1. ¿Imaraykun Israel, Siria reykunaq yuyaykusqan qollupunan karqan?

HAQAY 762 watamanta 759 watakuna ukhupi manaraq Jesús hamushaqtinmi (m.J.h.), Israel llaqta Siria llaqtawan hukllachakuspa Judá llaqta contra sayarirqanku. Paykunaqa Judá llaqtata atipaspan rey Ahazpa rantinpi huk reyta churayta munarqanku. Chay reytaqa manapaschá Davidpa familianmantachu akllankuman karqan (Is. 7:5, 6). Chay yuyaykusqankun ichaqa qollupunan karqan, ¿imarayku? Jehová Diosmi willasqaña Judá llaqtapi reykunaqa Davidpa familiallanmanta kananta. Chhaynapunitaqmi kanan karqan Diospa lliw prometesqanpas hunt’akusqanrayku (Jos. 23:14; 2 Sam. 7:16).

2-4. ¿Imaynatan Isaías 7:14, 16 textoq willasqan hunt’akurqan: a) Isaiaspa tiemponpi? b) Jesuspa tiemponpi?

² Chay maqanakuy qallarishaqtinqa Israel, Siria llaqtakunapi reykunan Judá llaqtata atipasharqanku. ¡Huk p’unchayllapin wañuchirqanku 120.000 allin maqanakuq qharikunata! Paykuna ukhupin kasharqan ‘reypa churin Maasiaspas’ (2 Crón. 28:6, 7). Jehová Diosqa tukuy chaykunatan qhawasharqan manataqmi qonqarqanchu Davidman prometesqanta. Chaymi Isaías profetata kacharqan allin willakuykunata willananpaq.

³ Isaiasmi nirqan: “Huk sipasmi onqoq kashan, paymi qhari wawata wachakunqa, Emanueltataq sutichanqa. Manaraq chay tiempoman chayashaqtinmi chay manchachiqniykichis iskaynin [Israel, Siria] reykunaq suyunkunaqa purunyachisqa kapunqa”, nispa (Is. 7:14, 16). Qhari wawaq nacenanmanta willasqanqa Jesuspin hunt’akurqan (Mat. 1:23). Ichaqa Isaiaspa tiemponpipas hunt’akullanmantaqmi karqan, ¿imanaqtinmi  chayta ninchis? Jesuspa tiemponpiqa manañan chay llaqtakuna maqanakuypichu karqanku.

⁴ Chaykunata willasqan qhepallamanmi, Isaiaspa warmin onqoq qheparqan, hinan qhari wawata wachakurqan “¡Usqhayllata llat’anay! ¡Usqhayllata qechuy!” nispataq suticharqanku. “Emanuel” wawamanta rimaspaqa chay wawamantan willashanman karqan. * Haqay tiempokunapiqa wawaq nacesqan p’unchaypi imapas kasqanman hinan sutita churaqku, ichaqa huk sutiwanmi familianku sutichaqku (2 Sam. 12:24, 25). Manan yachakunchu Jesusta Emanuel nispa sutichasqankutaqa (leey Isaías 7:14; 8:3, 4).

5. ¿Imatan rey Ahaz ruwarqan mana allinta yuyaykuspa?

⁵ Ichaqa manan Israel, Siria llaqtakunapi reykunallachu Judá llaqtata munaychakuyta munarqanku. Atiyniyoqman tukupushaq Asiria llaqtapi reypas chaytan munarqan. Isaías 8:3, 4 textopi profecian willarqanña Asiria rey manaraq Judá llaqtaman phawaykushaspa Israel, Siria llaqtakunata atipananta. Judá llaqtapi rey Ahazqa manan Jehová Dios profetanwan willachisqanpi confiarqanchu, aswanmi mana allinta yuyaykuspa Asiria nacionpi reyman phawarirqan huk acuerdoman haykunankupaq. Chayta ruwasqanqa astawanmi llaqtaman ñak’ariyta apamurqan (2 Rey. 16:7-10). ¡Ahazqa mana allin michiqmi karqan! Chaymi ñoqanchispas kayta tapukunanchis: “¿Diospa yuyaychawasqanman hinachu imatapas decidini, icha runakunaq yuyaychawasqanman hinachu?”, nispa (Prov. 3:5, 6).

6. ¿Imayna reymi karqan Ahazpa churin Ezequías?

⁶ 746 watapi (m.J.h.) Ahazpa wañupusqan qhepamanmi churin Ezequías kamachikuyta qallarirqan. Judá llaqtaqa sinchi wakchamanmi tukupurqan, Jehová Diostapas manañan yupaycharqankuchu. ¿Imatan rey Ezequías ruwarqan kamachikuyta qallarispa hina? ¿Llaqta yapamanta qhapaq kananpaqchu kallpachakurqan? Manan. Payqa anchatapunin Diosta munakurqan, allintataqmi llaqtata michiyta munarqan. Chaymi llaqtapi runakunata yanaparqan yapamanta Diosta yupaychanankupaq. Diospa munasqanman hinataqmi tukuy imatapas ruwarqan. ¡Ezequiasqa allin ejemplon karqan! (2 Crón. 29:1-19.)

