsisqan wasikunapin puñunan kanqa Siria, Mesopotamia, Asiriaq llaqtankunapi. P’unchaykunaq pasasqanman hinaqa Nínive llaqtapichá yuyaykun, chay llaqtaqa paytaqa manchachinmi, chaywanpas purisqanman hinan chayaykushanña.

2. ¿Imaynapin Jonás yacharqan Diospa kamachisqanmanta ayqekuyqa yanqa kasqanta?

² Jonasqa yachanmi kay kutipiqa Diospa kamachisqanta hunt’ananpuni kananta. Ñawpaq capitulopin yacharqanchis huk ladoman ayqekusqanmanta ichaqa chay ruwasqanqa yanqan karqan. Barcopi ayqekushaqtinmi Diosqa nishuta wayrachimurqan hinan lamar-qochapi Jonás mana wañunanpaq huk hatun challwata kachamurqan oqoykunanpaq, kinsa p’unchaymantataq ch’aki pataman aqtupurqan. Chhaynatan Diosqa pacienciawan yachachirqan kasukuq kayta huch’uyyaykukuq kaytawan. Jonasqa manachá  hayk’aqpas chaytaqa qonqarqanchu (Jonás 1, 2 capitulokuna).

3. ¿Imaynan karqan Jehová Dios Jonaswan, ima tapuymi kan chay hawa?

³ Jehová Diosqa hukmantan Jonasta kamachirqan Nínive llaqtaman rinanpaq. Kay kutipin ichaqa kasukun, chaymi chay karu llaqtaman puririyta qallarin (leey Jonás 3:1-3). Ichaqa, ¿cambiarqanchu Diospa wanachisqan qhepaman? Jehová Diosqa wañuy patapi kashaqtinmi salvarqan, manan wañuchirqanchu mana kasukuq kasqanmanta, hukmantataqmi kamachirqan rinanpaq, chhaynapin rikuchirqan khuyapayasqanta. Jonasri, ¿yacharqanchu khuyapayakuq kayta? Runakunaqa huchayoq kasqanchisraykun sasachakunchis khuyapayakuq kanapaq. Chayrayku yachasun imakunapi Jonás tarikusqanmanta, imaynata yanapawananchistapas.

4, 5. ¿Imaraykun Nínive llaqtata Jehová Dios nirqan “sinchi hatun” llaqta nispa? ¿Imatan yachanchis chay nisqanmanta?

⁴ Jehová Diosqa manan Jonás hinachu qhawarirqan Nínive  llaqtataqa. Biblian willan Nínive llaqta “sinchi hatun” kasqanta (Jon. 3:3). Jonás libropin Jehová Dios askha kutita nin: ‘Hatun Nínive llaqta’, nispa (Jon. 1:2; 3:2; 4:11). ¿Imaraykun chhaynata nirqan?

⁵ Millp’uq para kasqan qhepamanmi Nemrod runaraq chay llaqtata paqarichirqan. Chay llaqtata pasanapaqqa kinsa p’unchay hinaraqmi purina karqan, yaqapaschá huk llaqtakunawan huñunasqa kaspa sinchi hatun karqan (Gén. 10:11; Jon. 3:3). Chaypi kaq templokuna, wakin wasikuna imayna perqasqa kasqan, llaqtaq perqanpas ancha sumaqpaqmi qhawarichiq. Ichaqa manan chaytachu Diosqa ancha importantepaq qhawariq, aswanpas chaypi kaq runakunatan. Chay tiempopiqa Nínive llaqtapin aswan askha runakuna tiyarqanku, sinchi mana chaninkunataña ruwarqanku chaypas Diosqa yanapayta munarqan. ¿Imarayku? Sapanka runaq kawsayninta ancha chaniyoqpaq qhawarisqanrayku, Diosqa munarqanmi huchankumanta kutirikuspa mana allin ruwasqankuta saqepunankuta.

6. a) ¿Imaraykun Jonás astawanraq mancharikurqan Nínive llaqtaman chayaspa? (Qhawallaytaq willakuyta.) b) ¿Imaynapin predicaspa Jonás hina kasunman?

