¿Imaytan wawaykikunata uywawaq kay sasa tiempokunapi?

WAWAKUNAQA maman mana munashaqtinmi qaparqachasparaq pukllanata rantichikuyta munanku otaq taytanta mana kasuspa phawaykachanku pukllankupas. Tayta mamakunaqa wawanpa allinnillanta munanku. Ichaqa sinchita waqaqtinkun wawankuq munasqanta ruwanku manaña munashaspapas mañakusqankuta qonku.

Askha runakunan ninku: Wawakunata allinta uywanapaqqa imachus mañakusqankutan qona, nispa. Estados Unidos suyupi 750 wayna sipaskunata tapuranku, chunka iskayniyoq, chunka qanchisniyoq watanpi kaqkunata. Khaynata tapuranku: ¿Imatan ruwankichis tayta mamaykichis mañakusqaykichista mana qosoqtiykichis? nispa, yaqa 60% wayna sipaskuna niranku, mañakushallaykun, nispa. 55% wayna sipaskunataq niranku, mañakushallaqtiykuqa qowankupunin, nispa. Yaqapaschá tayta mamakunaqa ninku: Wawaykuta munakuspan imachus mañawasqankutaqa qoyku, nispa, ichaqa ¿chhaynachu kanman?

Kay qelqaq nisqanmanta yachasunchis: “Warmanmanta luylusqayki kamachiqa qhepamanmi umaykita nanachisunki [otaq mana agradecekuq kanqa]” (Proverbios 29:21). Manapaschá wawakunaqa kamachichu kanku, ichaqa chay textopi nisqanqa ancha allinpuni wawakunata uywanapaq. Sichus wawakunata luylunqaku imapas munasqallanta qonqaku chayqa, machuyapuspan “mana agradecekuq” kanqa, munaynillanta ruwanqa k’ullu sonqotaq kanqapas.

Biblian ichaqa khaynata yuyaychan: “Wawata yachachiy imaynatachus kawsananpaq”, nispa (Proverbios 22:6). Allin yuyayniyoq tayta mamakunaqa chay textoq nisqanta kasukunku, chaymi kamachikuykunata wawankupaq churanku kallpachakunkutaq kamachisqankuta hunt’achinankupaq. Manan wawankuta munakusqanraykuchu imapas munasqanta qonku nitaq waqaqtinkupas, qaparqachaqtinkupas, phiñakuqtinkupas mañakusqankutaqa qonkumanchu. Aswanpas Jesuspa yuyaychasqanta kasukunku: “‘Arí’ nisqaqa, ‘Arí’ nisqallapuni, ‘Manan’ nisqapas, ‘Manan’ nisqallapuni” kanan (Mateo 5:37). Chhaynaqa, ¿imaynatan wawakunata uywasunman? Yachasunchis huk rikch’anachiymanta.

‘Hap’isqa wach’ikuna hina’

Bibliaqa huk rikch’anachiywanmi rikuchin imarayku wawakuna tayta mamanpa yanapayninta necesitanku. Salmo 127:4, 5, NM texto nin: “Kallpasapa runaq hap’isqan  wach’ikuna hinan wayna kashaqtinchis naceq wawakunaqa. Kusisamiyoqmi chay wach’ikunata wach’i waqaychananpi churaqqa”. Wawakunata rikch’anachikun wach’ikunawan taytatataq rikch’anachikun kallpasapa maqanakuq runawan. Wach’iqqa anchatan kallpachakunan wach’isqan maychus chayananman chayananpaq, chhaynallatataqmi munakuq tayta mamakunapas anchata kallpachakunanku wawankuta allinta uywanankupaq. Paykuna munanku wawanku allin runa kanankuta kusisqa kanankutapas. Munallankutaqmi, imatapas allin yuyaywan ruwanankuta, yachayniyoq kanankuta, sasachakuykunamanta karunchakunankuta, allin ruwaykunaman aypanankutapas. Ichaqa manan munayllachu munananku.

