¿Ima jark’aykunan kanman cigarro pitayta saqepunaykipaq?

Japonmanta Yoshimitsu sutiyoq runan nin: “Chayllaraq naceq wawayku mana onqonanraykun cigarro pitayta saqepuyta munarqani. Chaymi juj letrerota wasiypi churarqani “ama cigarrota pitaychu” niqta. Ichaqa juj horaq pasasqallanmanmi jujmanta cigarro pitayta maytapuni munarqani, jinan juj cigarrota jap’ichirqani”, nispa.

YOSHIMITSU runata pasasqan jinan, kanqapuni jark’aykuna cigarro pitayta saqepunapaq. Chaykunamanta investigaq runakunaq nisqanman jinaqa askha runakunan ima sasachakuy kaqtinpas jujmanta cigarro pitay vicioman urmanku chaymantataq mana saqepuyta atinkuchu. Chhaynaqa qanpas chay viciota saqepuyta munashanki chayqa ñaupaqmantan preparakunayki imakunas jark’asunkiman chayta atipanaykipaq, chayta ruwaspan atiwaq chay viciota saqepuyta. Yachasun imakunan jark’asunkiman cigarro pitayta saqepunaykipaq chayta.

Cigarro pitayta jujmanta munapayay. Cigarro pitayta saqepusqaykimanta kinsa p’unchay qhepamanmi jujmanta malliyta munanki, iskay semana qhepamantaq ichaqa cigarro pitay munasqayki pisiyapunqa. Chay p’unchaykunapin “cigarro pitay munasqaykiqa rijurimunqataq chinkapunqataq” chaytan cigarro pitayta saqepuq runa willakun. Cigarro pitayta saqepusqaykimanta unay watakuna qhepamanpas, yaqapaschá qonqaylla cigarro pitayta munanki. Chay pasaqtinqa amapuni cigarrota jap’ichiychu. Pisqa minutota jina suyaykuy cigarro pitay munasqaykiqa pasarullanqan.

Imakunapin tarikunkuman cigarro pitayta saqepuqkuna. Cigarro pitayta saqepuqkunatan qallariypiqa puñuy aysanman otaq yuyayninku chinkanman, wakinkunaqa wirayapunkuman iman. Chaymantapas cuerponkun nananman, sejsinman, jump’inman, uju iman jap’inman, mana pacienciayoqmi kankuman, llaki onqoy iman jap’inman. Ichaqa chaykunaqa tawa otaq soqta semanakunapin pisiyapun.

Cigarro pitayta saqepushaqtiykiqa, kaykunatan ruwawaq:

● Askha horaskunata puñuy.

● Askha unuta otaq jugota ujay, chaymantapas allinta mijuy.

● Ejerciciota atinallaykita ruway.

● Unayta wayrata muskhiy jinaspa limpio wayrapas pulmonniykiman jaykushanman jinata yuyaykuy.

¿Imakunan jujmanta cigarro pitayta munapayayman tanqasunkiman? Imaynapi tarikusqaykin jujmanta cigarrota pitayman tanqasunkiman. Yaqapaschá imatapas ujashaspa cigarrota jap’ichiq kanki, chhayna kaqtinqa ratulla ujaykuy ima ujanaykitapas. Cigarrota pitayta qonqaspaña susigowan imatapas ujanki.

Cigarro pitayta unay watakunaña saqepusqayki qhepamanpas munapayawaqraqmi pitaytaqa. Chaymi pasarqan Torben sutiyoq runatapas, paymi nin: “Chunka isqonniyoq watakunañan cigarrotaqa manaña pitanichu chaywanpas cafeta sapa tomaspaymi cigarrotaqa pitaytaraq munani”, nispa. Ama pisikallpayaychu chay pasasunki chayqa tiempowanqa manañan munankiñachu cigarro pitaytaqa.

Alcoholniyoq ujanakunatawan tomaqkunapaq cigarrotawan pitaqkunapaqmi aswan sasa cigarro pitayta saqepuyqa. Paykunan kallpachakunanku alcoholniyoq ujanakunata manaña mallinankupaq chaymantapas maypichus alcoholniyoq ujanakunata tomanku chay cheqaskunamanpas manañan rinankuchu, mana chayqa kaqmanta cigarro pitayman urmankuman. ¿Imaraykun chayta ninchis?

● Alcoholniyoq ujanakunata pisillataña ujakuqtinpas cigarro pitaytan munawaq.

● Runakunawan kuska alcoholniyoq ujanata tomaspan cigarrota ima pitanku.

● Alcoholta tomayqa mana yuyayniyoqmanmi tukuchikun manataq tomasqankuta saqeyta munankuñachu. Chaycha Bibliaqa nin: “Vinopas, mosoq vinopas mana yuyayniyoqmanmi tukuchikun”, nispa (Oseas 4:11, TNM).