⁶ Nínive llaqtaman chayaspan Jonasqa rikun sinchi askha runakuna chaypi tiyasqankuta, yaqapaschá 120.000 más runakunaraq, chaywanqa astawanpaschá mancharikun. * Llaqta ukhuman haykuspan huk p’unchay ch’isiyaqta purin, yaqapaschá maskhan maypi rimananta chhaynapi aswan askha runakuna uyarinanpaq. Manan yachanchischu imaynatachus willasqantaqa. Yaqapaschá Asiria runakunaq rimayninta yacharqan otaq milagrota ruwaspa Jehová Dios chay simipi rimachirqan. Otaq hebreo simipi willarqan hinaspataq huk runata valekurqan Nínive runakunaq rimayninman t’ikrananpaq. Imaynaña kaqtinpas willasqanqa sut’in karqan manataqmi uyariqkunaq kusikunanpaqchu, nirqanmi: “¡Kay tawa chunka p’unchaymantan Nínive llaqta thunisqa kanqa!”, nispa (Jon. 3:4). Mana iskayaspan Jonasqa  askha kutita willan, chhaynatan rikuchin allin iñiyniyoq mana manchakuq kasqanta. Ñoqanchispas Jonás hinan kananchis.

7, 8. a) ¿Imatan Nínive runakuna ruwarqanku Jonaspa willasqanta uyarispa? b) ¿Imatan Nínive llaqtamanta rey ruwarqan Jonaspa willasqanta uyarispa?

⁷ Jonaspa willasqanqa llapa runaq uyarisqanmi. Yaqapaschá Jonasqa yuyaykusharqan runakuna mana uyarinanpi otaq maqanankupipas. Ichaqa manan yuyaykusqanman hinachu karqan, wayraq apasqan hinaraqmi llapa runaman willasqanqa chayarqan, runakunaqa rimaytan qallarinku Jonaspa willasqanmanta hinan kasukurqanku (leey Jonás 3:5). Llapankun huchankumanta pesapakurqanku, qhapaqpas, wakchapas, wayna-sipaskunapas, kurakkunapas. Mayta pesapakusqankuta rikuchinankupaqmi mana mikhunkupaschu. Llaqtaq chay ruwasqantan reypas uyarirqan.

⁸ Jonaspa willasqanta uyarispan reypas Jehová Diosta manchakapurqan hinaspataq paypas pesapakullarqantaq. Kamachikuy tiyananmanta sayarispan p’achanta ch’utikuspa qhasqa p’achawan churakurqan, hinaspataq ‘uspha patapi tiyaykurqan’. Llaqtapi runakunaqa ayunasharqankuñan hinan reyqa “kamachikuqninkunapiwan” nirqan chayta ruwashanallankupaq. Kamachirqanmi llapa runakuna uywakunapas qhasqa p’achawan churakunankupaq. * Chaymantapas reyqa huch’uyyaykukuspan reqsikurqan llaqtanpa mana chanin ruwasqanta. Payqa nirqanmi: “Ichapaschá Diosqa huk-hinata yuyaykapunman, hinaspa k’arak phiñakusqanpas tiyaykunman, chhaynapi mana wañunanchispaq”, nispa (Jon. 3:6-9). Payqa suyakusharqanmi pesapakusqankuta rikuspa paytapas llaqtantapas Dios khuyapayananpi.

9. ¿Imatan wakin runakuna mana creeyta atinkuchu ichaqa imaraykun chay nisqanku mana cheqaqchu?

⁹ Wakin runakunaqa ninkun: “Manachus hina chhayna usqhayllaqa pesapakunkumanchu karqan”, nispa. Ichaqa Bibliamanta yachaq wakin runakunan ninku Nínive runakuna imaymana creenciakunayoq kasqankuta, usqhaylla cambiaq kasqankuta, chayraykus chhayna usqhaylla pesapakusqaku. Ichaqa Jesús kikinpunin qhepaman rimarqan Nínive runakunaq pesapakusqankumanta (leey Mateo 12:41). Jonaspa tiemponpiqa  Jesusqa hanaq pachapin kasharqan, chaymi payqa rikumurqan Nínive runakunaq imayna pesapakusqankuta (Juan 8:57, 58). ¿Imatan kaywan yachanchis? Imayna kawsayniyoqña runakuna kankuman chaypas manan hayk’aqpas ninanchischu “manan imaynapipas cambiaytaqa atinkumanchu” nispaqa. Jehová Diosllan yachan runakuna imayna sonqoyoq kasqankuta.