¿Imatan ruwananchis wach’i maychus apuntasqanchisman chayananpaq? Wach’ita allinta preparana, cuidana, kallpawantaq wach’ina. Chhaynallatataqmi wawakunatapas allinta preparana otaq yanapana, cuidana, kallpachakunataq yachachinapaq, chhaynapi wiñaspa allin runa kanankupaq. Kay kinsa yanapaykunata huk-hukmanta yachasunchis.

Sumaqllata wach’ita preparananchis

Ñawpa tiempopi wach’iqkunaqa sumaqllata preparaqku wach’inkuta. Wach’ikunataqa ñañu k’aspimanta ruwaqku recto kananpaqtaq allinta thupaqku. Puntanqa allin ñawch’iyachisqa otaq filoyoq kanan karan. Huknin puntanpitaq phuruta wataqku maychus chayananman allinta chayananpaq.

Tayta mamakunapas chay wach’ikunata hina wawankuta preparananku otaq yanapananku, chhaynapin allin, chanin runa kanqaku. Chayrayku yachayniyoq tayta mamakunaqa manan hinallatachu qhawanku wawankuq mana allin ruwasqankuta, aswanpas munakuywan yanapanku chay mana allin ruwasqankuta qonqachinankupaq. Allin wawaña kanman chaypas, tayta mamakunaqa kallpachakunankupunin allinta uywanankupaq, ‘loqhe-kay waynaq sonqonpi saphichakusqanrayku’ (Proverbios 22:15). Chaymi Bibliaqa tayta mamakunata yuyaychan wawankuta yachachinankupaq (Efesios 6:4). Chay yachachiymi wawata yanapanqa allin yuyayniyoq kananpaq, imayna genioyoq kananpaqpas.

Chaymi Proverbios 13:24 texto nin: “Wawanta mana wanachiqqa wawantan cheqnikun, wawanta munakuqmi ichaqa sumaqta wanachin”, nispa. Kay textopi wanachiy simiqa mana allin ruwasqankumanta qonqachiy ninanmi. Tayta mamakunaqa sumaq sonqo kaywanmi wawankuq mana allin ruwasqankuta qonqachinanku, chhaynapi wiñaspa kusisqa kanankupaq. Chay textoq nisqan hina, wawata mana wanachiyqa ‘cheqnikuymi’, wawata wanachiymi ichaqa munakuy.

Wawankuta munakuq tayta mamakunaqa allinta entiendechinku imarayku kamachikuykuna churasqankuta. Wawakunata wanachiyqa manan kamachiyllachu nitaq maqayllachu munasqankumanta hark’ayllapaschu, aswanpas yanapananchis kamachisqanchista allinta entiendenankupaq. Biblia nin: “Diospa kamachikusqan simita hunt’aqqa allin reparaq churin”, nispa (Proverbios 28:7).

Wach’iqqa wach’inkunapi phurukunata wataq, maychus apuntasqanman rectota chayananpaq. Chhaynallatataqmi, familiata Kamaqpa yachachikuyninpas wawakunata yanapanqa tukuy kawsasqankupi, wasinkumantaña ripuqtinkupas yanapashallanqa (Efesios 3:14, 15, NM). Ichaqa ¿imaynatan tayta mamakuna wawankuta yanapankuman Bibliaq yachachisqanman hina kawsanankupaq?

Moisespa tiemponpin Israel tayta mamakunaman Dios khaynata yuyaycharan: ‘Sonqoykichispi waqaychaychis tukuy kay kamachisqaykunata, yachachillaychispunitaq wawaykichiskunamanpas’, nispa (Deuteronomio 6:6, 7). Ñawpaqtaqa tayta mamakunan yachananku Diospa Simin Qelqamanta chayman hinataq kawsananku, chhaynapi Diospa kamachikuyninkunata munakunqaku (Salmo 119:97). Chayta ruwaspallan wawankuman ‘yachachinqaku’ Diospa kamachikuyninkunata. Chay ancha chaniyoq yachachikuykunatan wawankuq sonqonman churananku sapa kutilla rimapayaspa.

