CHUNKA ISKAYNIYOQ wataypi kashaqtiymi juj asambleapi juj hermano niwaran: “¿Risunmanchu predicaq?”, nispa. Chaypaqqa manan jayk’aqpas noqaqa predicaraniraqchu. Chaywanpas “jakuyá risun” niranin. Jinan Diospa gobiernonmanta willaq wakin folletokunata qowaran, jinaspa niwaran: “Kay lado callentan predicanki, noqataq waj ladonta risaq”, nispa. Manchakusharaniña chaypas, jinatan wasin-wasinta predicayta qallarirani, ratollan folletoykunatapas rakispa tukurani. Chaypin repararani jujkunaman qoy ancha importante kasqanta.

1923 watapin nacerani Inglaterra nacionpi, Chatham llaqtapi. Manaraqsi unaychu kasqa primera guerra mundial pasasqanqa. Chaysi runakunaqa piensasqaku kay pachapi kausay sumaqman tukupunanpaq. Mana chay pasaqtinsi ichaqa runakunaqa sinchi preocupasqa kasqaku. Tayta-mamaypas chhaynas tarikusqaku. Chaymantapas paykunaqa rikusqakus bautista sacerdotekunaq mana sumaqtachu kausasqankuta. Isqon wataypi jina kashaqtiymi mamayqa “Biblia estudiaqkuna” nisqa runakunaq juñunakunan wasiman riyta qallariran, chhayna sutiwan reqsisqa karanku Jehová Diospa testigonkuna. Chaypin juj hermana llapa wawakunata Bibliamanta yachachiwaqku El Arpa de Dios nisqa librowan. Anchatan gustawaq chaymanta yachay.

Waynachallaraq kashaspaymi predicayta qallarirani. Anchatan gustawaq chay ruway. Sapa kutillataqmi sapallay wasin-wasintapas predicaq kani. Jujkunawan predicaqtiyqa anchatan paykunamanta yachaq kani. Juj kutinmi juj kuraq hermanowan bicicletapi risharayku predicanayku sitioman. Chayllamanmi rikurani juj sacerdoteta, jinan hermanota nirani: “Qhawariy chay cabrata”, nispa. Jinan hermanoqa bicicletamanta uraykuspa juj k’ullupi tiyaykuran, jinaspa ladonpi tiyachiwaspa niwaran: “¿Pin autoridadta qorasunki pichus cabra chayta ninaykipaq? Chayqa Jehová Diospa ruwananmi, noqanchisqa kusisqan predicananchis, chayllan ruwananchisqa”, nispa. Chay p’unchaykunapiqa imaymana formamantan yacharani qoypi aswan kusikuyqa kasqanta (Mat. 25:31-33; Hech. 20:35).

Ichaqa chhayna kusisqa kanapaqqa pacienciakuqmi kana. Chaytan yacharani juj kuraq hermanomanta. Paypa señoranqa cheqnikuqmi Jehová Diospa testigonkunata. Chaymi juj kuti hermanoq wasinpi kashaqtiy sinchita señoran phiñakuran predicaq lloqsisqanmanta. Jinan té cajachakunata  chanqamuwaranku. Hermanon ichaqa mana phiñakuspalla chay cajachakunata oqariran. ¿Iman tiempowan pasaran señoranwan? Jehová Diospa testigonmi kapuran. Chhaynapin hermanoq pacienciakusqanqa allinpi tukuran.

1939 watapin Inglaterra guerraman jaykuran Alemaniawan, chaypaqqa 16 wataypin kasharani. 1940 watapin marzo killapi mamitaywan bautizakurayku Dover llaqtapi. Junio killapitaq wasiykumanta rikurayku waranqa-waranqa soldadokunata carrokunapi pasashaqta, paykunaqa “Dunkerque” nisqapi maqanakusqankumantan kutimpushasqaku. Alayrin llakisqa kasharanku, chaymi noqaqa mayta munarani Diospa gobiernonmanta paykunaman willayta. Wata tukuyta jinan Alemaniamanta soldadokuna avionkunawan bombakunata chay llaqtaman kachaykamuranku. Sapa tutan chay avionkuna bombakunata kachaykamuqku, chayta uyarispataq sinchita manchakuq kayku. Paqaristintaq lloqsispa askha wasikunata thunisqata tariq kayku. Chaykunata rikuspan niq kani: “Diospa gobiernollanmi thaj kausaytaqa apamunqa”, nispa.