¿Pikunawanmi juñukushanki? Allinta ajllay pikunawanchus juñukunki chayta. Ejemplopaq, ama juñukuychu cigarrota pitaq runakunawan otaq cigarrota munachiqkunawanpas. Chaymantapas karunchakuy burlakuspa otaq imata ruwaspapas cigarro pitayta saqepunaykipaq kallpachakusqaykita pisikallpayachiqkunamanta.

Llakisqa otaq phiñasqa kaspayki. Investigakusqanman jinaqa askha runakunas jujmanta cigarrota pitayta qallarisqaku llakisqa otaq phiñasqa sientekuspa. Sichus qanpas chhaynata sientekuspa jujmanta cigarro pitayta munashanki chayqa, kaykunatan ruwawaq: ichapas unuta ujawaq, chicleta khamuwaq otaq puriq lloqsiwaq. Chaymantapas ama llakikuykunallapi piensanaykipaqqa Diospa yanapayninta mañakuwaq otaq Bibliata leewaq (Salmos 19:14).

¿Imanispan wakin runakuna ninku cigarro pitayta mana saqeyta munaspanku?

● Wakinmi ninku: “Malliykullasaqmi”, nispa.

¿Cheqaqchu chay nisqanku?: Manan. Cigarrota juj kutillata malliykuspapas yaqa 3 hora jinas ñosqonpi qhepakunman. Chaymi kaqmanta cigarro pitay vicioman urmanku.

● Wakinmi ninku: “Llakikuyniytan pisiyachin”, nispa.

¿Cheqaqchu chay nisqanku?: Manan. Investigakusqanman jinaqa cigarropi nicotina droga nisqas astawan llakikuyta yapanman. Chhaynaqa cigarrota malliykuspa thaj sientekusqankuqa juj ratollapaqmi.

● Wakinmi ninku: “Manañan cigarro pitaytaqa saqeyta atiymanchu”, nispa.

¿Cheqaqchu chay nisqanku?: Manan. Chhaynata yuyaykuqkunaqa manan cigarro pitayta saqeyta atinkumanchu. Biblian nin: “Llaki-phutiy p’unchaypichu pisi kallpayanki chayqa, pisi kallpapunin kashanki”, nispa (Proverbios 24:10). Chhaynaqa ama yuyaykuychu cigarro pitayta mana saqeyta atinaykipaq jinaqa. Pipas cigarro pitayta saqepunanpaq mana iskayaqqa chaymantapas kay revistapi kaq Bibliaq yachachikuykunata kasukuqqa atinmanmi cigarro pitayta saqepuytaqa.

● Wakinmi ninku: “Cigarro pitay munasqaymi aswan fuerte saqepuy munasqaymantaqa”, nispa.

¿Cheqaqchu chay nisqanku?: Cigarro pitayta saqepusqayki qhepamanqa sinchitapunichá munanki jujmanta malliyta, ichaqa semanakunaq pasasqanman jinan chinkapullanqa chay munasqaykiqa. Chayrayku ama qonqaychu cigarro pitayta saqepunaykipaq decidikusqaykita. Killakunaq otaq watakunaq pasaqtinpas munapayankipasraqchá cigarro pitaytaqa, ichaqa iskay kinsa minutokunallapin chay munapayasqaykiqa pasarunqa chaypaqmi ichaqa manapunin juj cigarrollatapas jap’ichinaykichu kanqa.

● Wakinmi ninku: “Llaki onqoywanmi kashani chaymi cigarro pitayta mana saqeyta atiymanchu”, nispa.

¿Cheqaqchu chay nisqanku?: Sichus llaki onqoyniyoq otaq esquizofrenia onqoyniyoq kasqaykirayku juj tratamientota chaskishanki chayqa, doctorniykita niy cigarro pitayta saqepunaykipaq yanapasunaykipaq. Doctorqa kusikunqachá. Yaqapaschá cigarro pitayta saqepunaykipaq jina juj tratamientota qosunki.

● Wakinmi ninku: “Jujmanta cigarro pitayman urmaqtiyqa manchakunin manaña saqepuyta atinaypaq”, nispa.

¿Cheqaqchu chay nisqanku?: Manan. Sichus jujmanta cigarro pitayman urmawaq jinaspa juj cigarrota pitaykuwaq chayqa, ama piensaychu manaña saqepuyta atinaykipaq jinaqa. Cigarro pitayman jujmanta urmaspaqa kallpachakushallay saqepunaykipaq. Atillankin saqepuytaqa.

