Ancha musphana ruwasqan kashanchis

‘Ancha musphana ruwasqan kani’ (SALMO 139:14).

1. ¿Imaraykun askha runakuna ninku: Hallp’api musphana kaqkunaqa Diospa ruwasqanmi, nispa?

KAY PACHAQA imaymana musphana ruwasqakunawanmi hunt’a kashan. ¿Imaynatataq chaykunari paqarimuran? Wakinmi ninku, chayta yachanapaqqa manan Diospiraqchu iñinanchis, nispa. Wakintaqmi ninku: Dios mana kaqtinqa manan entiendeyta atisunmanchu kay pachapi imaymana kaqkunata, nispa. Paykunaqa kay pachapi kawsaqkunata qhawarinku mana entiendey atiy kasqanta, sinchi askhapuni kasqanta, sinchi musphana ruwasqa kasqantapas, chaymi mana creenkuchu qonqayllamanta paqarisqanpi. Askha runakunan, askha cientificokunapas ninku, kay pachatapas hanaq pachatapas yachayniyoq atiyniyoq munakuq Diosmi kamaran, kantaqmi askha pruebakuna chaykunamanta, nispa. *

2. ¿Imaraykun David Jehová Diosta yupaycharan?

² Rey Davidmi cheqaqtapuni yacharan Kamaqqa tukuy imaymana musphana ruwasqankunamanta yupaychasqa kananta. Manaña chay tiempopi ciencia nisqa ñawpariranraqchu chaypas, Davidqa utirayaranraqmi Diospa kamasqankunata qhawaspa. Cuerponta qhawaykukuspallaraqmi muspharan imayna kamasqa kasqanmanta. Chayrayku qelqaran: “Ancha musphana ruwasqa kasqaymantan yupaychayki, utirayanapaqmi ruwasqaykikunaqa, allintapunin chaytaqa yachani”, nispa (Salmo 139:14).

3, 4. ¿Imaraykun allinta yuyaymanananchis Jehová Diospa ruwasqankunapi?

³ Davidqa Diospa kamasqankunapi allinta yuyaymanaspanmi chaykunata niran. Kunanqa iñiyninchista waqllichiwananchispaqmi colegiopi, radiopi, televisionpi, periodicokunapipas imaymanata yachachinku runaq paqarisqanmanta.  Chaymi ñoqanchispas David hina iñiyniyoq kanapaq allinta yuyaymanananchis. Manan hukkunaq nisqallantachu hap’ikunanchis Dios kanchus icha manachus chayta yachananchispaq, imachus Diospa munaynin kasqantapas yachananchispaq.

⁴ Chaymantapas, Jehová Diospa ruwasqankunapi yuyaymanasun chayqa, astawanmi Diosta munakusun, agradecekusun, hamuq tiempopaq promesankunapipas iñisun, chaytaqmi kallpachawasun aswan allinta Diosta reqsinanchispaq servinanchispaqpas. Qhawarisunchis imaynatan ciencia nisqapas sut’inchan ‘musphana ruwasqa kasqanchista’.

Musphanapaqraqmi runaq wiñarisqanqa

5, 6. a) ¿Imallamantan wiñayta qallariranchis? b) ¿Imakunatan rurunkuna ruwanku?

⁵ “Qanmi sonqo ruruyta [‘rurunniykunata’, NM] ruwarqanki, qanmi mamaypa wiksanpi hank’ukunawan minichawarqanki.” (Salmo 139:13.) Llapanchismi mamanchispa wiksanpi wiñayta qallariranchis, nut’u aqo sayay ch’ulla celulallamanta. Chay celulaqa imaymana ruwaq fábrica hinan. Usqhayllatan wiñariran. Iskay killapaqqa ñan rikhurisqaña sonqo, sorq’ankuna, kukupin, rurunkunapas (riñones). Nacenanchis p’unchaypaqqa rurunninchiskunaqa listoñan kasharan yawarta suysuspa qhellikunata wikch’unanpaq, yawarpi nishu unu kaqtin orqonanpaq, yawarpi vitaminakunatataq ichaqa kaqllapi saqenanpaq. Rurunninchiskuna allinta llank’aqtinqa sapa tawa chunka phisqayoq minutollapin llapan yawarninchista suysun (kuraq runapiqa yaqa pisqa litrota hina).

⁶ Rurunkunaqa yanapallantaqmi yawarpi mana nishu askha minerales nisqakuna, ácido nisqakuna kananpaq, cuerpopi yawartapas allinta purichin. Chaymantapas ruwallankutaqmi huk llank’aykunatapas, ejemplopaq: vitamina D nisqata huknirayman tukuchin tullunchiskuna wiñananpaq. Rurunkunaqa ruwallankutaqmi hormona eritropoyetina nisqata, chay hormonan yanapan tullukunapi glóbulos rojos nisqa ruwakunanpaq. Chaychá rurunkunata sutichakun “cuerpopaq allinkunata fabricaq yachaysapakuna”, nispa. *

7, 8. a) Willay qallariy semanakunapi wawachaq wiñarisqanmanta. b) ¿Imaynapitaq wawacha ‘hallp’aq sonqonpi sumaq minichasqa kasharan’?

