1, 2. a) ¿Imamanmi yachakunanku karqan Josepa familian? b) ¿Imatan José willanan karqan Mariaman?

BELÉN llaqtapiqa tutallaraqmi kashan, Joseqa tukurqonñan llapan q’epinta asno pataman churaykuyta. Q’episapa asnochantan sumaqta qatin, makillataqmi qhawaykachashan callekunapi imapas kananmanta. Payqa yuyaykunchá chay karu llaqtaman risqankupi imayna tarikunankuta. Payqa Egipto llaqtamanmi rishan, chaypiqa manan pitapas reqsinchu, manan yachanchu rimasqanku simitapas, imayna kawsasqankupas hukniraymi. ¿Yachakunqachu familian chay llaqtapi?

² Josemanmi huk ángel mosqoyninpi willan Diospa nisqanta, chayqa manan allin willakuychu kasharqan, munakusqan esposanman chayta willayqa sasachá karqan. Ichaqa mana iskayaspan willan wawankuta rey Herodes wañuchiy munasqanta. Chayraykun usqhaylla Belén llaqtamanta lloqsinanku (leey Mateo 2:13, 14). Mariaqa sinchi llakisqan kashan. Paykunaqa manan entiendenkuchu imarayku wawankuta huk runa wañuchiy munasqanta. ¿Ima dañotan pitapas huk huch’uy wawa ruwanman? Chaywanpas paykunaqa Jehová Diospin confianku, chaymi ayqekunku.

3. ¿Ima ratopin José familianwan Belén llaqtamanta lloqsishanku? (Qhawallaytaq dibujota.)

³ Belén llaqtapi runakunaqa thakmi puñukushanku, paykunaqa manan yachankuchu ima llakipi tarikunankuta, Josewan Mariawanmi ichaqa tutallaraq kashaqtin llaqtamanta lloqsishanku. Intipas lloqsirqamunñan, Joseqa sonqonpiqa ninpaschá: “Ñoqaqa carpinterollan kani, ¿imaynatan familiayta hark’aykusaq atiyniyoq runakunamanta? ¿Atisaqchu chay karu llaqtapi familiay uywayta? Jehová Diosmi confiawarqan Churinta uywanaypaq, imaña kaqtinpas, ¿atisaqchu chay hunt’ayta?”, nispa. Sasachakuykunapi Josepa tarikusqanqa mana atipanapaq hinaraqmi karqan. Imaynata atipasqanta qhawarispan yachasun pay  hina iñiyniyoq kayqa ancha allinpuni kasqanta, astawanqa tayta-mamakunan chhayna iñiyniyoq kananku.

4, 5. a) ¿Imaynapin Josepa kawsaynin cambiapurqan? b) ¿Imaynatan huk ángel kallpacharqan Joseta Diospa nisqanta kasukunanpaq?

⁴ Josepa kawsayninqa huk wata ñawpaqtaraqmi cambiarqan, Nazaret llaqtapi tiyashallaqtinraq. Chaypin Elipa ususin Mariawan rimanakurqan casarakunanpaq, payqa allin iñiyniyoq doncella sipasmi karqan. Ichaqa huk kutinmi yacharqan onqoq kashasqanta, chaymi p’enqaypi María mana rikukunanpaq pakallapi divorciakunanpaq yuyaykurqan. * Chay qhepallamanmi huk ángel mosqoyninpi rikhurispa willarqan Mariaqa Jehová Diospa espiritunpa atiyninwan onqoq kashasqanta. Chay wawamantataq angelqa nirqan: “Paymi llaqtanta huchankunamanta qespichinqa”, nispa. Joseta astawan kallpachananpaqmi angelqa nillarqantaq: “Ama munakusqayki Mariawan casarakuyta manchakuychu”, nispa (Mat. 1:18-21).

⁵ Joseqa Jehová Diosta kasukuqmi karqan, chaymi kamachisqanman hinapuni ruwan. Aswan importante ruwaytan payqa chaskirqan, Jehová Diosmi kamachirqan ancha munakusqan Churinta uywananpaq. Chay qhepamanmi Romapi reyta kasukuspa Belén llaqtata viajarqan esposanwan kuska chaypi qelqachikamunanpaq, chaypin Mariaqa wawanta onqokurqan.

