SAPA p’unchaymi hukkunapaq allinkunata ruwayta atisunman, ichaqa askha runakunan paykunallapi yuyaykunku. Chaytan sapa p’unchay rikuchinku: hukkunata engañaspa suwasqankupi, carronkuta comunta manejasqankupi, qhelli simikuna rimasqankupi, usqhaylla phiñakusqankupi ima.

Familia ukhupipas kanmi paykunallapi yuyaykuq runakuna. Wakinqa aswan allin qharita otaq warmita munapayaspan t’aqakapunku. Hinaspapas kikin tayta-mamakunan mana reparakuspa wawankuman yachachinku paykunallapi yuyaykuq kayta. ¿Imaynatan chayta ruwanku? Tukuy munasqankuta qospa, mana allin ruwasqankumanta mana wanachispa ima.

Wakin tayta-mamakunan ichaqa wawankuman yachachinku hukkunapi interesakuyta, chaytan kasukuq wawakuna ruwashanku. Hukkunapi interesakuq wawakunaqa askha amigokunayoqmi kanku allintataqmi hukkunawan kawsankupas. Hinaspapas aswan kusisqan kawsanku, Bibliapunin nin: “Aswan kusisamiyoqqa qoqmi chaskiqmantaqa”, nispa (Hechos 20:35).

Tayta-mama, ¿imaynatan wawaykita yanapawaq hukkunapi interesakunanpaq, payllapi yuyaykuq runakunawan mana samaykachikunanpaqpas? Chaypaq qhawarisun kinsa mana allin costumbrekunamanta, chaykunaman mana urmanapaq yanapaykunamantawan.

Sasachakuy. Investigaqkunan kayta repararqanku: llank’anaman chayllaraq haykuq askha wayna-sipaskunan pisita otaq mana imatapas ruwashaspa tukuy imapas allinkama kananpi yuyaykunku. Wakintaq imachus ruwanankuta manaraq allinta yachashaspa huk allin cargotaña chaskiyta munanku. Hukkunataq ancha allinpaq qhawarikunku, chaymi munanku hukkunapas chhayna qhawarinanta, común runata hinalla qhawariqtinkutaq pisikallpayapunku.

Imaynapi paqarin. Chayqa hamun imayna uywasqa kasqankumantan. Ura watakunallan rikhurimurqan kikinkuta allinpaq qhawarikuyta yachachiq t’aqakuna, paykunatan askha tayta-mamakuna qatikushanku. Chay t’aqakunan kayta yachachinku: pisillapi wawata sumaqta rimapayasqaykiwan allinpaq qhawarikun chayqa, sapa kutilla rimapayasqaykiwanqa aswan allinpaqmi qhawarikunqa. Ima ruwasqantapas mana allinpaq qhawarinki chayqa pisichasqan sientekunqaku. Chayta ruwaqqa manas allintachu tayta-mama kasqanta hunt’ashanman. Wawataqa manas hayk’aqpas pisipaq sientechinachu, chaytan tayta-mamakunaman yachachiqku.

Askha tayta-mamakunan wawankuta yanqamanta alabayta qallarirqanku. Imallatapas ruwayrusqankumantan fiestataraq ruwaqku, huchallirukuqtinkutaq lliwta pampachaqku. Chay tayta-mamakunan yuyaykuqku wawanku allinpaq qhawarikunankupaqqa tukuy pantasqankuta pampachananku kasqanta tukuy ruwasqankutataq alabananku kasqanta. Wawanku kusikuyta tarinankupaq allinkuna ruwayta yachachinankumantaqa allin sientekunallankupin yuyaykuqku.

