1, 2. ¿Imatan allinta qhawarinanku karqan Babilonia llaqtapi tiyaq judío runakuna? (Esdras 1:2-4).

 JUDÍO runakunaqa 70 wata jinañan Babilonia llaqtapi preso kasharqanku, chay qhepamanmi ichaqa Israel llaqtaman kutipuyta atirqanku (leey Esdras 1:2-4). Jehová Diospa yanapaynillanwanmi paykunaqa libre ripuyta atirqanku. ¿Imaraykun chayta ninchis? Babilonia runakunaqa manan preso jap’isqanku runakunataqa kachariqkuchu (Isa. 14:4, 17). Qhepamanmi ichaqa Babilonia llaqtaqa atipasqa thunisqa karqan. Chaymi mosoq reyqa judío runakunata nirqan munaspaqa llaqtankuman kutipunankupaq. Chaymi llapa judío runakunaqa qhawarinanku karqan, astawanqa familiapi umallikuna, ripunqakuchus Israel llaqtaman icha Babilonia llaqtapichus qhepakunqaku chayta. Ichaqa wakinpaqqa manachá chay ruwayqa facilchu karqan. ¿Imaraykun mana facilchu karqan? Chaymantan kunan yachasunchis.

² Wakin judío runakunaqa nishu kuraqñan kapurqanku karuta purinankupaqqa, chaymantapas wakinqa Babilonia llaqtapiñan nacerqanku, chaymi paykunapaqqa sasa karqan Babilonia llaqtamanta ripuyqa. Babiloniapi naceq runakunaqa ñaupa taytankuq jallp’anta jinallan Israel llaqtata qhawariqku. Chaymantapas wakinqa qhapaqmi Babiloniapiqa kapurqanku, chaymi paykunapaqqa sasa kallarqantaq wasinkuta, negocionkuta, imaymana kaqninkuta saqespa mana reqsisqanku jallp’aman ripuyqa.

3. ¿Ima bendiciontan chaskinanku karqan Israel llaqtaman kutipuq judío runakuna?

³ Israel llaqtaman kutinankupaqqa imaymanatan judío runakunaqa saqepunanku karqan, ichaqa askha bendicionkunatan chaskinanku karqan. Aswan jatun bendicionqa karqan Jehová Diosta yupaychaymi. Babiloniapiqa manan ni juj templollapas Jehová Diosta yupaychanankupaqqa karqanchu, pantasqa dioskunapaqmi ichaqa 50 más templokuna karqan. Manataq Babiloniapi altarpas ni sacerdotekunapas karqanchu chayqa, manan  Jehová Diospa kamachisqanman jinachu sacrificiokunatapas jaywarqanku. Chaymantapas pantasqa dioskunata yupaychaqkunaqa askhan karqanku, Jehová Diospa kamachikuyninkunata kasukuqkunan ichaqa pisilla karqanku. Chaymi Jehová Diospa sonqonta kusichiyta munaq judío runakunaqa maytapuni munasharqanku llaqtankuman kutipuyta, chhaynapi Jehová Diosta jujmanta yupaychayta qallarinankupaq.

4. ¿Imatan judío runakunaman Jehová Dios prometerqan?

⁴ Babilonia llaqtamanta Israel llaqtakama riyqa tawa killa jina puriymi karqan, sasa puriytaqmi karqanpas. Jehová Diosmi ichaqa paykunaman prometerqan chay ñanta allichachinanpaq, chhaynapi chay ñanninta facil-llata purinankupaq. Chaymi profeta Isaiaspas nirqan: “¡Jehová Diospa ñanninta allichaychis! Ch’in pampapi Diosninchispaq ñanta ruwapuychis. […] Rumi-rumi kaqkuna allichasqa kachun, pata-pata kaqkuna pampayachisqa kachun”, nispa (Isa. 40:3, 4). Chhayna allichasqa ñanninta puriyqa manañan judío runakunapaqqa sasachu karqan. Paykunaqa manañan sasatañachu orqokunata wichashananku karqan, nitaqmi wayq’okunatapas uraykushanankuchu karqan. Chhaynapin paykunaqa ratulla Jerusalén llaqtaman chayananku karqan.

5. ¿Ima nispan sutichakurqan Babiloniamanta Israelman riq rijch’anachiy ñanta?