6-8. a) ¿Ima sucedesqanmi Josepa familianpa kawsayninta cambiarqan? b) ¿Imaynapin yachanchis chay ch’askaman rikch’akuq k’anchayqa Satanaspa rikhurichisqan kasqanta? (Qhawallaytaq willakuyta.)

⁶ Joseqa manañan Nazaret llaqtanman kutipurqanñachu aswanpas Belén llaqtapin familianwan tiyapurqan, chay llaqtaqa karqan Jerusalén llaqtaq qayllanpin. Wakchaña karqanku chaypas tukuy atisqantan ruwan familian mana imawanpas pisichikunanpaq. Chaymi Jesuspa nacesqan qhepallaman huk huch’uy wasipi tiyarqanku. Ichaqa chay qhepamanmi kawsayninkuqa qonqaylla cambiallantaq, yaqapaschá chay kutipaqqa huk watayoq Jesús kasharqan.

⁷ Ch’aska qhawaypi yachaysapa runakunan Josepa wasinman chayamurqanku, paykunaqa ch’askaman rikch’akuy k’anchayta qatimuspankun chayamusqaku. Chay runakunaqa inti lloqsimuy lado suyumantan hamurqanku, yaqapaschá Babilonia ladomanta, paykunaqa Josepa tiyasqan wasimanmi chayamurqanku judío runakunaq reynin naceq wawata hatunchanankupaq.

 ⁸ Yacharqankuña otaq manaña chaypas chay ch’aska qhawaq runakunaqa wañuymanmi Jesusta qaraykusharqanku. Ch’askaman rikch’akuq k’anchayqa manan Belén llaqtamanchu ñawpaqtaqa pusarqan, aswanpas Jerusalén llaqtamanraqmi, chaypin paykunaqa rey Herodesman willarqanku judío runakunaq reynin kananpaq naceq wawata maskhashasqankuta. * Chay willasqankuqa sinchitan rey Herodesta phiñachirqan.

9-11. a) ¿Imaynapin yachanchis Herodesmantapas Satanasmantapas aswan atiyniyoq Joseta yanapasqanta? b) ¿Ima yanqa willakuykunan kan Egiptoman viajasqankumanta, ichaqa imaynan karqan chay viaje?

⁹ Ichaqa Herodesmantapas Satanasmantapas aswan atiyniyoqmi Joseta yanaparqan. Qhawarisun imachus sucedesqanta. Chay ch’aska qhawaqkunan chayaspanku Jesusta rikunku Mariaq marq’ayninpi, hinan qonku “qorita, inciensota, mirratawan”. Chaykunata qoqtinkuqa anchatachá Josepas Mariapas kusikurqanku. Ichaqa chay runakunaqa Jerusalenmanmi kutinanku karqan maypi Jesús kasqanta rey Herodesman willamunankupaq. Chaymi Jehová Diosqa mosqoyninkupi kamachirqan huk ladonta llaqtankuman kutipunankupaq (leey Mateo 2:1-12).

¹⁰ Chay runakunaq ripusqan qhepallanmanmi Jehová Diospa angelninqa Joseta nin: “Sayariy, wawata mamantawan pusarikuspa Egipto suyuman ayqey, hinaspa chaypi tiyamuy ñoqa huktawan qanman willamunaykama, rey Herodesmi wawata maskhanqa wañuchinanpaq”, nispa (Mat. 2:13). Qallariypi rikusqanchis hina payqa usqhayllan kasukun. Josepaqqa aswan importanteqa karqan allinpi Jesús tarikunanmi, chaymi familiantin Egipto llaqtaman ripunku. May allinpunin karqan ch’aska qhawaq runakunaq regalo qosqankuqa, chhaynapin viajasqankupipas Egipto llaqtapi tarikuspapas mana imankupas pisinqachu.

