1-3. ¿Imaynatan Jesús chayamurqan Jerusalenman? ¿Imayna chayamunantan wakinkuna suyashankuman karqan?

 JERUSALÉN llaqtamanmi ancha importante runa chayamunan karqan. Chayllamantañan runakunaqa rimasharqanku. Wakinmi nisharqanku: “Paymi rey Davidpa miraynin, paymi reyninchis kapunqa”, nispa. Jinan llaqtamanta lloqsispanku ñan patapi suyarqanku sumaqta chaskinankupaq. Wakinqa palmera sach’aq k’allmankunatan jap’isharqanku chayamuqtin napaykunankupaq, wakintaq ñanpi mast’arqanku p’achankuta raphisapa k’allmakunatawan (Mateo 21:7, 8; Juan 12:12, 13). Wakinqa nisharqankuchá: “¡Imaynaraqchá jamunqa!”, nispa.

² Paykunaqa yacharqankuchá ñaupa tiempopi wakin importante runakuna ancha jatunchasqa maymanpas chayasqankuta. Jujninmi karqan Davidpa churin Absalón, paymi “reymi kasaq” nispa juj llaqtaman jaykusqa carretanpi, pisqa chunka qharikunataq ñaupaqenta phawasqaku (2 Samuel 15:1, 10). Roma rey Julio Cesarqa aswan jatunchakuywanraqmi Roma llaqtaman jaykusqa askha runakunawan kuska, ladonkunapin 40 elefantekuna risqa, sapankankumanmi q’epichisqaku jatun mechero jina lamparakunata, chhaynatan jaykusqa Júpiter diosninkuta yupaychasqanku wasiman chayanankama. Jerusalén llaqta runakunan ichaqa aswan importante runata suyasharqanku. Yacharqankuña manaña chaypas, paymi karqan Mesías, manataqmi  pipas kay pachapi pay jina importante runaqa jayk’aqpas karqanchu. Chhaynaña karqan chaypas, ¿imaynatan chayamurqan?

³ Payqa manan carretapichu chayamurqan, nitaq caballokunapas ñaupaqenta phawaq runakunapas karqanchu, manallataqmi elefantekunapas karqanchu. Aswanmi payqa asnochapi sillaykusqa chayamurqan. a Chaymantapas Jesusqa manan qhapaqkuna jina p’achasqachu kasharqan. Asnochantapas p’achallankuwanmi wakin amigonkuna caronaykusqaku. ¿Imanaqtintaq Jesusri mana wakin jatunchakuq runakuna jinachu chayamurqan, paykunamanta aswan importante kashaspapas?

4. Bibliaq nisqan jina, ¿imaynatan Mesías Jerusalenman jaykunan karqan?

⁴ Chaywanmi Jesusqa junt’asharqan kay profeciata: “Sion llaqta, anchata kusikuy. Jerusalén llaqta, kusikuymanta qapariy. ¡Qhawariy! Reyniykin jamushasunki. Payqa chaninmi, salvaciontan apamushan, payqa k’umuykukuqmi, asnopi sillaykusqan jamushan, malta orqo asnopin jamushan, china asnoq uñanpi sillaykusqan jamushan”, nisqata (Zacarías 9:9). Chaypi nisqan jina, Diospa Ajllasqan Mesiasqa Jerusalén runakunamanmi reqsichikunan karqan Diospa churasqan Rey kasqanta. Chaymantapas mana jatunchakuspalla juj asnochapi sillaykusqallan chayamunan karqan. Chaywanmi yachanchis humilde sonqoyoq kasqanta. 

5. ¿Imanaqtinmi sonqonchisraq llanllarin Jesuspa k’umuykukuq kasqanpi yuyaymanaqtinchis? ¿Imaraykun pay jina kananchis?

 ⁵ Jesuspa k’umuykukuq kasqanpi yuyaymanaqtinchisqa sonqonchisraqmi llanllarin. Iskay capitulopi yachasqanchis jina, payllan “ñanpas, cheqaq kaqpas, kausaypas” (Juan 14:6). Kay pachapiqa manan jayk’aqpas pay jinaqa pipas karqanchu, chaywanpas Jesusqa manan jayk’aqpas alabakurqanchu, nitaq jatunchakuqpaschu karqan. Noqanchismi ichaqa jatunchakuyman urmashallanchis, chayraykun kallpachakunanchis llamp’u sonqo kananchispaq, chhaynapi Cristota qatikunanchispaq (Santiago 4:6). Jehová Diosqa cheqnikunmi uma oqariqkunataqa, chaymi Jesús jina k’umuykukuq kananchis.