7. ¿Imaraykun Leví runakuna necesitarqanku reypa yanapayninta?

⁷ Leví runakunan astawanqa llaqtata yanapananku karqan Diosta yapamanta yupaychanankupaq. Chaymi Ezequiasqa paykunata huñuspa prometerqan yanapananpaq, nirqanmi: “Qankunatan Señor Diosqa akllarqasunkichis payta servinaykichispaq, yupaychana wasipi llank’anaykichispaq”, nispa. Chayta uyarispaqa sonqonku “ch’allaq” niqtinchá waqaykurqanku (2 Crón. 29:11). Arí, Leví runakunaqa Diosta yupaychanankupaqmi runakunata yanapananku karqan.

8. a) ¿Imatan Ezequías ruwallarqantaq Judá llaqta Diosman kutirikunanpaq? b) ¿Imatan fiesta tukuyta ruwarqanku?

⁸ Ezequiasqa llapa Judá, Israel llaqtakunatan mink’arqan Pascua fiestata ruwanankupaq, chay fiesta qhepatataq Mana Qonchuyoq T’anta fiestata qanchis p’unchay ruwallarqankutaq. Chay fiestakunapin runakuna anchatapuni kusikurqanku, chaymi qanchis p’unchaytawan fiestata ruwarqanku. Biblian willan: “Jerusalén llaqtapin ancha hatun kusikuy q’ochukuy karqan, Israel rey Davidpa churin Salomonpa tiemponmantapacha mana chay hina fiesta Jerusalenpi kasqanrayku”, nispa (2 Crón. 30:25, 26). ¡Maytapunichá chay espiritual  fiestakuna llaqtata kallpacharqan! 2 Crónicas 31:1 texton nin: “Lliw tukukapuqtintaq [...] yupaychana saywa rumikunata p’akirqanku, Asera diosaq rikch’ayninkunatapas thunirqanku”, nispa. Chayta ruwasqankupin rikuchirqanku Diosman kutirikapusqankuta. Chaymi paykunata yanaparqan qhepaman hamuq sasachakuykunata atipanankupaq.

9. a) ¿Imaynapin qollupurqan Israel llaqta reypa yuyaykusqan? b) ¿Imaynapin yachanchis Judá llaqtata Asiria rey atipashasqanta?

⁹ Diospa willachisqan hinan Israel llaqtata Asiria rey munaychakapurqan, llapa runakunatataq huk llaqtaman apapurqan. Chaywanmi qollupurqan Judá llaqtapi huk reyta churayta munasqanku. Ichaqa Asiria llaqtapi reyqa Judá llaqta contrañataqmi hatarirqan. “Chunka tawayoqkaq watapi Ezequías kamachikushaqtinmi, Asiria suyu rey Senaqueribqa Judá suyupi llapan allin perqasqa llaqtakunaman phawaykurqan, hinaspa munaychakurqan”. Senaquerib reyqa Judá llaqtapi kaq 46 llaqkunatañan atiparqan. Sichus qan Jerusalén llaqtapi tiyawaq karqan, hinaspa sapanka llaqtaq urmachisqa kasqanta rikuwaq karqan chayri, ¿imaynan sientekuwaq karqan? (2 Rey. 18:13.)

10. ¿Imaynapin Miqueas 5:5, 6 textopi nisqan Ezequiasta kallpachanman karqan?

¹⁰ Ezequiasqa yacharqanchá enemigonkuna paykunaman qayllaykushasqanta. Chaywanpas huk nacionkunaq yanapayninta maskhaq phawarinanmantaqa Jehová Diospin tukuy sonqonwan hap’ipakurqan (2 Crón. 28:20, 21). Payqa yacharqanchá profeta Miqueaspa Asiria reymanta willasqanta, nirqanmi: “Suyunchisman Asiria runakuna hunt’aykamuqtin [...] paykuna contra qanchis kamachikuqkunata kachasunchis, hinallataq pusaq umalli runakunatapas. Paykunan Asiria suyuta maqanakuypi atipanqaku”, nispa (Miq. 5:5, 6). Chaypiqa huk ejército paqarimuspa Asiria reyta atipananmantan rimasharqan. Chhaynaqa profetanwan chaypi willachisqanqa anchatachá Ezequiasta kallpacharqan.

11. ¿Hayk’aqmi astawanqa profeta Miqueaspa willasqan hunt’akunan karqan?