¹¹ Egiptoman ripusqankumantaqa imaymana cuentokuna yanqa willakuykunan kan, chaypin qhawarichinku viajasqanku ancha munay kasqanta. Chay willakuykunaq nisqanman hinaqa Jesuspa milagrota ruwasqanwansi mana nishu karutañachu purinanku kasqa, ñanpi kaq millay runakunamantapas Jesussi hark’aykusqa, hinaspapas milagrota ruwasqanwansi palmera sach’akuna k’umuykamusqa chhaynapi rurunta María p’itinanpaq. *  Ichaqa manan chhaynachu karqan. Paykunaqa mana reqsisqanku ñanninkunatan sayk’uspa sinchi karuta purirqanku.

12. ¿Imatan Josemanta yachankuman kay tiempopi tayta-mamakuna?

¹² Tayta-mamakunaqa imaymanatan yachankuman Josemanta, payqa mana allinkunamantan familianta hark’aykurqan, chaypaqmi usqhaylla llank’anantapas maypi tiyasqantapas saqerqan. Manan pukllakuyta hinachu qhawarirqan Diospa kamachisqanta hunt’aytaqa. Kay tiempopiqa imaymana mana allinkunan kan, chaykunan wayna-sipaskunata mana allin kawsaykunaman urmachin, chaykunamantan tayta-mamakunaqa wawankuta hark’aykunanku. Chayta ruwaq tayta-mamakunaqa ancha allin qhawarinapaqmi, paykunaqa José hinan imaña kaqtinpas decidisqa kashanku wawankuta mana allinkunamanta hark’aykunankupaq.

13, 14. ¿Imaynapin Josepas Mariapas Nazaret llaqtapi tiyapunku?

¹³ Yaqachus hina Joseqa familianwan Egiptopi pisi tiempolla qhepakun, huk angelmi willan rey Herodes wañupusqanmanta. Egipto llaqtamanta Jehová Dios Churinta waqyananpaqqa qelqasqañan karqan (Mat. 2:15). Joseqa Egipto llaqtamanta lloqsimuspan judío runakunaq tiyasqan nacionman kutipun, chhaynapin hunt’achin Jesusmanta qelqasqa willakuyta. Ichaqa, ¿may llaqtamanmi kutin?

¹⁴ Kunanqa Arquelao runan kamachikushan, chay reypas mana khuyapayaspan runakunata wañuchin. Payta manchakuspan Joseqa mana rinchu Judeapi kamachikusqan llaqtaman. Joseqa allin yuyayniyoq runan, chaymi Diospa nisqanta kasukuspa Galilea provinciaman ripun. Chayman chayaspan Nazaret llaqtapi tiyanku, chaypin wawankunata uywanku (leey Mateo 2:19-23).

15, 16. ¿Imaynan Josepa llank’aynin karqan, ima herramientankunan kanman karqan?

¹⁵ Nazaret llaqtapi familianpa kawsayninqa sasan. Biblian willan Joseqa carpintero kasqanta, chaypi llank’ayqa sasan karqan chay tiempopiqa. Paykunaqa sach’akunata wit’uspan q’epimunanku karqan, ch’akichisqanku qhepamantaq ruwaqku wasikunata, barcokunata, huch’uy puentekunata, carretakunata, carretakunaq llantanta, hinallataq yugokunata, chakrapi llank’anapaq imaymana kaqkunatapas (Mat. 13:55). Chayta ruwanankupaqqa  allin kallpayoqmi kananku karqan. Carpinterokunaqa wasinkuq punkunpin llank’aqku otaq wasinkuq qayllallanpi.

¹⁶ Askhan Josepa herramientankunaqa kaq, yaqapaschá wakinqa taytanparaq karqan. Karqanchá escuadran, plomadan, cordelnin, hachan, serruchon, martillon, maderamanta combon, thupananpaq formonkuna, pegamentonkunapas. Yaqapaschá karqan maderata t’oqonanpaq Berbiquiman rikch’akuq herramientapas, clavonkunapas karqanpaschá, chaykunan ichaqa askha qolqewan rantinapaq karqan.