6. ¿Imaynan k’umuykukuq runa? ¿Imaynapin Jehová Dios yacharqanña Mesías k’umuykukuq kananta?

⁶ K’umuykukuq runaqa manan umata oqarinchu, nitaq jatunchakunpaschu. Aswanmi payqa sumaqta riman, runamasintapas sumaqta qhawarin, llamp’u sonqotaqmi kanpas. Jehová Diosqa pay kikinmi Mesiasta yachachirqan k’umuykuqkuq kayta, chaymi mana iskayarqanchu pay jina k’umuykukuq kananta (Juan 10:14, 15). Jinaspapas manaraq kay pachaman kachamushaspan rikurqanña k’umuykukuq kasqanta.

7-9. a) ¿Imaynatan Miguel rikuchirqan k’umuykukuq kasqanta? b) ¿Imatan mana ruwananchischu?

⁷ Judas libropin willakun: “Arcángel Miguelmi ichaqa Moisespa cuerponmanta Saqrawan churanakushaspa  mana paychu jatunchakuspa juchacharqan, nitaqmi millay simikunawanchu imatapas nirqan, aswanmi nirqan: Jehová Diosmi anyasunki, nispa” (Judas 9). Chay Miguelqa Jesusmi, chay sutiwanmi janaq pachapi payta reqsinku arcángel otaq Jehová Diospa angelninkunaq umallin kasqanrayku (1 Tesalonicenses 4:16). b

⁸ ¿Imapaqmi Satanás munarqan Moisespa ayanta? Judasqa manan willanchu chaymanta. Yaqapaschá Moisespa ayanta yupaychachiyta munarqan chhaynapi runakunata pantachinanpaq. Imaynaña kaqtinpas, Miguelqa manan munarqanchu Moisespa ayanwan Saqra qhepakunantaqa, chaywanpas manan juchacharqanchu juchachanapaq jinaña kashaqtinpas. Miguelqa manaraqmi lliuta juzgananpaq atiyta chaskisqaraqchu, chaymi nirqan: “Jehová Diosmi anyasunki”, nispalla (Juan 5:22). Angelkunaq umallinña karqan chaypas, k’umuykukuspan Jehová Diospa makinman saqerqan payña Saqrata juchachananpaq. Jesusqa manan mana ruwananmanqa atipakurqanchu. Payqa allintan yacharqan maykamallachus ruway atisqanta.

⁹ ¿Imanaqtinmi Jehová Dios Judasta yuyaycharqan Miguelpa ruwasqanmanta qelqananpaq? Chay tiempopi wakin cristianokuna jatunchakushasqankuraykun. Paykunaqa umankuta oqarispankun mana allinta imatapas yachashaspan millayta rimapakurqanku (Judas 10). Noqanchispas mana reparakuspan chhaynaman tukupusunman, juchayoq kasqanchisrayku. Chayraykun cuidakunanchis ama paykuna jina kananchispaq. Sichus umalliqkuna iñiq t’aqapi imatapas kamachinku  otaq ruwanku chayqa, manan mana allinta yachashaspaqa rimapakushananchischu, mana chayqa umanchistan oqarishasunman. Aswanpas Miguel jinan kananchis, manataq mana ruwananchismanqa chapukushananchischu.

10, 11. a) ¿Imatan Jesucristo rikuchirqan kay pachaman jamusqanwan? b) ¿Imaynapin Jesús jina k’umuykukuq kasunman?

¹⁰ Diospa Churinqa kay pachaman jamusqanwanmi rikuchillarqantaq k’umuykukuq kasqanta. Payqa janaq pachapiqa angelkunaq umallinmi karqan, jinallataq Diospa “simin” otaq paypa munayninta willaq karqan (Juan 1:1-3). Janaq pachaqa Jehová Diospa “ch’uya tiyananmi”, chaypin Jesuspas tiyarqan (Isaías 63:15). “Payqa imaynachus kasqanta saqemuspa juj kamachi jina karqan. Runamanmi payqa tukurqan” (Filipenses 2:7). Diosmi Jesuspa kausayninta astamurqan Mariaq wijsanman, chhaynapi isqon killamanta nacenanpaq. Juj carpinteroq wasinpitaq wiñanan karqan, juj wawakuna jinan pisi-pisimanta puriyta yachanan karqan. Jinaspapas tayta-mamantan kasukunan karqan, juchayoq runaña karqanku chaypas (Lucas 2:40, 51, 52). Chaykuna ruwasqanpin rikunchis ancha k’umuykukuq kasqanta.