 ⁷ “Cuerpoypa [‘tulluykunaq’, NM] wiñasqantapas qanqa rikurqankin pakallapi kamasqa kashaqtiypas, hallp’aq sonqonpi sumaq minichasqa kashaqtiypas.” (Salmo 139:15.) Qallariy celulaqa askha celulakunamanmi t’aqakuran, pisi tiempollamantataq chay mosoq celulakuna t’aqa-t’aqapi huñukuranku, wakinmi hank’ukunaman tukuran, wakintaq aychaman, wakintaq aycha qaraman, hukkunamanpas. Chhaynapin cuerponchispi ruwakullarantaq sorq’ankuna, kukupin, sonqo, hukkunapas. Kinsa semanapaqqa ñan tullunchiskuna ruwakuyta qallarisharanña. Qanchis semanapaqqa ñan iskay pachak soqtayoq tullunchiskuna kasharanña, ichaqa sinchi qhaphrallaraq. Chaypaqqa habas ruru sayayllaraqmi kasharanchis.

⁸ Mamanchispa wiksanpin chhaynata wiñarisharanchis, runaq mana rikusqan, Hallp’aq sonqonpipas kashanchisman hina. Kunankamapas runaqa manaraqmi llapantachu entienden wiksapi wawachaq imayna wiñarisqanmanta. Ejemplopaq, ¿imataq celulanchiskunata kamachiran t’aqa-t’aqapi huñukuspa aychaman, tulluman, hukkunamanpas tukunanpaq? Yaqapaschá qhepaman ciencia nisqa chayta yachanqa, ichaqa, Davidpa nisqan hina, Kamaqninchis Jehová Diosqa yacharanpunin.

9, 10. ¿Imaynapitaq ‘Diospa libronpi qelqasqaña kashan’ wawachaq imayna wiñarinan?

⁹ “Sulluchallaraq kashaqtiymi rikuwarankiña, libroykipin qelqasqaña kasharan cuerpoypa kaqninkuna hayk’aqchus ruwakunanpas, manaraq hukllapas kashaqtin.” (Salmo 139:16, NM.) Qallariy celulapiqa qelqasqañan kasharan cuerponchis imayna kanan. Chayman hina wiñaranchis mamanchispa wiksanpi kasqanchismantapacha kuraq runa kananchiskama. Chay watakunapin cuerponchisqa pisi-pisimanta wiñaran qallariy celulapi qelqasqa kasqanman hina.

¹⁰ Davidqa manan imatapas yacharanchu celulakunamantaqa, payqa manan reqsiranpaschu microscopio nisqata; ichaqa cuerponpa wiñarisqanta qhawarispan repararan cuerpon imayna wiñarinanqa nisqaña kasqanta. Yaqapaschá pisillatapas yacharan wawachaq imayna  wiñarisqanmanta, chaymi yuyayuran wawachaq imayna wiñarinan hayk’a tiempopichus wiñarinanpas planopi hinaña qelqasqa kasqanta. Chayraykun Davidqa Diosta niran: ‘Libroykipin qelqasqaña karan’, nispa.

11. ¿Imaynapin tayta-mamanchiskunaman, abuelonchiskunamanpas rikch’akunchis?

¹¹ Tayta-mamanchisman abuelonchiskunamanpas rikch’akunchis sayayninchispi, uyanchispi, chukchanchispi, ñawinchispi, hukkunapipas; kunanqa yachakunmi imayna rikch’ayniyoq kananchisqa genes nisqapi qelqasqa kasqanta. Sapanka celulapi tarikun waranqa-waranqa genes nisqakuna, chaykunataq sinp’asqa hina kashan, chaytan nikun ADN nispa. Chay ADN nisqapin ‘qelqasqa’ hina kashan cuerponchis imayna kananmanta. Celulakuna t’aqakuqtinmi mosoq celulakuna rikhurin, chaykunapipas ADN nisqa rikhurillantaq. Chhaynapin wakin celulakuna wañunkuña chaypas, kawsashallanchis mosoq celulakuna rikhuriqtin, rikch’ayninchispas manan hukniraymanchu tukupun. ¡May hatunmi hanaq pacha Diosninchispa atiyninpas yachayninpas!

Runaq yuyayninqa musphanapaqmi

12. ¿Imakunapin runakuna hukniraypuni kanchis animalkunamanta?