⁵ Yaqa llapa ñankunamanmi sutita churanku, Isaiaspa rimasqan rijch’anachiy ñanpas sutiyoqmi kallantaq. Chay ñanmanta rimaspan Biblia nin: “Chaypin juj ñan kanqa, chay ñanmi Ch’uya Ñan nisqa kanqa. Qhelli kausaqqa manan chaynintaqa purinqachu”, nispa (Isa. 35:8). ¿Iman Israel runakunapaq karqan chay “Ch’uya Ñanninta” puriy? ¿Iman noqanchispaqpas kanman chay “Ch’uya Ñanninta” puriy?

6. ¿Imaraykun chay ñanta ch’uya nispa sutichakurqan?

⁶ ¿Manachu “Ch’uya Ñan” sutiqa munay suti juj ñanpaq? ¿Imaraykun ch’uya nispa chay ñanta sutichakurqan? Israel llaqtapiqa manan mayqen judío runapas qhelli juchapiqa purinanchu karqan, manan idolokunatapas yupaychananchu karqan, manan ima juchatapas ruwananchu karqan. Israelman kutipuq judío runakunaqa Jehová Diospa “ch’uya llaqtanmi” kananku karqan (Deut. 7:6). Ichaqa, ¿ch’uyatapunichu kausarqanku Babiloniamanta lloqsimuq judiokuna? Manan, aswanpas ñaupa kausayninkutan saqepunanku karqan, jinaspa Jehová Diospa munayninman jina kausananku karqan.

7. ¿Ima cambiokunatan ruwananku karqan wakin judío runakuna?

⁷ Yachamusqanchis jina judío runakunaqa yaqa llapankun Babilonia llaqtapi nacerqanku. Chaymi paykunaqa Babilonia runakuna jina imatapas ruwaqku piensaqku ima. Ñaupaq kutipi Israel llaqtaman kutimuq wakin judío runakunaqa waj llaqtayoq warmikunawanmi casarakurqanku, chaytan Esdrasqa askha watakuna pasasqan qhepaman yacharqan (Éx. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2). Chaymantapas judío runakunaq wawankunaqa manan hebreo simita rimayta yacharqankuchu, chayta rikuspan kamachikuq Nehemiasqa anchata admirakurqan (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24). Diospa siminqa hebreo rimaypin kasharqan, manataq chay wawakuna chay simita rimarqankuchu chayqa, ¿imaynapitaq Diospa siminmanta yachankuman karqan? ¿Imaynapitaq Diostapas yupaychankuman karqan? (Esd. 10:3, 44). Chay judío runakunaqa imaymanapin cambiananku karqan. Israel llaqtapi tiyaspaqa facil-llatan chay ruwaytaqa atinkuman karqan chaypi jujmanta Dios yupaychayta qallarikusqanrayku (Neh. 8:8, 9).

8. ¿Imaynapin chay “Ch’uya Ñanpi” puriy noqanchiswan tupan? (Tapanpi kaq dibujota qhaway).

 ⁸ Yaqapaschá wakinqa ninman: “Judío runakunawan chay pasasqanqa admirakunapaqmi, ichaqa ¿imaynatan chay “Ch’uya Ñanpi” puriy noqanchiswan tupanman?”, nispa. Noqanchispas ch’uya ñannintan purishanchis. Chay ñanninta purispan kay tukukuy p’unchaykunapi Jehová Diosta munasqanman jina yupaychashanchis, jamuq tiempopitaq imaymana bendicionkunata chaskisunchis. Chayraykun janaq pachaman riqkunapas “waj ovejakunapas” kallpachakunanchis chay ñanmanta ama lloqsinanchispaq (Juan 10:16). b 1919 watamantapachan millonninpi runakuna warmipas, qharipas, wawapas Jatun Babilonia nisqamanta lloqsipurqanku. Arí, pantasqa religionkunamanta lloqsispan rijch’anachiy “Ch’uya Ñanninta” puriyta qallarirqanku. Noqanchispas chay ñannintan purishanchis. Chay ñanqa pachaj watakuna ñaupaqtan kicharikurqan, ichaqa ñaupaqmantaraqmi chay ñantaqa allichakurqan.