¹¹ ¿Imaynapin Jesús jina k’umuykukuq kasunman? Pisipaq qhawarisqa ruwaykunata tukuy sonqomanta ruwaspan. Allin willakuykunata predicayqa pisipaq jina qhawarisqan kanman wakin runakuna mana uyariwaqtinchis, otaq pisichawaqtinchis k’amiwaqtinchis ima (Mateo 28:19, 20). Ichaqa mana pisipaspa predicashallasun chayqa, yanapasunmanmi pillatapas salvakunanpaq. Jinaspapas k’umuykukuq kaytan yachasunchis, chhaynapitaq Jesucristoq yupinta qatikusunchis. 

12-14. a) ¿Imatan Jesús ruwaq runakuna payta alabaqtinku? b) ¿Imaynatan rikuchillarqantaq k’umuykukuq kasqanta? c) ¿Imaynapin yachanchis sonqomantapuni k’umuykukuq kasqanta?

¹² Kay pachapiqa tukuy imaymana ruwasqanpin Jesusqa rikuchirqan k’umuykukuq kasqanta. Askha runakunaña alabarqanku yachaywan rimasqanmanta, milagrokuna ruwasqanmanta, llamp’u sonqo kasqanmanta chaypas, payqa manan jayk’aqpas jatunchasqa kayta munarqanchu. Aswanmi Jehová Diosllata jatunchanankuta munarqan (Marcos 10:17, 18; Juan 7:15, 16).

¹³ Jesusqa manan servichikunanpaqchu kay pachamanqa jamurqan, aswanpas jujkunata servinanpaqmi (Mateo 20:28). Chaymi payqa llamp’u sonqowan sumaqtapuni runakunata rimapayarqan. Qatikuqninkuna imallapipas pantaqtinqa manan paykunata phiñakuqchu, aswanpas kallpachakuqmi sonqonkuman chayaqta yachachinanpaq (Mateo 26:39-41). Juj kutinmi samarinanpaq juj ch’inneq cheqasman riqtin askha runakunaña chaypi suyashasqaku. ¿Imatan Jesús ruwarqan? Manan “ripuychis” nispachu nirqan, aswanpas “imaymanatan paykunaman yachachiyta qallarirqan” sayk’usqaña kasharqan chaypas (Marcos 6:30-34). Juj kutinpas waj llaqtayoq warmin valekurqan ususinta qhaliyachinanpaq. Manaña qhaliyachiyta munashaqtinpas chay warmiqa valekushallarqanmi. ¿Phiñarikurqanchu Jesús chay warmita? Manan. Aswanpas jatun iñiyniyoq kasqanta reparaspan ususinta qhaliyachirqan, 14 capitulopin chaymanta astawan yachasunchis (Mateo 15:22-28).

¹⁴ Jesusqa imaymana ruwasqanpin rikuchirqan “llamp’u sonqo” kasqanta “k’umuykukuq sonqo” kasqantawan  (Mateo 11:29). Payqa manan jawa sonqollachu k’umuykukuq karqan, nitaq jujkuna qhawanallanpaqchu, aswanpas sonqomantapunin chhayna karqan. Chayraykuchá askha kutita qatikuqninkunaman yachachirqan k’umuykukuq kanankupaq.

15, 16. Jesuspa nisqan jina, ¿imaynan kanku kay pachapi kamachikuqkuna? Ichaqa, ¿imaynan qatikuqninkuna kananku karqan?