¹¹ ‘Qanchis kamachikuqkunamanta’ ‘pusaq umalli runakunamantawan’ profetaq willasqanqa, Jesuspa nacesqanmanta unay  qhepamanñan hunt’akunan karqan (leey Miqueas 5:1, 2). Arí, ‘Asiria runaman’ rikch’akuq enemigokuna, kay tiempopi Dios serviqkunata imamanpas tanqaykuyta munashaqtinkun hunt’akunqa. ¿Pikunatan Jehová Dios churanman chay enemigokunata atipananpaq? Manaraq chaymanta yachashaspa qhawarisun imakunatan Ezequías ruwarqan enemigonkuna paykunaman phawaykuqtin.

12. ¿Imakunatan ruwarqanku Ezequiaspas runankunapas Diospa llaqtanta pakaykunankupaq?

¹² Imatapas ñoqallanchismanta mana ruwayta atiqtinchisqa manapunin Jehová Diosqa saqerpariwasunchu. Chaywanpas payqa munanmi atisqanchisman hina kallpachakunanchista. Chaytan Ezequiaspas ruwarqan, chaymi ‘oficialninkunawan, allin qharikunawan’ ima rimanakuspa decidirqanku ‘llaqta qayllapi kashaq pukyukunata wisq’anankupaq’. Hinaspapas ‘llaqtaq perqan llapa q’asankunatan allichachirqan, chay qhepatataq torrekunata sayarichirqan. Hinaspataq sapaq perqata sayarichirqan llaqtaq perqan muyuriq qhepanpi [...]. Ruwachirqantaq askha armakunata escudokunatawan’ (2 Crón. 32:3-5). Jehová Diosmi Ezequiasta, hunt’aq sonqo profetakunata, mana manchakuq qharikunatawan churarqan llaqtanta michinankupaq pakaykunankupaq ima.

13. ¿Ezequiaspa ima ruwasqanmi aswan allin karqan?

¹³ Chaykuna qhepaman Ezequiaspa ruwasqanmi aswan allinqa karqan. Payqa allin michiq kaspan llapa llaqtata huñurqan iñiyninkupi kallpachananpaq, nirqanmi: “Asiria reytapas paywan hamushaq sinchi askha soldadokunatapas ama manchakuychischu. Ñoqanchiswan kashaqqa aswan atiyniyoqmi Asiria reywan kashaqkunamantaqa. Paywanqa runaq kallpallanmi kashan, ñoqanchiswanmi ichaqa Diosninchis Señor Dios kashan, yanapawananchispaq awqa-tinkuypi ñoqanchismanta maqanakunanpaqpas”, nispa. Diospa yanapayninmanta rimasqanqa anchatapunin paykunata kallpacharqan, Biblian nin: “Hinan reypa rimaykusqan simikunawan llapa llaqta kallpachakurqanku”, nispa. Arí, ‘reypa rimaykusqan simikunan’ llaqtataqa kallpacharqan. Jehová Dios profetankunawan willachisqan hinan, Ezequiaspas, mana manchakuq qharikunapas, Miqueas, Isaías profetakunapas allin michiqkuna karqanku (2 Crón. 32:7, 8; leey Miqueas 5:5, 6).

14. a) ¿Imatan Asiria reypa huk oficialnin ruwarqan? b) ¿Imatan Jerusalenpi tiyaqkuna ruwarqanku willakuyta uyarisqanku qhepaman?

¹⁴ Asiria reyqa ejercitonwan kuskan Jerusalén llaqtaq uray ladonpi, Laquis cheqaspi karpakurqanku. Chaymantapachan kinsa oficialninkunata Ezequiasman willaqta kacharqan mana maqanakuspalla entregakunankupaq. Huk oficialninmi imaymanawan llaqtata q’otuyta munarqan. Entiendenankupaq hinan hebreo simipi rimapayarqan, Ezequías reyta kasukunankumantaqa Asiria reyta kasukunankupaq. Hinan llullakuspa paykunaman prometerqan huk llaqtaman apasqa kaqtinku chaypi allin kawsanankuta (leey 2 Reyes 18:31, 32). Hinaspapas nirqanmi Jehová Diosqa paykunata mana qespichiy atisqanta, imaynan wak llaqtakunaq diosninku mana llaqtanpi runakunata qespichiy atisqanta hina. Chaykunata uyarishaspapas llaqtapi runakunaqa, kay tiempopi Diosta serviqkuna hinan, mana huk simitapas kutichirqankuchu (leey 2 Reyes 18:35, 36).

15. a) ¿Imatan Jerusalenpi tiyaqkuna ruwananku karqan? b) ¿Imaynatan Jehová Dios llaqtanta qespichirqan?