9. Isaías 57:14 nisqanman jina, ¿imaynatan “Ch’uya Ñanta” allichakurqan?

⁹ Jehová Diosqa nirqanmi Babiloniamanta lloqsipuq judiokunapaq ñanta allichachinanta (leey Isaías 57:14). ¿Chhaynatachu Jehová Dios kay tiempokunapipas “Ch’uya Ñanta” allichachirqan? Arí. Manaraq 1919 wata chayamushaqtinmi Jehová Diosqa ñaupaqmantapacha pay sonqo runakunawan chay “Ch’uya Ñanta” allichachirqan (tupanachiy Isaías 40:3 textowan). Chay runakunaqa tukuy atisqankutan kallpachakurqanku chay ñanta allichanankupaq, chhaynapi allin sonqoyoq runakuna pantasqa religionkunamanta lloqsispa Diospa llaqtanman jaykunankupaq, jinaspa Jehová Diosta munayninman jina servinankupaq. Kunanqa yachasun imakunatas paykuna ruwarqanku chay ñanta allichanankupaq chayta.

10, 11. ¿Imaraykun allinpuni karqan Bibliaq imprimikusqan, juj simikunaman t’ijrakusqanpas? (Qhaway kay parrafokunapaq dibujokunata).

¹⁰ Bibliatan imprimirqanku. Yaqa 1450 watakaman runakunaqa makillawan Bibliataqa copiaqku, chay ruwayqa sasan karqan, tiempopaqtaqmi karqanpas. Chaymi Bibliamanta ruwasqanku copiakunaqa pisilla kaq, nishutataqmi valeqpas. Tiempowanmi ichaqa imaymana maquinakuna lloqsimurqan, chaywanmi Bibliataqa ratulla copiarqanku imprimirqanku ima, chhaynapi askha runakunaman rakinankupaq.

¹¹ Bibliatan juj simikunaman t’ijrakurqan. Ñaupa tiempopiqa latín simillapin Bibliaqa karqan, chay simitaqa estudioyoq runakunallan entienderqanku. Tiempowanmi ichaqa askha maquinakuna lloqsimurqan, chaykunawan yanapachikuspan Dios sonqo runakunaqa juj simikunaman Bibliata t’ijrarqanku. Chhaynapin wakin runakunaqa iglesiapi Biblia leesqankuta kikin Bibliankuwan tupanachiqku.

12, 13. ¿Imaynatan pantasqa religionkunaq llulla yachachikuyninkunata sut’iman orqokurqan?

¹² Bibliata estudianapaq yanapaykunatan orqomurqanku. Dios sonqo runakunaqa tukuy atisqankutan kallpachakurqanku Bibliata allinta estudianankupaq. Chaymi imaymanata Biblia estudiasqankupi yacharqanku, ichaqa chay yachasqankutaqa manan paykunallapaqchu jap’ikurqanku, aswanpas jujkunamanmi yachachirqanku; chaywanmi religionpi umallikunaqa nishuta phiñakurqanku. 1835 watakunapi jinan Dios sonqo runakunaqa imaymana qelqakunata folletokunata orqomuyta qallarirqanku, chaywanmi pantasqa religionkunaq llulla yachachikuyninkunata sut’iman orqorqanku.

¹³ Diosta munakuq Henry Grew runan 1835  watapi jina juj folletota orqorqan, chaypin willarqan imas wañupuqtinchis pasawanchis chayta. Wakin religioso runakunaqa yachachiqkun: “Runakunaqa wañusqanku qhepamanpas kausashallankun”, nispa. Henry Grew runan ichaqa Bibliaq nisqanman jina nirqan: “Mana wañuq cuerpotaqa wakin runakunallamanmi Diosqa qon juj sumaq regalota jina”, nispa. 1837 watapin religionpi umalli George Storrs trenpi viajashaspa chay folletota tarirqan. Chay folletota leespan payqa repararqan chaypi leesqanqa cheqaq yachachikuy kasqanta, chaymi chay yachasqanta jujkunaman willayta qallarirqan. 1842 watapitaq askha discursokunata qorqan, chay discursokunaq titulonmi karqan “¿Mana wañuqchu kanku millay runakuna?” nisqa. Chaykunan Charles Taze Russell waynatapas yanaparqan.

14. ¿Imaynatan Dios sonqo runakunaq ruwasqan qelqakuna Russell hermanota yanapaqninkunatapas yanaparqan? (Qhaway kay parrafopaq dibujokunata).