¹⁵ Apostolkunapaqqa sasan karqan k’umuykukuq kayqa. Chaymi Jesusqa askha kutipi paykunaman chaymanta yachachirqan. Juj kutinmi Santiagowan Juanpiwan mamitankuta nirqanku Jesusta valekuq rinanpaq, jinan mamitankuta Jesusta nirqan: “Valekuykin kay iskay wawaykuna gobiernoykipi qanwan kuska tiyanankupaq, jujnin paña ladoykipi jujnintaq lloq’e ladoykipi”, nispa. Jesustaq nirqan: “Paña ladoypi lloq’e ladoypi pipas tiyananmi ichaqa mana noqaq ninaychu, aswanpas Taytaymi ajllanqa pikunachus chaypi tiyanqa chaytaqa”, nispa. Chayta uyarispataq chunkantin apostolkunaqa “phiñakurqanku chay iskaynin wayqekunapaq” (Mateo 20:20-24). ¿Imatan Jesús ruwarqan?

¹⁶ Jesusqa sumaqllatan paykunata yachachirqan: “Yachasqaykichis jina, nacionkunapi kamachikuqkunaqa kamachisqan runakunatan dueñochakunku, umalli kaqkunapas jujkunatan sarunchanku. Qankuna ukhupin ichaqa mana chhaynachu kanan, aswanmi pipas qankuna ukhupi kuraq kayta munaqqa serviqniykichis kanan, mayqenniykichispas ñaupaqpi kayta munaqtaq kamachiykichis kanan”, nispa (Mateo 20:25-27). Apostolkunaqa yacharqankuchá “nacionkunapi kamachikuqkunaqa” uma oqariq, qolqe sonqo, paykunallapaq  imatapas munaq, runa sarunchaq ima kasqankuta. Chaymi Jesusqa nirqan ama paykuna jina kanankupaq, aswanpas k’umuykukuq kanankupaq. ¿Kasukurqankuchu apostolkuna Jesuspa nisqanta?

17-19. a) ¿Imaynatan Jesús k’umuykukuyta yachachirqan wañuchinankupaq manaraq jap’ishaqtinku? b) ¿Imata ruwaspan jujpaqkama k’umuykukuq kayta entiendechirqan?

¹⁷ Paykunapaqqa sasan karqan Jesuspa nisqanta kasukuy. Chay ñaupaqtan paykunaqa phiñachinakusqakuña mayqenninkuchus kuraq kasqankumanta rimaspanku. Jinan Jesusqa juj wawata chaupinkupi sayaykachispa sut’ita paykunaman nisqa wawakuna jina kanankupaq. Wawakunaqa manan kuraj runakuna jinachu jatunchakunku, nitaq paykunallapaq kanantachu imatapas munanku (Mateo 18:1-4). Chhaynataña yachachishaqtinpas apostolkunaqa discutishallarqankun Jesusta wañuchinankupaq jap’isqanku tutapipas. Chaymi Jesusqa k’umuykukuq kayta mana jayk’aqpas qonqanankupaq, cinturanman juj toallata wataykuspa apostolninkunaq chakinta maqllirqan, chaypin kasharqan Judaspas. Chaytaqa kamachi runakunallan ruwaqku pipas patronninkuq wasinman chayamuqtin (Juan 13:1-11).

¹⁸ Chakinkuta maqllisqan qhepamanmi Jesusqa paykunata nirqan: “Chhaynallatataqmi qankunapas ruwanaykichis”, nispa (Juan 13:15). Chaywanpas apostolninkunaqa wajmantan chay tuta discutillarqankutaq mayqenninkuchus aswan importante kasqankumanta (Lucas 22:24-27). ¿Phiñarikurqanchu Jesús? Manan, aswanmi pacienciakuspa sumaqllata yuyarichirqan k’umuykukuq kanankupaq. Chaymantataq jujpaqkama chayta allinta entiendechirqan. ¿Imatan chaypaq Jesús  ruwarqan? “Runaman tukuspaqa k’umuykukuqmi karqan, wañunankamataqmi kasukuq karqan; arí, ñak’arina k’aspipi wañupunankaman chhayna karqan” (Filipenses 2:8). Payqa jinallan enemigonkunawan jap’ichikurqan, paykunataq wañuchirqanku juchapakuq runata jina, Diosta k’amiqta jina. Chaywanmi Jesusqa rikuchirqan Jehová Diospa llapan wawankuna ukhupi aswan k’umuykukuq kasqanta.

¹⁹ Apostolninkunaqa yaqapaschá Jesuspa wañusqanta rikusparaq allinta yacharqanku k’umuykukuq kayta. Bibliaq nisqan jina, apostolkunaqa wañukapunankukamas k’umuykukuspa Diosta servirqanku. Noqanchisri, ¿k’umuykukuqchu kashanchis?