¹⁵ Ezequiasqa chaykunawanña llakisqa kasharqan chaypas, manan huk nacionkunaq yanapayninta mañakuqchu phawarirqan, aswanmi profeta Isaiasta waqyachirqan. Hinan Isaiasqa nirqan: “Manan  Jerusalenman haykunqachu, manan huk wach’inatapas wach’inqachu”, nispa (2 Rey. 19:32). Jehová Diosmi paykunarayku maqanakunan karqan, chaymi paykunaqa hinalla suyananku karqan. Prometesqanman hinan, ‘chay kikin tutapacha Señor Diospa angelninqa rispa karpa-karpapi kashaq pachak pusaq chunka phisqayoq waranqa Asiria soldadokunata wañuchirqan’ (2 Rey. 19:35). Arí, Jehová Diosmi llaqtanta enemigonkunamanta qespichirqan, manan Ezequiaspa pukyukunata wisq’achisqanchu nitaq perqakuna sayarichisqanchu.

16. ¿Pikunan kay tiempopi kanku: a) Jerusalenpi tiyaqkuna? b) “Asiria runakuna”? c) qanchis kamachikuqkuna, pusaq umallikunapas?

¹⁶ Qanchis kamachikuqkunamanta, pusaq umallikunamantawan profeciaqa kay tiemponchispin astawanqa hunt’akunqa. Imaynan Jerusalenpi tiyaqkunaman “Asiria runakuna” phawaykurqan, chay hinatan pisi tiempomanta Diospa llaqtanman enemigokuna phawaykunqa. Bibliaqa willallantaqmi ‘Magog suyupi’ Gogpa phawaykunanmanta, ‘Siria suyu reypa’ phawaykunanmanta, ‘kay pacha reykunaq’ phawaykunanmantawan (Ezeq. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Apo. 17:14; 19:19). Ichaqa llapanpas huk phawaykuyllamantan rimashanman. Bibliaqa mayninpin huk phawaykuyllata hukniray sutikunawan sutichan. ¿Pikunatan Jehová Dios churanman ‘Asiria runaman’ rikch’akuq enemigokunata sayachinanpaq? Miqueas profetan nirqan: “Paykuna contra qanchis kamachikuqkunata kachasunchis, hinallataq pusaq umalli runakunatapas”, nispa (Miq. 5:5). Chay kamachikuqkunapas umallikunapas kay tiempopi iñiq t’aqapi umallikunan kanku (1 Ped. 5:2). Jehová Diosmi iñiyninkupi allin poqosqa umallikunata churan ovejachankunata michinankupaq, cuidanankupaq ima. * Profeta Miqueasmi willarqan: ‘Paykunaqa [...] Asiriatan espadawan michinqanku’, nispa (Miq. 5:6, Diosmanta Qhelqasqa). Arí, umallikunaq aswan hatun armankuqa espadaman rikch’akuq Diospa Simin Qelqan (2 Cor. 10:4; Efes. 6:17).

17. ¿Imakunapin umallikunata yanapanman kunan yachasqanchis?

¹⁷ Umallikuna, ¿imakunapin yanapasunkichisman kay estudiopi yachasqaykichis? 1) Kay tiempopi ‘Asiria runakunata’ otaq enemigokunata atipanaykichispaqqa, ñawpaqtan iñiyniykichispi allin takyasqa kanaykichis, iñiqmasikunatapas yanapanaykichis chayta ruwanankupaq. 2) Enemigonchiskuna phawaykuwaqtinchisqa confianzawanmi suyakunaykichis Jehová Diospa qespichiyninta. 3) Chay p’unchaykunapi Diospa llaqtanmanta ima kamachikuytapas chaskispaykichisqa kasukunaykichismi. Yaqapaschá runaq qhawarisqanman hinaqa mana allinchu kanqa, ichaqa chaykunata kasukuymi llapanchistapas wañuymanta qespichiwasun. 4) Liston kashanaykichis allin educacionpi, qhapaq kaypi, kay pacha autoridadkunapi confiaq iñiqkunata yanapanaykichispaq, chay hinapi tukuy sonqonkuwan Jehová Diospi hap’ipakunankupaq.

18. ¿Imaynatan Ezequiaspa nisqanpi yuyaymanay hamuq tiempopi yanapawasunman?

¹⁸ Ezequiaspa tiemponpi Jerusalenta mana yanapayniyoqta hinan enemigokuna ñoqanchistapas qhawariwasun. Chay tiempo chayamuqtinmi ñoqanchispas Ezequiaspa nisqanta yuyarinanchis kanqa kallpachasqa kananchispaq. Paymi nirqan: “Paywanqa runaq kallpallanmi kashan, ñoqanchiswanmi ichaqa Diosninchis Señor Dios kashan, yanapawananchispaq awqa-tinkuypi ñoqanchismanta maqanakunanpaqpas”, nispa (2 Crón. 32:8).