¹⁴ ¿Imaynatan yanaparqan Dios sonqo runakunaq ruwasqan qelqakuna Russell hermanonchista yanapaqninkunatapas? Chay tiempopaqqa ñan karqanña diccionariokuna, Bibliata allinta entiendenapaq yanapaykuna, juj Bibliakunapas. Chaykunawan yanapachikuspan paykunaqa Bibliata astawanraq entienderqanku. Chaymantapas yanapachikurqankun Henry Grew, George Storrs, juj runakunaq tarisqanku yachachikuykunawanpas. Tiempowanqa Russell hermanonchispas yanapaqninkunapas askha tratadokunata librokunata orqospan chay “Ch’uya Ñan” allichaypi yanapakullarqankutaq.

15. ¿Imakunan 1919 watapi pasarqan?

¹⁵ Pantasqa religionkunaqa 1919 watamantapachan manaña Diospa llaqtantaqa engañayta atirqanchu. Chay watamantapachan “allin yuyayniyoq junt’aq” kamachiqa Dios sonqo runakunata “Ch’uya Ñanpi” purinankupaq yanaparqan (Mat. 24:45-47). Chay ñanta allichaypi yanapakusqankuraykun wakin runakunapas chay ñanninta puriyta qallarirqanku, Jehová Diosmantapas munayninmantapas astawan yacharqanku (Prov. 4:18). Chaymantapas  Diospa munayninman jina kausanankupaqmi imaymana mana allin ruwaykunata saqepurqanku. Chhaynatan Jehová Diosqa pisi-pisimanta llaqtanta ch’uyancharqan (qhaway “ Jehová Diosqa pisi-pisimantan llaqtanta ch’uyancharqan” nisqata). ¡Mosoq pachapi Diospa munayninman jina kausaspaqa may kusisqachá kasunchis! (Col. 1:10).

16. ¿Imakunatan 1919 watamantapacha “Ch’uya Ñanpi” ruwakurqan? (Isaías 48:17; 60:17).

¹⁶ Juj ñan allillan kananpaqqa sapa ratun chay ñanta allichana. Chhaynatan “Ch’uya Ñanpas” 1919 watamantapacha allichakurqan, chhaynapi aswan askha runakuna Jatun Babilonia nisqamanta lloqsipunankupaq. Chay watamantapachan allin yuyayniyoq junt’aq kamachiqa imaymanata ruwayta qallarirqan. 1921 watapin El Arpa de Dios nisqa librota orqomurqanku, chay librowanmi askha runakunata Bibliamanta cheqaq kaqta yachachikurqan. Chay librotaqa yaqa soqta millón runakunamanmi 36 simikunapi rakikurqan. Chaymantapas qayna watakunallan ¡Munawaqchu wiñaypaq kusisqa kausayta! nisqa librota orqomurqanku chaywan runakunata Bibliamanta yachachimunanchispaq. Kay tukukuy p’unchaykunapiqa llaqtanwanmi Jehová Diosqa yanapawanchis iñiyninchispi allillan kananchispaq, chhaynapi “Ch’uya Ñannillanta” purinanchispaq (leey Isaías 48:17; 60:17).

17, 18. ¿Maymanmi chay “Ch’uya Ñan” apawanchis?

¹⁷ Pipas Biblia estudiayta qallarispaqa chay “Ch’uya Ñannintan” puriyta qallarin. Wakinqa chay ñanpi pisillataraq purishaspan lloqsipunku. Wakinmi ichaqa tukuy atisqankuta kallpachakunku chay ñannillanta purinankupaq. Ichaqa, ¿maymanmi chay ñan apawanchis?

¹⁸ Wakin Dios sonqo runakunaqa janaq pachapi tiyanankupaq suyakuyniyoqmi kanku, chaymi paykunataqa chay “Ch’uya Ñanqa” janaq pachapi “Diospa paraisonman” apashan (Apo. 2:7). Wakin runakunan ichaqa kay pachapi tiyanankupaq suyakuyniyoq kanku, ¿maymanmi chay ñan paykunata apashan? Mosoq pachapi Jesuspa kamachikusqan waranqa wata tukukuyninmanmi apashan. Chay tiempopaqqa ch’uya runakunañan kapusunchis. Sichus chay ñanninta purishanki chayqa, qhepata ama qhawarikuspa ñaupaqllaman puriy mosoq pachaman chayanaykikama.