10, 11. a) ¿Imatan Jehová Dios ruwarqan Nínive runakuna pesapakuqtinku? b) ¿Mana kaqmantachu huchacharqan Jehová Dios Nínive runakunata?

¹⁰ ¿Imatan Jehová Dios ruwarqan Nínive runakuna pesapakuqtinku? Jonasmi qelqarqan: “Diostaq rikurqan chay ruwasqankuta, millay kawsasqanku saqepusqankutapas, hinan huk-hinata yuyaykapurqan, manañataq paykunata muchuchirqanñachu”, nispa (Jon. 3:10).

¹¹ ¿Mana kaqmantachu huchachasharqan Jehová Dios? Manan. Payqa huchachaspaqa manan pantanmanchu, Biblian willan ruwasqankunaqa chaninpuni kasqanta (leey Deuteronomio 32:4). Chhaynaqa, ¿imaraykun Jehová Dios mana castigarqanchu Nínive runakunata? Phiñakuynin tiyaykusqanraykun. Payqa rikurqanmi chay runakuna millay ruwayninkuta saqepusqankuta chaymi manaña castiganapaq hinañachu karqanku, imachus ruwasqankun rikuchirqan khuyapayanapaq kasqankuta.

12, 13. a) ¿Imaynatan Jehová Dios rikuchin khuyapayakuq entiendeq kasqanta? b) ¿Yanqachu karqan Jonaspa willasqan?

¹² Pantasqa religionpi umalliqkunaqa Diostan qhawarichinku mana khuyapayakuq rumi sonqota hina. Jehová Diosmi ichaqa mana chhaynachu, payqa khuyapayakuqmi entiendewanchismi imayna runa kasqanchista. Payqa munanmi llapa runakuna Nínive runakuna hina huchankumanta pesapakuspa millay kawsayninkuta saqepunankuta, chaymi manaraq huchachashaspa ñawpaqta willachinraq serviqninkunawan (Ezeq. 33:11). Huk kutinmi profeta Jeremiasta nirqan: “Hayk’aqchá munasaq hinan huk llaqtata [...] nisaq: T’irasqaykin, thunisqaykin, chaqosqaykin, nispa. Ichaqa chay suyuchus mana allin ruwasqankunata saqepunqa chayqa, yuyaykusqaytaqa manan hunt’asaqñachu”, nispa (Jer. 18:7, 8).

¹³ Chhaynaqa, ¿yanqachu karqan Jonaspa willasqan? Manan. Aswanpas Jonaspa willasqanqa karqan mana allin ruwasqankumanta kutirikunankupaqmi. Chaytataqmi ruwarqanku  Nínive runakunaqa, ichaqa kaqllata ruwaqtinkuqa Jonaspa willasqan hinan Diospa castigasqan kananku karqan. Chhaynapunitaqmi karqan qhepa watakunaman (Sof. 2:13-15).

14. ¿Imaynan sientekurqan Jonás Nínive llaqtata Dios khuyapayaqtin?

¹⁴ ¿Imaynan sientekurqan Jonás Nínive llaqta thuninanmanta Diospa willachisqan mana hunt’akuqtin? Manan sonqonpaq hinachu karqan, chaymi phiñakurqan (Jon. 4:1). Mañakusqanpas Diostapas phiñakushanman hinaraqmi karqan. Paypaqqa yanqan karqan hamusqanqa, aswan allinsi kanman karqan wasinpi qhepakamuy. Hinaspapas yachasqas Diosqa Nínive llaqtata mana muchuchinanchu kasqanta chaysi Tarsis llaqtaman ayqekusqa. Chay qhepamantaq nirqan wañuyllaña aswan allin kasqanta, chaymi Diosta mañakurqan wañuchinanpaq (leey Jonás 4:2, 3).

15. a) ¿Imaraykun Jonás phiñasqa kasharqan? b) ¿Imatan Jehová Dios Jonaswan ruwarqan?