17, 18. a) ¿Imatan Jesús yacharqan Josemanta? b) ¿Imaraykun José astawan llank’anan karqan?

¹⁷ Jesusqa qhawanchá uywaqnin taytan imayna llank’asqanta. Mana kacharispan qhawan Josepa imapas ruwasqanta. Joseqa makinkunawanmi k’apakta imaymanata ruwan, payqa wasasapallañan, makinkunapas rakhullañan, tukuy yuyaywanmi imatapas ruwan, chayta rikuspan Jesusqa reparan allin llank’aq, kallpasapa, allin yuyayniyoq kasqanta. Joseqa yaqapaschá Jesusta huch’uyllaraq kashaqtin yachachin pescadoq qaranmanta ruwasqa lijarwan madera qhetuyta, yachachinchá sicómoro, roble, olivo maderakuna reqsiyta, chaykunaqa Jesuspa ruwananpaq hinallan karqan.

¹⁸ Joseqa chay rakhu makinkunawanmi sach’akunata wit’un, maderakunata kuchuspa imaymanakunata ruwan, chaywanpas Joseqa ancha munakuqllañan, chay makinkunawanmi sumaqta munakun esposan Mariata wawankunatapas, chaytapas Jesusqa reparanmi. Josepa familianqa astawanmi askhayan, Mariaqqa soqta wawankuna hinaraqmi kallarqantaq (Mat. 13:55, 56). Chaymi Joseqa astawan llank’anan llapa familianman mikhuchinanpaq.

19. ¿Imaynatan José familianta Diosmanta yachachin?

¹⁹ Ichaqa familianman Diosmanta yachachiymi Josepaqqa aswan importante. Chayraykun tiempota t’aqan Jehová Diosmanta kamachikuyninkunamantapas wawankunaman yachachinanpaq. Josewan Mariawanmi wawankunata apanku llaqtankupi kaq sinagogaman, chaypin uyarimunku Diospa Simin Qelqa leekusqanta, sut’inchakusqantapas. Chaymanta kutimpuspaqa  imaymanakunatachá uyarimusqankunamanta Jesusqa tapukun, Josetaqchá kallpachakun kutichinanpaq. Hinaspapas chay Dios sonqo runaqa llapa familiantan apan Jerusalenpi Dios yupaychana fiestakunaman. ¿Imayna karutan chaypaq puriqku? Sapa watan Pascua fiestaman rinankupaqmi 120 kilometrota puriqku, kaqllataqmi karqan kutimpunankupaqpas. Yaqapaschá chaypaqqa iskay semana hina wasinkupi mana kaqkuchu.

20. ¿Imaynatan José hina kankuman familiankuta umalliq cristianokuna?

²⁰ Familiankuta umalliq cristianokunapas yaqa kaqllatataqmi kay tiempopipas ruwanku. Paykunaqa familiankuta uywanankupaqmi llank’anku, chaywanpas aswan importanteqa wawankuman Diosmanta yachachiymi, chaypaqmi tiempota t’aqanku. Anchatan kallpachakunku familiantin Diosta yupaychanankupaq, huñunakuykunaman, hatun huñunakuykunaman llapanku rinankupaqpas. Paykunapaqqa ima herencia qonankumantapas wawankuman Diosmanta yachachiymi aswan allinqa, imaynan Josepas ruwarqan hinata.

21. ¿Imatan Josepa familian ruwan Pascua fiestapi, hayk’aqmi Josepas Mariapas reparanku mana paykunawanchu Jesús kashasqanta?

²¹ Biblian willawanchis 12 watanpi Jesús kashaqtin imachus pasasqanmanta. Joseqa kay kutipipas Jerusalenpi Pascua fiestamanmi familianta pusan. Askha familiakunan rishanku, pampakunapas sumaq q’omermi qhawarikun. Jerusalenman chayanapaq sasa ñankunata seqaspan askha riqkuna takinku salmo qelqapi kaq takikunata, chaykunatan reqsikun “Seqanapaq Takikuna” nispa (Sal. 120-134). Waranqanpi runakunachá Jerusalén llaqtamanqa seqanku. Fiesta tukuytaqa llapa familiakunan wasinkuman kutimpushanku. Josewan Mariawanqa afanmi imaymanapi kashanku, paykunaqa yuyaykunkun Jesusqa huk familiankunawan rishananpaq chaymi manaña waturikunkuñachu. Ichaqa huk p’unchaytaña purimushaspan mancharikuymanta chiriyankuraq, ¡manan maypipas Jesusta tarinkuchu! (Luc. 2:41-44.)