¹² “Diosníy, ñoqapaqqa ancha chaniyoqmi yuyaykusqaykikunaqa, ancha askhallañan chaykunaqa. Chaykunata yupariyta munayman chaypas, aqomantapas aswan askharaqmi kanman.” (Salmo 139:17, 18a.) Animalkunapas musphana ruwasqan kashanku, wakinqa runakunaq mana atisqantaraqmi ruwanku. Diosmi ichaqa runata kamaran animalkunamanta aswan yuyayniyoqta. Huk cientificon niran: “Askhapiña animalkunaman rikch’akunchis chaypas, runakunallan rimanchispas yuyaykunchispas, chaymantapas runakunallan tapurikunchis cuerponchis imayna kamasqa kasqanmanta”, nispa. Kaqllatataqmi Davidpas tapurikuran.

13. a) ¿Imaraykun David Diospa yuyaykusqankunapi yuyaymanayta atiran? b) ¿Imaynatan ñoqanchispas David hina kasunman?

¹³ Astawanqa animalkunamanta hukniray kanchis kaypi: runallan Diospa yuyaykusqankunapi yuyaymanayta atinchis. * Chaymi rikuchin  ‘Diosman rikch’akuq’ kamasqa kasqanchista (Génesis 1:27). Davidqa yuyaymanaranpunin tukuy kamasqakunapi, chaykunapin repararan Dios cheqaq kasqanta Diospa sumaq kayninkunatawan. Chaymantapas, hap’iranñan Bibliaq qallariy qelqankunata, chay Qelqakunapin willakushan Diosmanta, ruwasqankunamantapas. Chay qelqakunawanmi David yanapachikuran Diospa yuyaykusqanta, imayna kasqanta, munaynintapas entiendenanpaq. Bibliapi, kamasqakunapi, Diospa yanapasqanpipas yuyaymanasqanmi Davidta kallpacharan Kamaqninta hatunchananpaq.

¿Iman iñiyniyoq kay?

14. ¿Imaraykun mana llapantaraqchu Diosmanta yachana iñiyniyoq kanapaq?

¹⁴ Diospa kamasqankunata Simin Qelqatawan t’aqwispanmi Davidqa allinta repararan kayta: manan pipas Diospa yachayninta atiynintapas llapantaqa entiendeyta atinmanchu (Salmo 139:6). Ñoqanchispas manan hayk’aqpas Diospa llapan ruwasqankunataqa entiendesunchu (Eclesiastés 3:11; 8:17). Chaywanpas, Jehová Diosqa Simin Qelqapi, imaymana kamasqanpipas yachayninta ‘sut’inchan’, chhaynapi pipas cheqaq-kayta yachay munaqqa chay yachayninta qhawarispa iñiyniyoq kanman (Romanos 1:19, 20; Hebreos 11:1, 3).

15. ¿Imaynapin tupan iñiywan Diosman asuykuywan?

¹⁵ Iñiyniyoq kayqa manan: Diosmi tukuy imaymana Kamaqqa, niyllachu. Aswanpas, tukuy sonqowanmi Diosman hap’ipakunanchis, payqa munanmi reqsinanchista, payman asuykunanchistapas (Santiago 4:8). Imaynan churipas munakuq taytanman hap’ipakun chay hinatan ñoqanchispas Diosman hap’ipakunanchis. Yaqapaschá chay churita pipas ninman, manachus hina taytaykiqa yanapasunkimanchu sasachakuypi tarikuqtiyki, nispa. Chay runa iskayashaqtinpas churiqa yachanmi taytan munakuq kasqanta, chaymi mana iskayanchu yanapananmanta. Ñoqanchispas Jehová Diosta allinta reqsinchis Bibliata estudiaspa, kamasqankunapi yuyaymanaspa, mañakusqanchisman kutichisqanta reparaspapas, chaymi payman hap’ipakunchis. Diosmanta yachasqanchis, payta munakusqanchis, tukuy sonqo yupaychasqanchispas kallpachawanchismi astawanraq payta  reqsinanchispaq wiñay-wiñaypaq hatunchananchispaqpas. ¡Ancha allinpunin chay ruwayqa! (Efesios 5:1, 2.)

Kamaqninchispa yanapayninta maskhasun

16. ¿Imatan yachanchis David Diosman asuykusqanmanta?

¹⁶ “Diosníy, t’aqwiriway, sonqoyta reqsiykuway, allinta probaykuway, yuyaykuyniykunata reqsiykuy. Qhawariway, urmachiq ñanpipaschá purishani, wiñay ñanninta pusakuway.” (Salmo 139:23, 24.) Davidqa allintan yacharan Jehová Diospa allin reqsisqan kasqanta: ima ruwasqanpas yuyaykusqanpas reqsisqanpas Kamaqninpa rikusqanpunin karan (Salmo 139:1-12; Hebreos 4:13). Chaymi Davidqa mana iskayaranchu Diospa pakaykunanmanta, imaynan wawachapas tayta-maman marq’akuqtin mana imatapas manchakunchu hina. Davidpaqqa ancha allinpunin karan Jehová Diosman asuykuy, chaymi Diosmanta mana karunchakunanpaq Diospa ruwasqankunapi yuyaymanaran, mañakuranpas. Davidpa qelqasqan Salmokunamanta wakinqa, Salmo 139 nisqapas manan takikunallachu, aswanpas mañakuykunan. Ñoqanchispas Jehová Diosman asuykunapaqqa yuyaymanananchis, paymantataq mañakunanchis.