Biblian yachachin. Biblian willan pitapas allin ruwasqanmanta alabay allin kasqanta (Mateo 25:19-21). Ichaqa allin sientekunanraykulla wawata alabaqtinkuqa hatunchakuytan qallarinman. Biblian nin: “Pipas mana imapas kashaspa aswan allin kasqanta yuyan chayqa, pay kikintan q’otukun”, nispa (Gálatas 6:3). Chaymi tayta-mamata nin: “Wawachus wanachinapaq kaqtinqa, payta wanachiy”, nispa (Proverbios 23:13). *

Kaytan ruwawaq. Wawayki ima mana allintapas ruwaqtinqa wanachiy, allinkunata ruwaqtintaq alabay. Ichaqa aman sapa rato kusisqa sientekunanraykullaqa alabankichu. Chayqa manan imapipas yanapanqachu. Huk libron nin: “Allin confianzata hap’inapaqqa imapas ruway atisqaykitan ruwanayki, huk ruwaykunatan yachanayki, manan kawsasqaykiraykullachu pipas alabanasuyki”, nispa (Kay tiempopi wawakunaqa paykunallapi yuyaykunku, inglés simipi).

“Ama pipas aswan allinpuni kasqanta yuyakuchunchu, aswanpas pay kikin imaynachus kasqallanta yuyakuchun.” (Romanos 12:3)

Sasachakuy. Llank’anaman chayllaraq haykuq wakin wayna-sipaskunan mana preparasqachu kanku sasachakuykunata atipanankupaq. Wakinmi mana ima niykuna kanku, wakintaq munasqankuman hina llank’anakunallata maskhanku. Joseph Allen psicologon huk waynata llank’ananpaq tapusqa, waynataq nisqa: “Yaqachus hina aburrikunapaq kay llank’ana kanqa, ñoqaqa manan chhayna llank’anataqa munaymanchu”, nispa. Chaymi psicólogo nirqan: “Chay waynaqa manachus hina entienderqanchu llapa llank’anapi imallapas aburrikunapaq kasqanta. ¿Imaynapin huk wayna 23 watayoq kanankama mana chayta yachanmanchu?”, nispa (¿Imatan ruwayman kurak runata hina tratawanankupaq?, inglés simipi).

Imaynapi paqarin. Askha tayta-mamakunan mana munankuchu wawanku ima sasachakuypipas rikukunankuta. Examenpi mana allin notata horqomuqtinkun tayta-mamanku profesorwan rimaq rinku allin notata churananpaq. Carrota comunta manejasqankumanta papeletata churachikuqtinkun tayta-mamanku rispa multata pagamunku. Parlaqmasin saqepuqtintaq parlaqmasinta tukuymanta tumpanku.

Allinmi tayta-mamakuna wawankuta cuiday munasqanku, ichaqa sinchita imamantapas cuidayta munanqaku chayqa wawankun ima ruwasqankutapas hinata qhawarparinqaku. Disciplina positiva para adolescentes nisqa libron nin: “Ima sasachakuytapas ima nanaytapas aguantayta yachanankumantaqa otaq allinkuna ruwayta yachanankumantaqa, paykunallapi sinchita yuyaykuspan wiñanqaku, tayta-mamankupas llapa runakunapas paykunawan manu kashankuman hina”, nispa.

Biblian yachachin. Kay tiempopiqa llapapaqmi sasachakuykuna kan. Bibliapunin willan ‘sapanka imaynapipas rikukunanta’ (Eclesiastés 9:11). Apóstol Pablopas Diosta servispan imaymana sasachakuykunapi tarikurqan. Ichaqa allinninpaqmi karqan, chaymi pay kikin nirqan: “Ñoqaqa yachanin imaynapiña kaspapas kusisqallapuni kawsayta. [...] yachasqan kani: saksasqa kaspapas, yarqasqa kaspapas, askha kawsayniyoq kaspapas, pisi kawsayniyoq kaspapas”, nispa (Filipenses 4:11, 12).

Kaytan ruwawaq. Wawaykikunaq wiñasqanman hinan yachachiwaq ‘sapankanku [...] q’epinkuta apakunankupaq’ (Gálatas 6:5, Mosoq Rimanakuy). Carrota comunta manejasqanmanta papeletata churachikamun chayqa pay kikinmi qolqenwan pagamunan. Examenpi mana allin notata horqomuqtinqa pay kikinmi kallpachakunan aswan allinta estudiananpaq. Parlaqmasin saqepun chayqa kallpachay, ichaqa yanapay kay hina tapuykunapi yuyaymanananpaq: “¿Ñoqapi mana allin ruwayta rikuspachu saqepuwan?” nispa. Sasachakuyninkuta paykuna kikinkumanta allichaq wayna-sipaskunan allin takyasqa kapunku manataqmi iskayankuchu imata ruwanankupaqpas, sichus tayta-mama tukuypi yanapanqa chayqa manan chaykunata yachanqakuchu.