22, 23. ¿Imatan Josepas Mariapas ruwarqanku Jesús chinkasqanta yachaspa? ¿Imatan María nirqan Jesusta tarispanku?

²² Sinchi llakisqallañan Josepas Mariapas Jerusalén llaqtaman kutirinku. Callekunapiqa manan runakunaqa kanñachu, paykunataqmi “¡Jesús, Jesús!” nispa maskhayta qallarinku. Kinsa  p’unchayñan maskhashanku manataqmi maypipas tarinkuchu, Joseqa yaqapaschá yuyaykun: “Diosmi kamachiwarqan Churinta allinta cuidanaypaq ñoqataq chay kamachiwasqanta mana hunt’anichu”, nispa. ¿Maypin kashanman Jesús? Tukuypi maskharqospañan paykunaqa Jerusalén templota maskhaq rinku, hinan haykunku Kamachikuy Simimanta allinta yachaq runakunaq kasqanman. ¡Jesusqa chaypin kashasqa! ¡Chayraqmi thak kanku! (Luc. 2:45, 46.)

²³ Jesusqa chay yachayniyoq runakunatan uyarishasqa tapushasqataq kanpas, paykunaqa admirasqaraqmi kashasqaku allin yachaywan Jesús imatapas kutichisqanmanta. Josepas Mariapas admirasqallataqmi qhepanku. Bibliaqa manan willanchu José imallatapas nirqanchus chaytaqa, ichaqa Marian nirqan: “Wawáy,  ¿imaraykun kayta ruwawankiku? Qhawariy, taytaykipiwanmi khuyay llakisqa maskhaykamushaykiku”, nispa. Chay nisqanmi rikuchin Josepas Mariapas imayna sientekusqankuta (Luc. 2:47, 48).

24. ¿Imatan Biblia sut’ita rikuchin?

²⁴ Mariaq pisi rimasqallanta willawaspanchismi Bibliaqa rikuchiwanchis imaynatachus tayta-mamakuna wawankumanta llakikusqankuta. Jesusqa mana huchayoqmi karqan, chaywanpas tayta-mamanqa llakikurqankun paymanta. Kay tiempopi tayta-mamakunapas ‘khuyay llakisqan’ tarikunku kay millay pachapi wawankuta uywaspa. Bibliapas sut’itan willan wawa uyway sasa kasqanta, chayta yachayqa “thak” niyachinchá tayta-mamakunata.

25, 26. ¿Imatan Jesús kutichirqan tayta-mamanman, imaynan José sientekunman karqan chayta uyarispa?

 ²⁵ Templopi Jesuspa kasqanqa manan admirakunapaqchu, chaypin Jesusqa Taytanpa aswan qayllanpi sientekun. Payqa kusisqan chaypi kashan llapa yachachisqankuta entiendespa. Chaymi Josetawan Mariatawan sumaqllata kutichin: “¿Imapaqtaq maskhamuwarqankichis? ¿Manachu yacharqankichis Yayaypa ruwanankunapi [wasinpi] kanayta?”, nispa (Luc. 2:49).

²⁶ Joseqa yuyaymananchá Jesuspa chay nisqanpi. ¿Kusikurqanchu chayta uyarispa? Kusikunmanmi karqan, Joseqa kallpachakurqanmi uywasqan wawa Jehová Diosta munakunanpaq, Taytanta hinapuni qhawarinanpaqpas. Joseqa kallpachakurqanmi sumaq munakuq tayta kananpaq, chhaynapin Jesusqa waynallaraq kashaspa yacharqan imaynachus huk allin tayta kasqanta.

