Manan Roma dioskunata yupaycharqankuchu

BITINIA provinciapi kamachikuq Plinio el Joven Romapi kamachiq Trajano reyman huk carta apachisqanpin nirqan: “Kay hinatan ruwarqani ñoqaman apasqa kaq cristianokunata: tapurqanin cristianochus karqanku chayta, kinsa kutikaman tapurqani wañuchisqa kanankupaq amenazaspa. ‘Arí’ nishallaqku chayqa, wañuchisqa kanankupaqmi kamachirqani, wakintan ichaqa kacharipullarqani”, nispa. ¿Imanaqtinmi wakinta kacharipullarqan? Cristota ñakaspa Roma rey Cesarpa estatuanta dioskunaq imagennintawan yupaychasqankuraykun.

Chay tiempopi cristianokunaqa qatiykachasqan karqanku Romapi kamachikuqta chaypi dioskunatapas mana yupaychasqankurayku. ¿Imatan yachanchis Romapi kaq huk religionkunamanta? ¿Ima dioskunatan yupaycharqanku? ¿Imaynatan Roma runakuna chayta qhawarirqanku? ¿Imaraykun paykuna sinchi mana allinpaq qhawarirqanku cristianokuna sacrificiokunata Roma dioskunaman mana haywasqankuta? Chaykunamanta yachaymi yanapawasun chayman rikch’akuq sasachakuykunata imayna atipananchispaq.

Romaq kamachisqan nacionkunapi religionkuna

Roma llaqtapiqa imaymana llaqtayoq, costumbreyoq, rimayniyoq runakunataq karqan chayqa, imaymana dioskunatan yupaychaqku. Roma runakunaqa manaña entiendeqkuchu judiokunaq ruwasqanta chaypas, manan hark’arqankuchu religionniyoq kanankuta, chaymi kamachikuqkunapas chay religionta respetachirqanku. Jerusalén templopin sacerdotekuna sapa p’unchay Diosman iskay sacrificiokunata haywaqku (iskay ovejata huk torotawan), chaytaqa haywaqku Roma rey Cesarpaq llaqtanpaqwanmi. Roma runakunamanqa manan imapas qokuqchu hukllamanchus otaq askha dioskunamanchus chay sacrificiokuna haywasqanku, aswan importanten karqan llaqta contra mana hatarinanku.

Romaq kamachisqan lliw nacionkunapin wak dioskuna yupaychayqa mast’arisqa karqan, sapanka llaqtapitaq huknirayta yupaychaqku. Griegokunaq diosninkumanta cuentokunaqa allin qhawarisqan karqan, hinallataq hamuq tiempomanta watuypas. Asia ladomantan huknirayta yachachiq religionkuna rikhurimullarqantaq, paykunan yachachiqku runa mana wañunanpaq ima ruwanankumanta, dioskunawan rimay atisqankuta, hinallataq ritualkuna ruwasqankuwan chay dioskunaman asuykuy atisqankuta. Chay ruwaykunan  mast’arikurqan Romaq kamachisqan lliw llaqtakunaman. Qallariy siglopiqa mast’arisqan kasharqan wak dioskuna yupaychay, chaykunan karqan: dios Serapis, diosa Isis (Egiptomanta), challwa diosa Atargatis (Siriamanta), Inti dios Mitra (Persiamanta).

Biblian Hechos libropi willan apostolkunaq tiemponpi idolokuna yupaychay sinchi kasqanta. Chipre islapi gobernadormi judío layqa runawan kasharqan (Hech. 13:6, 7). Listra llaqtapiqa Pablotan “Mercurio”, nispa suticharqanku Bernabetataq “Júpiter”, nispa (Hech. 14:11-13). Filipos llaqtapin watuq espirituq hunt’aykusqan sipas Pablowan tupaq lloqsirqan (Hech. 16:16-18). Atenaspi kashaspan Pablo nirqan chay llaqtapi runakuna ‘dioskunata tukuy sonqo yupaychaq kasqankuta’. Huk altarpin rikusqa “Mana Reqsisqa Diospa Altarnin” niq qelqasqata (Hech. 17:22, 23). Éfeso llaqtapipas rikurqanmi runakuna Artemisa diosa yupaychasqankuta (Hech. 19:1, 23, 24, 34). Malta islapitaq dios hina qhawarisqa karqan mach’aqway kaniqtin mana onqosqanrayku (Hech. 28:3-6). Cristianokunaqa wak dioskuna yupaychaq runakuna ukhupitaq tarikurqanku chayqa, rikch’asqan kashananku karqan Jehová Diosllata yupaychanankupaq.