¹⁵ ¿Imaraykun Jonás phiñasqa kasharqan? Manan yachanchischu imatachus Jonás chay ratopi yuyaykusqanta, payqa Diospa huchachaynintan runakunaq rikusqan willarqan, Nínive runakunaqa cheqaqpaqmi qhawarirqanku chay willasqanta ichaqa Nínive llaqtaqa manan thunisqachu karqan. ¿Manchasqachu kasharqan p’enqaypi qhepananmanta otaq llulla profeta hina qhawarichikunanmanta? Yaqapaschá, ichaqa manan kusisqachu kasharqan Nínive runakuna pesapakusqankumanta nitaq Diospa khuyapayasqanmantapas. Aswanpas payllapin yuyaykusharqan chaymi phiñakapurqan. Chhaynaña kaqtinpas Diosqa allinpaqraqmi qhawarirqan llakiwan ñit’ichikuq profetata. Jehová Diosqa manan castigarqanchu chhayna kutipakuq kasqanmantaqa, aswanpas pacienciakuspan yuyayninman kutinanpaq kayta tapurqan: “¿Allinchu qanpaq kay phiñakusqayki?”, nispa (Jon. 4:4). Bibliaqa manan willanchu chay tapusqanman Jonás imata kutichisqanta.

16. ¿Imakunata nispan Jehová Diosta qhawarichishasunman mana allin ruwaqta hina, imatan sut’inchawanchis Jonasmanta yachasqanchis?

¹⁶ Jonaspa chhayna kasqanqa huchachanapaqmi karqan, ichaqa runakunaqa Jonás hinan mana llapantapunichu entiendenchis  Diospa ruwasqanta. Askha runakunan ninku: “Imanaqtinmi Dios mana hark’anchu mana allinkuna sucedenanta”, “chay ratopacha castiganman karqan chay mana allin ruwaq runata”, “maypachañan kay pachataqa tukuchipunan”, nispa. Sichus Diospa ruwasqankunata mana allinpaq qhawarishanchis chayqa pantashanchismi, Diosqa manan hayk’aqpas pantanmanchu chaytan sut’inchawanchis Jonasmanta yachasqanchis.

17, 18. a) ¿Imatan Jonás ruwarqan Nínive llaqtamanta lloqsispa? b) ¿Imaynan Jonás sientekurqan calabazaq ch’akipusqanmanta?

¹⁷ Jonasqa Nínive llaqtamantan lloqsimun sinchi llakisqallaña. Ichaqa manan wasinmanchu kutipun aswanpas inti lloqsiy ladopi orqo patamanmi seqan. Chaypin huk ch’ukllata ruwakun hinaspataq suyan Nínive llaqtawan imallapas pasananta, payqa yuyaykushanraqmi Nínive llaqtata Dios thuninanpi. Jonasqa k’ulluchakuq runapunin karqan, ¿imaynatan Jehová Dios yachachirqan khuyapayakuq kayta?

 ¹⁸ Chay tutapin Diosqa calabazata wiñachirqan. Rikch’aspanmi Jonasqa reparan chay calabaza llanthuykusqanta, ruwakusqan ch’ukllaqa manan chhaynatachu llanthurqan. Jonasqa anchatan kusikurqan, yaqapaschá chayta rikuspa yuyaykurqan Diospa bendecisqan kasqanta paypa allin qhawarisqa kasqantapas. Ichaqa manan Diosqa ruphaymanta llanthuykunallanpaqchu nitaq phiñakusqanta thasnuykunallanpaqchu chaytaqa ruwarqan, aswanpas sonqonman chayayta munaspan. Chaymi huk milagrokunatawan ruwan. Tutapin huk kuruta kachamurqan calabazata k’utunanpaq chhaynapi ch’akipunanpaq. Chaymantataq Diosqa “inti lloqsimuy ladomanta rupha wayrata” wayrachimurqan, Biblian willan Jonaspa umanta inti kankaqtin ‘yuyayninraq chinkasqanta’. ¿Imatan Jonás ruwarqan? Yapamantan Diosta mañakurqan wañuchipunanpaq (Jon. 4:6-8).