1941 watapin tukuy tiempoywan predicayta qallarirani, chaywanmi ancha kusikuyta tarirani. Chay watakamaqa barcokunata ruwaq fabricapin llank’asharani. Lliupas munaqkun chay llank’anaman jaykuyta allinta pagasqankurayku. Chay watapin ichaqa Diospa llaqtanpi entiendekuran armakunata ruwayqa mana allinchu kasqanta (Juan 18:36). Chaymi chay fabricamanta lloqsipurani, chaymantataq predicaspallaña puriq kani. Ñaupaqtan kachawaranku Cirencester llaqtaman.

18 wataypi kashaqtiymi carcelman wisq’awaranku guerraman mana risqayrayku. Chaypi sapallay rikukuspayqa sinchitan llakikurani. Ichaqa anchatan kusikurani guardiakunata juj presokunatapas predicaspa. Paykunataqa imaraykus carcelpi kasqayta tapuwaqtinkun predicaq kani.

Carcelmanta lloqsipuspataq Leonard Smith hermanowan * predicayta qallarirani Kent ladopi kaq llaqtachakunapi, chaymantan iskayniykupas karayku. Alemania soldadokunaqa London llaqtaman bombakunata kachaykunankupaqqa tiyasqayku llaqtaq jawantan avión formapi bombakunata phawachiqku. 1944 watapin chay ruwayta qallariranku, chhaynapin waranqa más chay bombakunata kachaykamuranku. Chay bombakunaqa avión kikillanpunin karan, ichaqa manan pipas chayta manejaqchu. Chaykunaq motornin ch’innipuqtinqa urmaykamuspan phataqku. Lliumi chaytaqa manchakuqku. Chay tiempopin Bibliata estudiachisharayku juj familiata, pisqan karanku chay familiapiqa. Mayninpiqa fierro mesaq pachanpin tiyaq  kayku, chhaynapi qonqaylla wasi thunikapuqtinqa mana ñit’iwanankupaq. Tiempowanqa llapankun chay familiaqa bautizakapuranku.

Chay guerra tukukuqtinmi iskay wata predicarani Irlanda nacionpi. Chaypin alojamientota maskhaspa wasin-wasinta puriq kayku, “misioneron kayku” nispa. Chaymantapas callekunapin revistakunata munachiq kayku. Ichaqa manan runakunaqa uyariwaqkuchu. Wakinmi niwaqku: “Locochá kashankichis, ¿maypis kay católico llaqtapi pipas uyarisunkichisman?”, nispa. Juj kutinmi juj runa amenazawaranku, chaymi juj guardiaman quejakurani, jinan payqa niwaran: “Imanantaq chayri, ¿sumaq chaskisqa kaytachu munasharankichis?”, nispa. Chay llaqtakunapiqa sinchi atiyniyoqmi sacerdotekuna kasqaku, chaymi pipas ima qelqaykutapas chaskikuqtinqa llank’ananmanta payta qarqochiqku. Noqaykupas qarqosqan karayku tiyasqayku wasimanta.