Romualdo sutiyoq runan allin ejemplo chaymanta. Paymi iskay chunka soqtayoq watakunata cigarrota pitarqan ichaqa kinsa chunka más watakunañan cigarro pitayta saqepun. Paymi nin: “Manañan yuyanichu jayk’a kutita cigarro pitayman urmasqayta. Sapa urmaspataq sinchita llakikuq kani, mana saqenaypaq jina qhawarikuq kani. Ichaqa munarqani Jehová Dioswan amigontin kayta, sapa kutinmi mañakuq kani yanapawananpaq, chayraqmi jujpaqkama cigarro pitaytaqa saqepurqani”, nispa.

Qatiqnin yachachikuypin tarinki wakin consejokunata cigarro pitayta saqepunaykipaq jinaspa kusisqa kausanaykipaq.

[Recuadro]

LLAPA CIGARROKUNAN WAÑUYMAN APAKUN

Cigarrotaqa vendenku tukuy imaymana formakunapin. Chaykunatan wakin nacionkunapiqa hierbakunamanta janpikunata vendeq tiendakunapi vendenku. Chaywanpas Organización Mundial de la Salud nisqanman jinan “cigarroqa imaymana formapiña kaqtinpas wañuchikunsi”. Cigarromantan askha onqoykuna jap’ikun, cáncer onqoy, sonqomanta onqoykunapas. Cigarrota pitaq onqoq warmikunapas wawachankuq kausaynintan peligroman churanku. ¿Ima formakunapin tabaco droga kan?

Puro. Puro nisqa cigarroqa picasqa tabacomantan ruwakun, chaytataq tabaco plantamanta ruwasqa papelpi otaq kikin raphinpi k’uyunku. Chay cigarroqa manan comun cigarrokuna jinachu, manaña jap’ichisqachu kashaqtinpas simiman churakuqtinku jinan nicotina nisqa droga cuerpoman jaykun.

Kreteks, otaq clavo de olorniyoq cigarro. Chay cigarrotaqa ruwakun tabaco drogamanta clavo de olormantawanmi. Chay cigarroqa jujniraymi wakin cigarrokunamantaqa, jap’ichiqtinkuqa q’osñinmantan astawan lloqsin alquitrán, nicotina, monóxido de carbono nisqa sustanciakuna.

Pitanapaq pipa nisqa. Cigarroq rantinpiña pipakunapi pitanku chaypas, pipakunapas cigarrokuna jinan cáncer onqoyta, juj onqoykunatawan jap’ichikun.

Mana q’osñiyoq tabaco droga. Chaykunaqa imaymana formakunapin jamun, wakinkunan kaykuna: khamunapaq tabaco droga, rapé, gutkha nisqakuna. Simiq ukhunpi muyuriqnintan nicotina nisqa droga yawarman jaykun. Mana q’osñiyoq tabaco drogapas kaq peligrosollataqmi.

Unumanta pipakuna. Chaykunaqa ruwasqa kashan tabaco drogaq q’osñin ununta pasananpaq manaraq pitakushaqtin. Chaykunataña ruwakun chaypas jaykunpunin pulmonman cáncer onqoyta jap’ichikuq sustanciakunaqa.

[Recuadro]

¿IMAYNATAN PITAPAS YANAPAWAQ CIGARRO PITAYTA SAQEPUNANPAQ?

● Allin simikunawan kallpachaspa. Aswan allinmi sumaq simikunawan kallpachay, juj regalota qoypas mana allin simikunawan rimapayanamantaqa. Yaqapaschá kayta nisunman: “Jujmanta kallpachakuy cigarrota saqepunaykipaq. Qanqa atinkin”, nispa. Chay simikunan astawan kallpachanman “¿jujmantachu chayman urmarullankitaq?” ninamantaqa.

● Entiendekuq kaspa. Sichus cigarro pitayta saqepuyta munaq runa phiñasqa kaspa qanwan discutiyta munanqa chayqa kallpachakuy perdonanaykipaq. Sumaq simikunawan kayta niwaq: “Manachá facilchu cigarro pitayta saqeyqa, ichaqa maytan admirakuni kallpachakusqaykimanta”, nispa. Ama jayk’aqpas kayta niychu: “Llamp’u sonqon karqanki cigarrota pitashaspaqa”, nispa.

● Allin amigo kaspa. Biblian nin: “Tukuy tiempon amigoqa munakun, llaki-phuti tiempopipas wayqe jinan khuyapayakun”, nispa (Proverbios 17:17). Chhaynaqa, kallpachakuy “tukuy tiempo” pacienciakuq, munakuq ima kanaykipaq ima horaña kaqtinpas otaq phiñasqaña yanapasqayki runa kaqtinpas.