“Sapanka pay kikinpa kawsasqanta allinta qhawakuchun, hinaspa [...] chaylIawan kusikuchun.” (Gálatas 6:4)

Sasachakuy. Sapa 100 wayna-sipaskunata tapukusqanpin 81 ninku hukkuna yanapanamantaqa “qolqe maskhay” aswan importante kasqanta. Chaywanpas qhapaq kayqa manan cheqaq kusikuytachu apamun. Investigaqkunan willanku qolqellapi yuyaykuq runakuna llakisqa tarikusqankuta, hinaspapas facil-llatas llakikuy onqoy otaq ima onqoypas hap’inman.

Imaynapi paqarin. Wakin wawakunaqa qolqe maskhayllapi afanakuq familia ukhupin wiñanku. Huk libron nin: “Tayta-mamakunan munanku wawanku kusisqa kanankuta, wawakunataq kusisqa kanankupaq imaymanata mañakunku. Chaymi tayta-mamaqa mañakusqankuta rantipunku, chaywantaq wawakuna kusisqa kanku. Pisi tiempomantan ichaqa huktañataq mañakushanku”, nispa (La epidemia del narcisismo, inglés simipi).

Chayta qhawarispan negociantekuna wayna-sipaskunaq tukuy munasqankuta ruwaspa propagandakunapi churamunku. Chaypin kaykunata churamunku: “Tukuy allinkunan qanpaq kanan”, “Qanmi aswan importante kanki”, nispa. Chaykunata uyarispa imaymanata rantisqankuraykun askha waynakuna manupi tarikunku, manataqmi qolqenku kanchu “paykunapaq tukuy allinkunata” rantinankupaq.

Biblian yachachin. Bibliaqa manan huchachanchu qolqe maskhayta (Eclesiastés 7:12). Ichaqa willanmi ‘qolqe sonqo-kay tukuy mana allinkunaq saphin’ kasqanta. Nintaqmi: “Chaymi wakinkunapas chayta munapakuspanku [...] imaymana llakikunapi rikukurqanku”, nispa (1 Timoteo 6:10). Chaymi niwanchis qolqe maskhaypi afanakunamantaqa imachus kapuwasqanchiswan sonqopas-sonqo kawsananpaq (1 Timoteo 6:7, 8).

‘Qhapaqyayta munaq runakunan ichaqa wateqayta mana atipaspa, toqllaman hina urmaykunku, hinaspan mana valeq waqllichiq munapayaypi rikukunku.’ (1 Timoteo 6:9)

Kaytan ruwawaq. Qankunan tayta-mamakuna reparanaykichis imaynatan qhapaq kayta qhawarishankichis chayta. Aswan allin kaqkunatan ñawpaqtaqa maskhanaykichis, chaytataqmi wawaykichisman yachachinaykichis. La epidemia del narcisismo nisqa libron nin: “Tayta-mamakunan wawankuwan kaykunata tapurikunanku: ‘Baratoña imapas kanman chaypas, ¿hayk’aqmi chaykunata rantina? ¿Hukkuna niwasqanchisraykullachu imatapas rantina? ¿Iman “tasa de interés” nisqa?’” nispa.

Amapuni familiapi sasachakuytaqa qolqewan allichaychu, chayqa kanman llakikuyta qonqanapaq drogakuy hinan. El precio del privilegio nisqa libron nin: “Qolqewan ima sasachakuytapas allichayqa manan allinchu. Sasachakuytaqa yachaywan, khuyakuywan, allinta yuyaykuspan allichana, manan zapatokunata otaq carterakunata rantispachu”, nispa.