Chaytan decidenanku kanqa wawayoq kanankurayku chhayna tratamientokunata ruwachikuq casarasqa warmi-qhari. Sapanka casarasqakunan Jehová Diosman cuentata qonqaku imachus decidisqankumanta, chaymi allinta entiendenanku chay tratamientokunamanta.

1978 watapin Inglaterra nacionpi huk warmi mana wiksallikuyta atirqanchu. Paymi qallarirqan vidriomanta capsulapi kamakuq wawata onqokuspa. Chaypaqqa medicokunan paypa muhunta (óvulo) qosanpa muhuntawan (esperma) horqospa huñurqanku. Chay muhukunata tupachispankun allin preparasqa capsulaman churarqanku mana wañunanpaq. Chay qhepamanmi mamanpa wiksanman churarqanku, killakuna qhepamantaq huk warmi wawata onqokurqan. Chaytan sutichakurqan fecundación en vitro nispa (chayqa “cristalpi kamakuq wawa” ninanmi).

Fecundación en vitro nisqataqa yaqa kaq hinatan askha nacionkunapi ruwanku. Ñawpaqtan warmiman allin preparasqa medicamentokunata askha semanakuna churanku askha poqosqa muhun kananpaq, chaymantataq qosanpa muhunta horqonku. Laboratoriopin iskayninkuq muhunta huñunku. Chaykunamantan askha muhukuna allinta huñukuspa wiñayta qallarinqa, chaykunataq kawsayman tukupunqa (embrión). Qhepan p’unchaymi sumaqllata t’aqanku allinkunata mana allinkunamanta útero nisqapi yachakunankupaq hina kaqkunata. Kinsa kaq p’unchayta hinan, iskay otaq kinsa allin embrión nisqakunata warmiq wiksanman churanku onqoq qhepananpaq. Sichus huk otaq más embrión nisqakuna útero nisqapi yachakunqa chayqa isqon killamantan wawa nacemunqa.

¿Imatan ruwanku puchuq embrión nisqakunawan mana allinkunawanpas? Manan kikillankuqa  kawsayta atinkumanchu, chaymi laboratoriokunapi kaq nitrógeno liquido nisqapi waqaychachinku. ¿Imapaqtaq waqaychankuri? Ñawpaq tratamientopi mana onqoq qhepaqtin pisi qolqellawan hukmanta tratamientota ruwachikunankupaqmi. Ichaqa sasachakuykunan kanman. Ñawpaq casarasqakuna tapukusqanku hina, wakinqa manan ima ruwaytapas atinkuchu chay waqaychasqa embrión nisqakunawan. Wakinqa manapaschá huk wawata munankuñachu, kuraqña kanku, mana qolqenku kanchu otaq manchakunku hukllapi askha wawakuna nacemunanta. * Mayqen warmi-qharipas wañupuqtin otaq hukwan casarakapuqtinkun astawan sasachakuy kanman. Wakin casarasqakunaqa watan-watanmi pagananku embrión nisqakuna waqaychakusqanmanta, chaymi tukuy chaykunapi allinta yuyaykunanku kanqa.

2008 watapin embriología nisqamanta yachaq runa The New York Times revistapi willarqan askha casarasqakuna puchuq embrión nisqakunawan mana ima ruwaytapas atisqankuta. Chaypin nirqan: “Yaqa 400.000 embrión nisqakunan clinicakunapi waqaychasqa kashan, sapa p’unchaytaq astawan yapakushan [...]. Allinta waqaychakuqtinqa chunka wata mastapas kawsanmanmi. Waqaychasqankumanta horqopunkuman chayqa yaqa llapallanmi wañunman”, nispa (cursivakunaqa ñoqaykuqmi). Chaypi nisqantan llapa cristianokuna allinta qhawarinanku. ¿Imarayku?

