¡REY Salomonpa qelqasqanqa tupanmi runakunaq kausasqanwan! Runaqa manan unaytachu kausanchis, ichaqa sonqonchispiqa kashallanmi wiñaypaq kausayta munay. Chaymi cuentokunapi qelqanku runaqa unay kausayniyoq kananmanta.

Ejemplopaq, rey sumerio Gilgamés nisqamantan juj cuento Epopeya de Gilgamés nisqa libropi willakun. Chay runaqa wiñay kausayta maskhaspas karuta viajasqa, ichaqa manan tariranchu.

400 watakunapi jina manaraq Jesús jamushaqtinmi, China nacionmanta layqa runakunaqa maskharanku wiñay kausananpaq jampita. Chaytan ruwaranku chhikan mercurio, arsénico nisqa metalkunawan. Chaytan wakin emperadorkuna tomaranku, ichaqa wañupurankun. Ñaupa tiempo Europa ladopipas wakin layqakunaqa qoritan mijuranku, paykunaqa piensarankun qoriqa mana gastakuqtaq chayqa chaywan wiñaypaq kausanankupaq.

Imaynan ñaupa tiempopipas wiñaypaq kausay jampitaqa maskharankupuni, chhaynatan kay tiempopipas cuerponchis imayna kasqanmanta estudiaqkuna mana machuyanapaq jampita maskhashanku. Imaynatapas tariytapuni munasqankun rikuchin, runaqa mana machuyaytapas wañuytapas munasqanta. Ichaqa, ¿tarinkuchu chaypaq jampita?

Cuerponchis imayna kamasqa kasqanmanta estudiaq cientificokunan trescientos más yachachikuykunata tarinku, imarayku runaq machuyasqanmanta wañusqanmanta ima. Chay cientificokunaqa laboratoriomanmi animalkunaq celulanta runaq celulantawan churaranku, chhaynapi mana usqhayta avanzananpaq. Chaykunata ruwaqkunamanmi millonariokunaqa askha qolqeta qoranku, unay tiempota kausanapaq jampita tarinankupaq. ¿Imatawanmi cientificokuna ruwashanku?

Vidanchis mana avanzananpaq. Wakin cientificokunaqa piensanku “cuerpopi cromosomas nisqata pakaykuqtan cuidana, chaypin kashan mana machuyanapaq” nispa. Chay cromosomas nisqata pakaykuqkunaqa cuerponchispi celulakuna mirashaqtinsi pakaykunku, ichaqa chaypis chinkapun. Chaywantaq células nisqakunaqa manaña mirapunkuchu,  chayraykutaq machuyanchis payayanchis.

Elizabeth Blackburnqa premio Nobel nisqatan 2009 watapi ganaran, yanapaqninkunantinmi tariranku celulas, cromosomas nisqatawan pakaykuqta mana avanzachinanpaq jampita. Ichaqa informe ruwasqanpin nin: “Chaywanqa manan runataqa unayta kausachisunmanchu: Runaqa maykamachus kausan chaykamallan kausanqa”, nispa.

Células nisqakunatan mana avanzananpaq programaranku. Cuerponchispi celulanchiskunaqa machuyaspan manaña mirankuñachu, jinaspapas mana allin informaciontan apachinku cuerponchis defiendeq celulakunamanpas, chayraykun cuerpoqa nanan. Qaynakunallan Franciamanta cientificokuna 100 más watayoq runakunamanta celulankuta orqospa mana avanzananpaq programaranku. Chaypin profesor Jean-Marc Lemaître repararan runaqa unayta kausananpaq kasqanta.

Manan llapan cientificokunachu creenku mana machuyanapaq jampi kasqanpiqa. 1801 watakunamantaqa mejoraranmi runaq kausayninqa, ¿imaraykun pisillatapas mejoraran? Runaqa limpiezapi mejorasqanraykun, chaymantapas infección onqoykunapaq pastillakuna vacunakuna kasqanrayku iman. Wakin cientificokunaqa piensankun maykamachus runa kausan chaykamalla kausay kasqanta.

Biblia qelqaq Moisesmi 3.500 watakuna jina ñaupaqtaraq qelqaran: “Qanchis chunka watallan kausayku, kallpasapakunataq pusaq chunkakama chayayku, chaypas, chay watakunapiqa uma nanayllan, sasa kausayllan”, nispa (Salmos 90:10). Imaymanataña runakuna ruwanku chaypas manan aswan unaytaqa kausayta atinchischu, Moisés jinan noqanchispas nillanchistaq.

Wakin animalkunan ichaqa aswan unayta kausanku, ejemplopaq, lamar qochapi tiyaq Tiburonqa 200 más watakunatas kausan. Jatun secuoya nisqa sach’apas waranqa-waranqa watakunatas kausan. Vidanchista chaykunawan comparaspan tapukunchis: “¿Imaraykun kausanchis 70 otaq 80 watakunallata?”, nispa.