19, 20. ¿Imaynatan Jehová Dios yuyaymanachirqan Jonasta?

¹⁹ Jonasqa calabaza ch’akipuqtinmi yapamanta phiñakurqan hinan Jehová Diosqa tapullarqantaq “¿allinchu calabazaq ch’akisqanmanta sinchita phiñakusqayki?”, nispa. Jonasmi ichaqa k’ulluchakuspa nin: “¡Arí, sinchi phiñasqapunin wañusaqpas!”, nispa. Chayta qhawarispan Jehová Diosqa yuyaykun Jonasta yachachinanpaq (Jon. 4:9).

²⁰ Ñawpaqtan Diosqa yuyaymanachin imarayku calabazaq ch’akipusqanwan llakikusqanta, chayqa huk tutallapin wiñarqan manan paychu plantarqan nitaq paychu qarparqanpas. Chaymi tapun: “Chayri, ¿manachu ñoqaqa chay hatun Nínive llaqtata khuyapayayman? Chaypin pachak iskay chunka waranqa kurak runakuna kashan, paykunaqa manan reparankuchu allinkaqta mana allinkaqmanta, kallantaqmi askha animalkunapas”, nispa (Jon. 4:10, 11). *

21. a) ¿Jonaspa ima reparanantan Jehová Dios munarqan chay rikch’anachiywan? b) ¿Imaynatan Jonasmanta willakuy yanapawanchis?

²¹ Chay rikch’anachiywanmi Jehová Diosqa Jonasta allintapuni yachachirqan. Jonasqa manan imatapas ruwarqanchu chay calabaza wiñananpaq. Jehová Diosmi ichaqa Nínive runakunaman kawsayta qorqan, tukuytataqmi qorqan kawsanankupaqpas imaynan llapa runakunawan ruwan hinata. Jonasqa manan yuyaykurqanchu Nínive llaqtapi 120.000 runakunapi nitaq chaypi kaq uywakunapipas, Jonaspaqqa chay calabazan aswan  chaniyoq karqan chay runakunamantaqa. Chhaynatan Diosqa yuyaymanachirqan payllapi yuyaykuq kasqanta. Chay calabaza ch’akipuspa manaña llanthuykusqanwanmi Jonasqa llakikusharqan. Chaymantapas Nínive runakunapaqqa phiñakurqan payllapi yuyaykusqanraykun, manan p’enqaypi qhepayta munarqanchu chaymi willasqan hunt’akunantapuni munarqan. Jonasmanta chay willakuymi yachachiwanchis imayna kasqanchista qhawarikunapaq. Llapa runapas kallpachakunanchismi ñoqallanchispi ama yuyaykunapaq. Jehová Diosqa pacienciawanmi yachachiwanchis pay hina khuyapayakuq kanapaq hukkunaq allinnintaraq ñawpaqta maskhanapaqpas, chaymi ancha agradecesqa kashanchis.

22. a) ¿Yacharqanchu Jonás khuyapayakuq kayta? b) ¿Imakunatan yachachiwanchis Jonasmanta willakuy?

²² ¿Yacharqanchu Jonás Jehová Diospa chhayna yachachisqanwan? Jonás libroqa manan willanchu Jehová Diospa tapusqanman imata Jonás kutichisqanta. Wakin yachaq runakunaña chay mana kutichisqanta mana allinpaq qhawarinku chaypas Jonás libroq kasqanwanmi reparanchis imaynata kutichisqanta. ¿Imaynapi? Chay librotaqa pay kikinpunin qelqarqan. Jonasqa llaqtanman kutipuspan qelqan, chay kutipaqqa kurakñan kashan, aswan yachayniyoqña, huch’uyyaykukuq runan kapunpas, “imaynapitaq kaykunata ruwarqani” nispachá qelqan pantasqankunamanta, mana kasukuq kasqanmanta, k’ulluchakusqanmanta, mana khuyapayakuq kasqanmantapas. Jonasqa yacharqanmi khuyapayakuq kayta, chaytan Jehová Dios yachachirqan. Ñoqanchisri, ¿khuyapayakuqchu kanchis? (Leey Mateo 5:7.)