Roma runakunaq religionnin

Roma runakunaqa munaychakusqanku llaqtakunapin huk dioskunata tarirqanku, chaykunatan diosninkuta hina qhawaripurqanku hinaspa yupaychayta qallarirqanku. Romaq kamachisqan lliw nacionkunapi imaymana dioskuna yupaychasqankun rikukurqan Roma runakuna askha clase dioskuna yupaychasqankupi. Paykunaqa huk diosllata yupaychanankumantaqa askha dioskunatan yupaychaqku.

Roma runakunapaqqa Júpiter diosmi aswan hatun karqan, chaymi suticharqanku “kurak aswan allin”, nispa. Paykunaq creesqankuman hinaqa wayrapi, parapi, rayopi imas atiyninta rikukuq. Chay diospa esposanmi karqan panan Juno, chay diosas Killawan hukllachasqa kasharqan, tukuy imapi warmikunata yanapaq hinataq qhawarisqa karqan. Ususin Minervatataq qhawarisqaku artesaniamanta, imaymana llank’aykunamanta, gerramanta diosata hina.

Romapi dioskunaqa mana yupay atiyraqmi karqan. Karqanmi lares, penates dioskuna, paykunas familiakunata cuidaqku. Kallarqantaqmi Vesta diosapas, payraykus wasipi nina  kaq. Iskay uyayoq Jano diostataq ima ruwaytapas qallarinankupaq waqyakuqku. Imaymana llank’aykunapin huk dios patronninku karqan. Kallarqantaqmi: Thak-kay, Qhali-kay, Ch’uya-kay, Iñiy, Mana manchakuq-kay, Aycha kusichiy nisqa dioskuna. Runakunaqa creerqankun kawsayninku dioskunaq munayninman hina kasqanta, chayraykun rezakuqku, sacrificiokunata haywaqku, fiestakunata ima ruwaqku tukuy ruwasqankupas allin kananpaq.

Chay runakunaqa dioskunaq munasqanta yachanankupaqmi imaymanapi qhawaqku. Astawanqa animalkunaq higadonpi hayaqenninpi iman qhawaqku, chaypis yachaqku pipas ima ruwananpaqpas yuyaykusqanta allinpaqchu icha mana allinpaqchu dioskuna qhawarisqankuta.

Pachak wata hina manaraq Jesús hamushaqtinmi, Roma runakuna aswan hatun diosninkuta tupachirqanku griego dioskunawan. Zeus diostan “Júpiter” nirqanku, Hera diosatataq “Juno” nirqanku, kaqllatan ruwaqku wakin dioskunawanpas. Chaymantapas paykunamanta cuentokunapin creerqanku. Chay willakuykunapiqa runakunamanta hinan mana allinta willarqanku. Zeus diosmantan willarqanku violador, wawakuna abusaq kasqanmanta, hinallataq runakunawan dioskunawanpas puñusqanmanta. Chay dioskunaq qhelli kawsasqankumantan teatrokunapipas presentaqku, chaytan runakunaqa t’aqllakuspa qhawaqku, chaymi chay dioskuna yupaychaq runakunaqa chhayna kawsayta munarqanku.

Yaqa llapa educacionniyoq runakunan mana creeqkuchu chay dioskunamanta willakuykunata, wakinqa cuentokunata hinan qhawariqku. Huk historiador nisqan hina, chay tiempopi yachayniyoq runakunapaqqa manas imapas cheqaqpuniqa karqanchu, chayraykus Poncio Pilatopas tapurqan: “¿Imataq cheqaq-kayri?” nispa (Juan 18:38).

¿Yupaycharqankuchu Roma reykunata?

Reykuna yupaychayqa rey Augusto kamachishaqtinmi qallarirqan (27 m.J.h.–14 J.h.q.). Griego simita rimaq wakin provinciakunapin astawanqa rey Augustota agradecekuqku guerrakunata tukuchisqanmanta. Runakunan munarqanku huk kamachikuqta, religionkunata hukllaman tukuchinanpaq, nacionninku munakuyta yachachinanpaq, lliw runata kamachinanpaqpas. Chaymi Romapi reyta huk diosta hina qhawarirqanku.