Chaymantaqa manaraq predicasqayku llaqtakunaman chayaspaqa, maypichus sacerdotekuna mana reqsiwarankuchu chay ladokunapin ñaupaqtaqa predicaq karayku. Tiyasqaykumanta karupi tiyaq runakunamanmi ñaupaqtaqa riq kayku, chaymantañan cercapi kaqkunataqa predicaq kayku. Kilkenny llaqtachapin juj waynata semanapi kinsa kutita Bibliata estudiachisharayku. Ichaqa juj maqakuq grupo runakunan jark’akuwaqku rinaykuta, chaywanpas rishallaraykun. Bibliamanta runakunaman yachachiyqa anchatan kusichiwaq, chaymi munarani misionero kayta. Chaypaqmi Galaad escuelaman rinaypaq juj solicitudta junt’arani.

Chay escuelaqa Nueva York llaqtapin aparikuran, pisqa killataqmi chaypi estudiamurani. Graduakusqay qhepamanqa tawa hermanokunatan niwaranku “mar Caribe” nisqa ladopi wakin islakunapi predicanaykupaq. Chaymi 1948 watapi noviembre killapi Nueva Yorkmanta ripurayku jatun botepi, chay botetan “Sibia” nispa sutichasqaku. Manan jayk’aqpas botepiqa puriranichu, chaymi kusisqa kasharani. Jujniykun karan Gust Maki sutiyoq hermano, payqa unay tiempon barcokunata manejasqa. Paymi yachachiwaranku imaynata boteta purichiyta, “brújula” nisqata imayna qhawayta, nishuta wayramuqtin ima ruwanatapas. Paymi boteta purichiran jatun wayrakuna kaqtinpas, chhaynapin 30 p’unchaypi Bahamas nacionman chayarayku.

Chay nacionpi kaq wakin islakunapi iskay kinsa killa predicaspaykun Sotavento, Barlovento nisqa islakunaman rirayku. Chay islachakunaqa “Vírgenes” nisqa islakuna Trinidad isla chaupipin tarikun, juj ladonmanta juj kaq ladonkamaqa 800 kilómetro jinan kan. Chaykunapin pisqa wata predicarayku. Manan ni juj hermanollapas chay islakunapiqa karanchu. Mayninpiqa askha semanan mana ima cartatapas apachiyta ni chaskiytapas atiqchu kayku, chaywanpas kusikuywanmi chay islakunapi predicarayku (Jer. 31:10).

Mayqen islamanpas chayaqtiykuqa chaypi tiyaq runakunaqa admirasqan ladoykuman jamuqku: “¿May llaqtamantataq chay runakunari? ¿Ima botetaq chayri?” nispa ninakuspa. Chay runakunaqa allintan Bibliamanta yachasqaku, sumaqtataq chaskiwaqkupas. Wakinmi qowaqku challwata, paltata, “maní” nisqatawan. Boteyku manaña nishu jatunchu karan chaypas, chaypin wayk’ukuq kayku, puñuq kayku, p’achaykutapas t’aqsaq kayku.

Chayasqayku islapiqa ch’isiyaqmi predicaq kayku, chaymantapas lliutan niq kayku: “Kunan ch’isin boteq kasqanpi juj discursota qosaqku, jamunkichisyá”, nispa. Ch’isintataq boteq campananta  suenachiq kayku jamunankupaq. Jinan runakunaqa mecherontinkama jamuqku, ima munaymi karan chayta rikuyqa. Mayninpiqa pachaj jina runakunan jamuqku, chaymantapas tutakaman imaymanamanta tapuwaqku. Paykunamanqa gustaqmi takiy, chaymi maquinawan qelqapuq kayku wakin takikunata. Noqaykuqa tawantiykun tukuy atisqaykuman jina takiq kayku, jinan paykunapas takiysiwaqku. ¡Ima munaymi karan takisqankuta uyariyqa!

Wakin estudiachisqayku runakunaqa compañawaqkun juj estudiantekunaq wasinkumanpas, chhaynapi astawan yachanankupaq. Iskay kinsa semanamanta chay islamanta ripunayku kaqtintaq paykunata encargaq kayku juj estudiantekunawan kutimunaykukama estudiashanallankupaq. Wakinqa tukuy sonqowanmi chay encargasqayku tareata junt’aqku, chaymi anchata kusichiwaqku.