17. a) ¿Imaraykun David Jehová Diosta mañakuran sonqonta reqsiykunanta? b) ¿Imaynatan kawsasunchis allin kaqta akllakuqtinchis otaq mana allin kaqta akllakuqtinchispas?

¹⁷ Diospa rikch’ayninman hina kamasqa kaqtinchismi atinchis allin kaqta otaq mana allin kaqtapas akllakuyta. Ima akllakusqanchismantan ichaqa Diosman cuentata qosun. Davidqa manan munaranchu mana allin runakunawan huñukuyta (Salmo 139:19-22). Payqa manan munaranchu huchaman urmayta. Chayrayku Diospa allin reqsisqan kasqanta yuyaymanaspa Diosmanta tukuy sonqo mañakuran sonqonta t’aqwinanpaq kawsay ñanninta pusarinanpaqpas. Diospa chanin kamachikuyninkunaqa lliwpaqmi, chaymi allin kaqta akllakunanchis. Jehová Diosqa kallpachawanchismi kasukunanchispaq. Payta kasukusun chayqa, sumaqtan qhawariwasun askha saminchaykunatataq chaskisunpas (Juan 12:50; 1 Timoteo 4:8). Jehová Dioswan sapa p’unchay purispaqa thak-kaytan tarisun sinchi sasachakuykunapiña tarikuqtinchispas (Filipenses 4:6, 7).

 Sumaq Kamaqninchista kasukusun

18. Diospa kamasqankunata qhawarispa, ¿imatan David entienderan?

¹⁸ Davidqa wayna kashaspan ovejakunata campopi michiq karan. Ovejakuna mikhushanankukaman Davidqa hanaq pachata qhawarispa yuyaymanaran Diospa kamasqankuna hatunpuni kasqanpi, chaykunamanta imakuna yachasqanpipas. Davidmi qelqaran: “Diospa qhapaq-atiyninmantan hanaq pachaqa sut’ita willakun, kamasqanmantan hanaq pachaqa sut’inchan. Huk p’unchaymi hukkaq p’unchayman willan, huk tutapas hukkaq tutaman yachachin”, nispa (Salmo 19:1, 2). Davidqa tukuy imaymana musphana ruwasqakunata qhawaspanmi entienderan Kamaqta kasukunanta. Kaqllatataqmi ñoqanchispas ruwananchis.

19. ¿Imaynatan yanapawanchis wayna-sipaskunatapas, yuyaqkunatapas ‘musphana ruwasqa kasqanchismanta’ yachay?

¹⁹ Salomonmi wayna-sipaskunaman niran: “Wayna-sipasllaraq kashaspa Kamaqniykimanta yuyarikuy [...]. Diosta manchakuy, kamachikuyninkunatapas hunt’ay, chaypunin runaq ruwananqa”, nispa. Chaytan Davidqa ñawpaqmantaraq ruwaran (Eclesiastés 12:1, 13). Wayna kasqanmantapachan Davidqa reparakuran ‘musphana ruwasqa kasqanta’. Chay yachasqanman hina kawsaspataq askha saminchaykunata chaskiran. Sichus wayna-sipaskunapas yuyaqkunapas Kamaqninchista hatunchashallasun munaynintapas ruwashallasun chayqa, kusisqan kawsasun kunanpas hamuq tiempopipas. Jehová Diosman asuykuqkunamanta, kamachikuyninkunata kasukuqkunamantan Biblia nin: “Yuyaqña kashaspapas rurunqakuraqmi, kallpallayoqpunin kashanqaku, llanllashallanqakupunin, chay hinapin, Señor Diospa chanin kasqanta willanqaku”, nispa (Salmo 92:14, 15). Chaymantapas wiñay-wiñaypaqmi Kamaqninchispa musphana ruwasqankunapi kusikusun.

[Uranpi willakuykuna]

¿Kutichiwaqchu kay tapuykunata?

• Wiksapi wawachaq wiñasqan, ¿imaynatan sut’inchan ‘musphana ruwasqa kasqanchista’?

• ¿Imanaqtinmi Jehová Diospa yuyaykusqankunapi yuyaymanananchis?

• ¿Imapin tupan Diospi iñiywan payman asuykuywan?

[Tapuykuna]