Rey Augustoqa manaña munarqanchu “dios”, nispa sutichanankuta chaypas, nirqanmi Roma nacionta diosta hina yupaychanankupaq. Wañusqan qhepamanmi ichaqa diosta hina qhawarirqanku. Chhaynapin provinciakunapi runakunaqa Roma nacionta hinallataq kamachikuqta munakurqanku yupaycharqankupas. Roma reyta yupaychayqa ratullan mast’arikurqan lliw provinciakunapi, chaywanmi runakunaqa rikuchirqanku Roma nacionta respetasqankuta hatunchasqankutapas.

Domiciano reymi ñawpaqtaqa dios hina yupaychasqa kayta kamachirqan, paymi rey karqan 81 watamanta 96 watakama J.h.q. Chay tiempopaqqa ñan Roma runakuna judiokunamanta hukniraytaña cristianokunata qhawarirqanku, “mosoq” sectata hina, chayraykun paykuna contra hatarirqanku. Domiciano kamachishaqtinmi apóstol Juantaqa Patmos islaman presota apankuman karqan ‘Jesucristomanta willasqanrayku’ (Apo. 1:9).

Apóstol Juanmi preso kashasqan tiempopi Apocalipsis librota qelqarqan, chaypin Antipas cristianomanta willashan, paytan Pérgamo llaqtapi wañuchisqaku, chay llaqtapin astawanqa Roma nacionta yupaychakuq (Apo. 2:12, 13). Chay tiempopaqqa ñan Romapi kamachikuqqa cristianokunata kamachinmanña  karqan Roma nacionta hinallataq kamachikuqta yupaychanankupaq. Chhaynaña kaqtinpas otaq manapas, Jesuspa hamusqan qhepaman 112 watapin Plinio chayta ruwanankupaq Bitinia cristianokunata kamachirqan, qallariypi willasqanchis Trajanoman carta apachisqanpi nisqan hina.

Trajanoqa allinpaqmi qhawarirqan Plinio cristianokunawan ima ruwasqanta, chaymi kamachirqan Roma dioskunata mana yupaychaq cristianokuna wañuchisqa kanankupaq. Ichaqa nillarqantaqmi: “Pipas cristiano kasqanta negaspa diosninchiskunata rogakunman chayqa, pampachasqan kanman hinaña ñawpaqpi cristianopaq piensakuqtinpas”, nispa.

Roma runakunapaqqa sinchi mana allinmi karqan huk religión runakunata huk diosllata yupaychanankupaq kamachiqtinqa. Paykunaqa niqkuchá: “Manataq Roma diosnischiskuna chayta kamachinkuchu chayqa, ¿imaraykutaq cristianokunaq Diosninri chayta kamachinman?” nispa. Chaymantapas Roma dioskuna yupaychaytaqa gobierno respetayta hinallan qhawariqku. Chayraykun chaykunapi mana participaqtaqa Roma contra hatariqta hina qhawarirqanku. Ichaqa Plinioq nisqan hina, yaqa llapa cristianokunan mana chayta ruwarqankuchu, obligarqankuña chaypas. Cristianokunaqa yacharqankun Jehová Diosllata yupaychanankuta, chayraykun manapuni Roma kamachikuqta yupaycharqankuchu wañunankuña kaqtinpas.

Kay tiempopipas askha nacionkunapin kamachinku himno nacionalta takinapaq, banderata napaykunapaqpas. Cristianokunaqa respetanchismi kamachikuq autoridadkunata, ichaqa chaykunata ruwananchispaq kamachiwaqtinchisqa Bibliaq nisqanman hinan ruwananchis, chaypin niwanchis Jehová Diosllata yupaychananchispaq ‘amataq idolokunataqa’ (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2; Rom. 13:1). Jesuspas nirqanmi: “Señor Diosniykitan yupaychanki, pay sapallantataqmi servinkipas”, nispa (Luc. 4:8). Chhaynaqa, Jehová Diosllata wiñaypaq yupaychasun.

[5 paginapi willakuy]

Cheqaq cristianokunaqa Jehová Diosllatan yupaychanku

[3 paginapi fotokuna]

Cristianokunaqa manan Romapi kamachikuqta nitaq dioskunatapas yupaycharqankuchu

Rey Domiciano

Zeus

[Fotota horqorqan]

Rey Domiciano: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: foto de Todd Bolen/​Bible Places.com, tomada en el Museo Arqueológico de Estambul

[4 paginapi dibujo]

Éfeso llaqta cristianokunaqa manan yupaycharqankuchu Artemisa diosata (Hech. 19:23-41)