Kunan p’unchaykunaqa askha turistakunan chay islakunamanqa rinku, chay tiempopin ichaqa mana chay karanchu; munay qochakuna, qochapi aqo, munay palmerakuna imallan karan. Chay tiempopiqa tutapin mastaqa juj kaq islamanqa viajaq kayku. Chaypin delfín challwakunata rikuq kayku ladoykupi munayta nadashaqta. Tutaqa ch’inmi imapas kaq, boteq purisqallantan uyariq kayku. Killaq k’anchayninpas ñan jinaraqmi qochapi munay rikukuq.

Chay islakunapi pisqa wata predicaspaykun Puerto Rico llaqtaman rirayku mosoq boteta rantinaykupaq. Chayman chayaqtiykun Maxine Boyd hermanata reqsirani, chay hermanaqa juch’uychanmantapachan tukuy sonqowan predicaq kasqa, República Dominicana llaqtapipas misioneran kasqa, 1950 watapin ichaqa chay llaqtapi gobierno payta qarqopusqa. Chay hermanatan munakurani. Ichaqa juj killallan permisoy karan Puerto Ricopi kanaypaq, chaymantaqa islakunamanmi kutipunay karan. Chaymi sonqollaypi nirani: “Yau Ronald, kay hermanawan casarakuyta munanki chayqa, manan tiempota usuchinaykichu”, nispa. Jinan kinsa semanallamanta payta rimaykurani noqawan casarakunanpaq, chaymantataq soqta semanallamanta casarakurayku. Jinan iskayniykuta kachawaranku Puerto Ricopi misionero kanaykupaq, chaymi manaña atiranichu mosoq botepi viajayta.

1956 watapin iñiq t’aqakuna watukuqta nombrawaranku. Hermanokunata waturikuyqa ancha kusikuymi noqaykupaqqa karan. Wakin hermanokunaqa sinchi wajchan karanku. Pastillo llaqtachapin iskay familiakuna karan askha wawakunayoq. Noqamanqa gustawaqmi paykunapaq flautata tocay. Juj kutinmi Hilda sutiyoq sipaschata nirani: “¿Munawaqchu noqaykuwan predicayta?”, nispa. Jinan payqa niwaran: “Munaymanmi, ichaqa manan zapatochay kanchu”, nispa. Chaymi zapatochata rantipurayku, jinan noqaykuwan chay kuti predicaran. 1972 watapin Brooklyn llaqtapi Betel wasita rirayku, chaypin juj hermana achhuykamuwaranku, payqa chayllaraqmi Galaad escuelamanta graduakusqa, Ecuador nacionmantaqmi ripunanña kasharan. Paymi niwaranku: “¿Reqsiwashankichischu? Unay wataña Pastillo llaqtapi zapatochata rantipuwarankichis chaymi kashani”, nispa. ¡Chay hermanaqa Hildan kasqa!” Chaymi kusikuymanta waqaraykuraq.

1960 watapin Puerto Rico sucursalpi llank’ayta qallarirayku, chay sucursalqa juj juch’uy wasipin kasharan San Juan llaqtapi. Qallariypiqa Lennart Johnson hermanollawanmi yaqa tukuy imatapas ruwaq kayku. Paymi señoranpiwan primer testigokuna kasqaku República Dominicana nacionpi. 1957 watapin paykunaqa Puerto Ricoman jampusqaku. Sucursalpiqa señoraymi encargasqa kasharan llapan anotasqa runakunaman revistakunata apachinanpaq. Sapa semanan 1.000 más revistakunata apachiq. Payqa anchatan kusikuq chayta ruwaspa, chay qelqakunawan askha runakuna Jehová Diosmanta yachasqankurayku.