20. ¿Imaynapin yachasunman k’umuykukuqchus kashanchis chayta?

²⁰ Apóstol Pablon nirqan: “Imaynachus Cristo Jesuspa yuyaynin karqan, chhaynallataq qankunaq yuyayniykichispas kachun”, nispa (Filipenses 2:5). Chhaynaqa Jesús jinan k’umuykukuq kananchis. ¿Imaynapin yachasunman pay jinachus kashanchis icha manachus chayta? Pablon nillarqantaq: “Ama imatapas ruwaychischu cheqnipakuspaqa, imapas kawaqchis jinaraq piensakuspapas; aswanpas k’umuykukuywan jujkunata qankunamanta aswan allinpaq qhawariychis”, nispa (Filipenses 2:3). Chaypi nisqan jina, k’umuykukuq kasqanchistaqa rikuchisun kikinchismanta jujkunata aswan allinpaq qhawarispanchismi. ¿Kasukusunchu Pabloq yuyaychasqanta?

21, 22. a) ¿Imaraykun umalliqkuna k’umuykukuq kananku? b) ¿Imaynatan rikuchisunman k’umuykukuqpuni kasqanchista?

²¹ Jesuspa wañusqan unay watakuna qhepamanpas, apóstol Pedroqa yuyarishallarqanmi k’umuykukuq kay  ancha allinpuni kasqanta. Chaymi cristiano umalliqkunata kamachirqan k’umuykukuywan ruwanankuta junt’anankupaq, amataq Jehová Diospa ovejankunata dueñochakuq jinachu (1 Pedro 5:2, 3). Manan pipas umalliq kasqanraykuqa umanta oqarinanchu, aswanpas aswan k’umuykukuqraqmi kanan (Lucas 12:48). Ichaqa manan paykunallachu chhayna kananku, aswanpas llapan cristianokunan.

²² Pedroqa manachá jayk’aqpas qonqarqanchu chakinta Jesús maqllisqanta (Juan 13:6-10). Chaychá cristianomasinkunaman qelqarqan: “Llapaykichispas k’umuykukuq kaywan p’achakuychis, chhaynapi k’umuykukuywan qhawarinakunaykichispaq”, nispa (1 Pedro 5:5). Chay textopi “k’umuykukuq kaywan” nisqa simiqa, griego rimaypiqa kamachikunaq imatapas ruwanankupaq mandilwan churakusqankumantan rimashan. Chaymi yuyarichiwanchis Jesuspa toallawan cinturanta wataykuspa k’umuykusparaq apostolninkunaq chakinta maqllisqanta. Chay jinaqa, ima ruwananchispaqpas manan ninanchischu: “Kayqa manan noqapaq jinachu”, nispa. Chhaynapin k’umuykukuq kasqanchisqa sut’i reparay kanqa, mandilwan churasqapas kashasunman jina.

23, 24. a) ¿Imaraykun manapuni jatunchakuqchu kananchis? b) ¿Ima ninkun wakinkuna k’umuykukuq runakunamanta? ¿Imamantan yachasunchis qatimuq capitulopi?

²³ Uma oqariq kayqa veneno jinan, manan allinninchispaqchu. Uma oqariq runataqa ancha yachaysapaña kashaqtinpas mana valeqpaqmi Diosqa qhawarin. K’umuykukuq runatan ichaqa pisi yachayniyoqña kashaqtinpas ancha allinpaq qhawarin. Sichus sapa p’unchay kallpachakushallasun Jesús jina k’umuykukuq  kananchispaq chayqa, jatun premiotan chaskisun. Pedron nirqan: “Chayrayku k’umuykukuychis ancha atiyniyoq Diosman, chhaynapi tiempollanpi jatunchanasuykichispaq”, nispa (1 Pedro 5:6). Jehová Diosqa jatun premiotan Jesusman qorqan k’umuykukuq kasqanrayku, noqanchismanpas allin premiotan qowasunchis k’umuykukuq kaqtinchisqa.

²⁴ Wakin runakunaqa manchalita jinan qhawarinku k’umuykukuq runakunata; ichaqa manan chhaynachu. Jesusqa k’umuykukuqña karqan chaypas, mana manchakuqmi karqan, chaymantan qatimuq capitulopi yachasunchis.