Fecundación en vitro nisqa tratamientota ruwachikuq cristianokunaqa kaypin yuyaykunkuman. Yaqapaschá huk cristianoq munakusqan familian maquinakunallamanña hap’ichisqa kashan kawsananpaq, hinaspa decidinan kanqa imachus ruwananta. Cheqaq cristianokunaqa munankun medicokunaq yanapananta, paykunaqa Éxodo 20:13; Salmo 36:9 textokunapi nisqan hinan,  kawsayta chaninpaq qhawarinku. 1974 watapi 8 de agosto ¡Despertad! revistapin nin: “Paykunaqa kawsaytan Diospa qosqanta hinapuni qhawarinku, chaymi concienciankurayku, autoridadkunaq kamachikusqanta kasukusqankurayku, eutanasia nisqata mana ruwankuchu”, nispa, chayqa mana qhaliyay atiq runata yuyaypi wañuchiymi. Mayninpin ichaqa maquinakunaq yanapaynillanwanña kawsashanku, chaymi familian decidinan hinallatachus saqenqa icha manachus chayta.

Chayqa manan fecundación en vitro nisqapi embrión nisqakunata waqaychay hinachu. Ichaqa yaqapaschá nitrógeno nisqa refrigeradoramanta horqokunman chullupunanpaq. Chullupuspaqa pisi-pisimantan wañupunqaku. Ichaqa kikin casarasqakunan chaytaqa decidenanku kanqa (Gál. 6:7).

Chay tratamientota ruwachikuq casarasqakunaqa pagaspan waqaychachinkuman chay embrión nisqakunata qhepaman huk wawayoq kanankupaq. Ichaqa máquina ukhullapitaq kawsashan chayqa, decidinkumanmi chaymanta horqopunankupaq. Ichaqa sapanka casarasqa cristianokunan Jehová Diosta hatunchanankupaq hina chaytaqa decidinanku. Concienciankun thakpi kanan respetanankutaqmi hukkunaq concienciantapas (1 Tim. 1:19).

Endocrinologia reproductiva nisqamanta yachaq runan chay tratamientota ruwachikuq askha casarasqankunamanta nirqan: “Llakisqan kashanku [waqaychasqa] embrión nisqakunawan mana ima ruwaytapas atispa”, nispa. Nillarqantaqmi: “Manan imachus ruwanankupaq medicokunaq nisqanta mayqentapas allinpaqchu qhawarinku”, nispa.

Cheqaq cristianokunaqa fecundación en vitro nisqata ruwachikunankupaq manaraq yuyaykushasparaqmi qhawarinanku ima sasachakuykunachus kasqanmanta. Biblian nin: “Yuyayniyoqqa mana allin kaqtan reparan hinaspan pakakun, pisi yuyayniyoqkunan ichaqa pasallanku hinaspan k’irisqa rikukapunku”, nispa (Pro. 22:3).

Askhaña chay ruwayta munankuman chaypas manan Bibliaq nisqanwan tupanmanchu. ¿Imarayku? Chayta entiendenapaq ñawpaqta yachasun iman chay Declaración de Promesa de Fidelidad nisqa documento, imarayku ruwakun, hayk’aqmi ruwakun, maykunapitaqmi ruwakunman chaytawan.

Chay documentoqa mana casarakuyta atiqkunapaqmi (urapin willashan imarayku mana casarakuy atisqankuta). Huk testigokunaq ñawpaqenpi chay documentota firmaspan compromisota ruwanku munanakunankupaq, atikuqtin hina autoridadkunaq ñawpaqenpi casarakuy documentokunata legalizanankupaqwan. Chay documento firmasqankutan llapa iñiqkuna qhawarinku Diospa ñawpaqenpi runaq ñawpaqenpiwan compromiso ruwayta hina, autoridadkunaq ñawpaqenpipas ruwakushanman hinata.