Betel wasipiqa tukuy ima ruwasqaypas Jehová Diospaqmi karan, chaymi ancha kusisqa chaypi karani. Chaywanpas mayninpiqa karanmi sasachakuykuna. Juj kutinmi 1967 watapi Puerto Ricopi asamblea internacional aparikuran. Imaymanatan chaypaqqa organizana karan, chaymi sayk’usqa kasharani. Chay kutipin Diospa llaqtanpi umalliq Nathan Knorr hermano Puerto Ricoman jamuran. Noqaqa organizaranin visitaq misionerokunaq viajenkuta, paymi ichaqa piensaran mana chayta ruwanaypaq, chaymi allinta anyawaran, jinaspa niwaran: “Manan sonqoypaq jinachu ruwashanki”, nispa. Noqaqa  manan ima niranipaschu, ichaqa juj tiempon juj chikan sintisqa chaywan kasharani. Qhepaman paywan tupaqtiykun ichaqa cuartonman invitawaranku, jinaspa noqaykupaq wayk’upuwaranku.

Askha kutipin Inglaterrata rirayku familiayta waturikuq. Papayqa manan Jehová Dios serviyta munaranchu mamitaywan kuska bautizakuqtiy. Ichaqa allinpaqmi qhawariran Betel wasipi umalliqkunata. Paykunatan mamitayqa mayninpi alojaq. Chaypin papayqa rikuran llamp’u sonqo kasqankuta, paykunaqa manan chay bautista sacerdotekuna jinachu karanku. Chaymi papayqa 1962 watapi bautizakuran Jehová Diospa testigon jina.

2011 watapin señoray wañukapuran. Maytan munashani kausarimpuqtin paywan tupayta, chaypi piensaspan anchata kusikuni. Señoraywanqa 58 watan kuska karayku, chay tiempopin rikurayku Puerto Rico llaqtapi iñiqmasinchiskuna askhaman tukupusqanta. 650 hermanokunamantan 26.000 hermanokunaman yapakuran. 2013 watapin Puerto Rico sucursalqa Nueva York llaqtapi Betel wasiman jujllachakapuran, chaymi chayman invitawaranku. 60 watataq Puerto Ricopi servirani chayqa, chay llaqtayoqpas kayman jinan sientekuni, arí, Puerto Ricopi kaq “coquí” nisqa k’ayracha jinan sientekuni. Chay k’ayrachan “coquí, coquí” nispa ch’isinkuna waqan. Chhaynapin Puerto Ricomanta ripurani.

Kunanqa 90 wataypiñan kashani, chaywanpas kusisqan Betel wasipi llank’ashani. Llank’anayqa Betelpi kaqkunata kallpachaymi. Betelman jamusqaymantapachaqa 600 más iñiqmasinchiskunatan visitarani. Chaymantapas askhan visitamuwanku consejota mañakuq. Wakinqa imaymana sasachakuyninkumantan rimapayawanku. Jujkunataq tapuwanku imatas ruwananku Betelpi allinta llank’anankupaq chayta. Chayllaraq casarakuqkunapas precursor regular kanankupaq asignasqa kaqkunapas visitamuwankun. Llapankutan tukuy yuyaywan uyarini, kallpachanaypaqtaq nini: “‘Diosqa kusisqa qoqtan munakun’, chayrayku kusisqa payta serviy. Diospa llaqtanpi imapas ruwasqaykiqa Jehová Diospaqmi”, nispa (2 Cor. 9:7).

Betelpi llank’ashanki chayqa, allintan entiendenayki imaraykus chaypi llank’asqayki ancha importante chayta. Betelpi tukuy ima ruwasqanchispas Jehová Diospaqmi. Chaymantapas chaywanmi ‘allin yuyayniyoq junt’aq kamachita’ yanapashanchis, chhaynapi paykuna llapa iñiqmasinchiskunaman espiritual mijunata qonankupaq (Mat. 24:45). Maypiña Jehová Diosta servishanchis chaypas, payta alabanapaqmi imatapas ruwananchis, chaymantapas kusikuywanmi chayta ruwananchis. Diosqa “kusisqa qoqtan munakun”.