27. ¿Imatan tayta-mamakuna reparachikunanku, imaynapin José hina kankuman?

²⁷ Tayta kanki chayqa wawaykikunawan reparachikuy allin tayta kasqaykita, chayqa ancha kusikunapaqmi taytakunapaq. Sichus huk wawata adoptarqanki otaq entenadoykita uywashanki chayqa Josepa ruwasqanta yuyariy, wawaykita hina ancha chaninpaq qhawariy. Aswan importanteqa Jehová Diosman asuykunankupaq yanapaymi (leey Efesios 6:4).

28, 29. a) ¿Imatan Lucas 2:51, 52 textokuna yachachiwanchis Josemanta? b) ¿Imaynatan José Jesusta yanaparqan allin yuyayniyoq runa kananpaq?

²⁸ Bibliaqa kayllatawanñan Josemanta willan, ichaqa allinpunin paymanta yachayqa. Biblian willawanchis Jesusqa Josetapas Mariatapas ‘kasukushallasqanta’, wiñasqanman hinataqmi “yachaypipas, sayayninpipas, Diospa ñawpaqenpipas, runakunaq qayllanpipas” allinpaq qhawarisqa karqan (leey Lucas 2:51, 52). ¿Imatan chaywan  yachanchis? Joseqa familianpi allin umalliqmi karqan, chaytan reparanchis Jesuspa respetasqanwan, tukuy nisqantapas kasukusqanwan.

²⁹ Jesusqa wiñasqanman hinan aswan ‘yachayniyoq’ kallarqantaq. Josepa yanapasqanmi Jesusqa allin yuyayniyoq runa kapurqan. Chay tiempopiqa huk rimaymi karqan judío runakuna ukhupi, chaytaqa kunankamapas rimakushanraqmi, nisqankuman hinaqa tiempoyoq runakunallas yachayniyoq kaqku, carpinterokuna, chakrapi llank’aqkuna, chay hinapi huk llank’aqkunapas manas entiendeqkuchu “chanin kaymanta [...] manataqsi rikch’anachiykunawan yachachiytapas atiqkuchu”. Jesusqa huk carpinteroq uywasqallanmi karqan, chaywanpas hatunña kaspan payqa rikuchirqan chay rimaykunaqa yanqa kasqanta. Hayk’a kutitachá payqa uyarirqan uywaqnin taytanqa Diospa “chanin kayninkunamanta” rimasqanta.

30. ¿Imaraykun taytakuna José hina kananku?

³⁰ Hinaspapas Jesusqa allin kallpayoqmi wiñaspaqa karqan, chaywanmi yachanchis Joseqa familianta allinta mikhuchisqanta. Chaymantapas Jesusmanmi yachachirqan carpinteroq ruwanankunata, chaypaqqa allin kallpayoqmi kananku karqan. Chaymi Jesustaqa mana “carpinteroq wawan” nispallachu reqsirqanku, aswanpas “carpintero” nispan nirqanku (Mar. 6:3). Joseqa allintapunin ruwananta hunt’arqan, chaymi pay hina kananku kay tiempopi familiankuta umalliqkunaqa: Familiankupaqmi mana imatapas pisichinankuchu, wawankutataqmi yanapananku paykunallamanta qhepaman imayna kawsanankupaq.

31. a) ¿Hayk’aqmi José wañupunman karqan? (Qhawallaytaq  recuadrota.) b) ¿Imaraykun José hina kananchis?

³¹ Bibliaqa 30 watayoq kashaqtinñan Jesusmanta riman, manataqmi Josemantaqa rimanñachu. Bibliata leespan reparanchis Jesús predicayta qallariqtinqa María viudaña kapusqanta (qhaway  “¿Hayk’aqmi José wañupurqan?” nisqa recuadrota). Chaywanpas Josemantaqa imaymanatan yachanchis, payqa allin iñiyniyoqmi karqan, allintan familianta umallirqan, mana allinkunamantan hark’arqan, allintataqmi uywarqan. Llapa cristianokunapas José hinan kananchis allin iñiyniyoq, taytaña otaq manaña taytachu kanchis chaypas.