¿Imaraykun Declaración de Promesa de Fidelidad nisqa documentota ruwakun? ¿Hayk’aqmi chayta ruwakunman? Jehová Diosmi casarakuytaqa paqarichirqan,  ancha allinpaqtaqmi qhawarin. Churin Jesuspunin nirqan: “Runaqa Diospa hukllachasqantaqa ama t’aqachunchu”, nispa (Mat. 19:5, 6; Gén. 2:22-24). Nillarqantaqmi: “Pipas warminmanta ima hawallapas t’aqakunman wak qhariwan mana wasanchashaqtin, hinaspa wak warmiwan casarakapunman chayqa, wasanchay huchatan ruwan”, nispa (Mat. 19:9). Jesuspa nisqan hina, wasanchay hucha kallaqtinmi pipas t’aqakapuyta atinman. Sichus pipas qhelli huchapi urmanman chayqa, mana huchayoq qosan otaq warmin paymanta t’aqakapunman. T’aqakapusqan qhepaman hukwan casarakuyta munaspaqa casarakunmanmi.

Sut’intaña chayta Biblia willan chaypas, wakin nacionkunapiqa manan pipas t’aqanakuyta atinmanchu (chayqa ñawpaq tiempopin astawanraq karqan), chaypi kaq hatun religionkuna mana munasqanrayku. Chay religionkunan yachachinku casarasqakuna manapuni t’aqanakuy atisqankuta. Chaymi wakin nacionkunapi kamachikuqkuna religionpa tanqarisqan, mana munankuchu imaraykupas Jesuspa nisqanraykupas casarasqakuna t’aqanakunanta. Wakin nacionkunapiqa atinkumanmi t’aqakapuyta, ichaqa watan-watanmi ñak’arinku t’aqanakuspa sinchi sasataqmi kanpas. Chayqa religionpas otaq kamachikuqpas Dios allinpaq qhawarisqanta ‘hark’akushanman’ hinan (Hech. 11:17).

Diospa llaqtanqa khuyapayanmi chay nacionkunapi chhayna sasachakuyniyoq cristianokunata. Diospa kamachikusqanman hina t’aqanakunankupaq unayña sasachakuypi tarikuq otaq mana t’aqanakuyta atiqkunan chay Declaración de Promesa de Fidelidad nisqa documentota firmayta atinkuman. Ichaqa manan llapa nacionkunapiqa chay documentota firmayta atinkumanchu, chay nacionkunapi sasaña kanman otaq askha qolqepaqña kanman chaypas, atillankun t’aqanakuyta.

T’aqanakapuyta atiq nacionkunapi tiyaq runakunan chayta mana allinta entiendespa Declaración de Promesa de Fidelidad nisqata firmayta munarqanku, imakunachus casarakunankupaq ruwanankuta mana hunt’anankurayku.

Qallariy tapukuypin willan mana casarasqa tiyaq warmi-qhari casarakuy munasqankuta. Paykunataqa manan imapas hark’anchu casarakunankupaq sapankankupas libre kasqankurayku. Ichaqa qharin mana documentollawan chay nacionman haykurqan, autoridadkunataqmi mana munankuchu mana documentoyoqkuna casarakunankuta. (Wakin nacionkunapiqa atillankumanmi mana documentoyoq runakuna casarakuyta.) Ichaqa kaypi tapukuqkunaq tiyasqan nacionpiqa atikunmi t’aqanakuyta. Chaymi mana atinkumanchu Declaración de Promesa de Fidelidad nisqa documento firmayta. Paykunaqa manan t’aqanakuy sasachakuypichu tarikunku, aswanmi libre kashanku casarakunankupaq. Ichaqa qharitaq mana documentoyoq tarikun chayqa, ¿imatan ruwankuman? Yaqapaschá maypichus mana documentoyoqkuna casarakuyta atinku, chayman atinkuman riyta. Otaq tiyasqanku nacionllapi qhari ñawpaqta documentonkunata horqonan kanqa casarakuyta atinanpaq.

Paykunapaqqa manan sasachakuy kanchu Diostapas Cesartapas kasukunankupaq (Mar. 12:17; Rom. 13:1). Chaykunata hunt’anankupaq kallpachakunqaku chayqa atinqakun bautizakuyta (Heb. 13:4).