 Kay tiempopi wawakunata Bibliaq nisqanman hina yachachiyqa ancha allinpunin, mana allin ruwasqankumanta munakuywan wanachiypas. Chayta ruwaspaqa wawanchiskunata yanapasun allinta kawsanankupaq.

Wach’ita cuidananchis

Yachashallasun Salmo 127:4, 5 textopi kaq rikch’anachiymanta. Wach’iqqa ‘wach’ikunata churaq wach’i waqaychananpi’. Wach’ikunata preparasqan qhepamantaq wach’i waqaychananpi churaspa sumaqta cuidaq ama p’akikunanpaq. Bibliaq nisqan hina, Taytansi Mesiasta allin thupasqa wach’ita hina ‘wach’i waqaychananpi pakaykurqan’ (Isaías 49:2). Jehová Diosqa ancha munakuq Taytan, chaymi Mesiasta —munakusqan Churinta— imaymana mana allinkunamanta cuidaran wañunan p’unchay chayamunankama. Jehová Diosqa cuidashallaranmi Churinta wañusqan qhepamanpas, chayrayku kawsarichiran hanaq pachapi wiñayta kawsananpaq.

Chhaynallatataqmi allin tayta mamakunapas wawankuta cuidanku kay pachapi millay ruwaykunamanta. Yaqapaschá mana allin ruwaykunamanta hark’ankuman, millay runakunawan ama huñunakunankupaq. Chaymi yachayniyoq tayta mamakunaqa ancha allinpaq hap’inku kay kamachikuyta: “Mana allin runakunawan huñukuspaqa samaykachikunkun” (1 Corintios 15:33). Diospa kamachikuyninkunata mana respetaq runakunamanta wawakunata cuidayqa ancha allinmi, mana chayqa hatun huchakunapin urmankuman wañuyta iman tarinkuman.

Wawakunaqa manan sapa kutillachu tayta mamankuta agradecenqaku sumaq cuidasqa kasqankumanta. Mayninpiqa tayta mamakuna wawankuta cuidaspa wakin ruwaykunamanta hark’anqaku yaqapaschá chayrayku wawakunaqa sientepakunqaku. Imaynata wawakunata uywanapaq libro qelqaqmi nin: “Wawakunaqa manapaschá kaqratochu agradecewasun cuidasqanchismanta, wawakunan ichaqa munanku tayta mamankuq yanapayninta, chhaynapi allin runa kanankupaq allinta kawsanankupaqpas. Chaytaqa ruwasun wawanchiskunapaq allin kamachikuykunata churaspa manataq hinallatachu qhawananchis munasqankuman hinalla ruwanankuta”, nispa.

 Sichus wawanchiskunata allinta cuidasun millay ruwaykunawan ama qhellichakunankupaq, Diospa qhawarisqan ch’uya kanankupaq chayqa, ancha munakusqanchista rikuchishanchis. Wiñasqankuman hinan entiendenqaku imarayku kamachikuykuna churasqanchista agradecewasuntaq munakuywan cuidasqanchismantapas.

Allinta wach’iy

Salmo 127:4, 5 texto taytata tupachin ‘kallpasapa runawan’. Chhaynaqa ¿taytallachu wawanta allinta uywanman? Manan. Taytapas mamapas allintan wawankutaqa uywankuman. (Proverbios 1:8). Kallpawan wach’ita wach’inanchispaqqa allin ‘kallpasapa runa’ kananchis. Ñawpa tiempopiqa mayninpi p’eqtakunata llutaqku cobrewan chaymi soldadokunaqa “p’eqtata saruqku” yaqapaschá watunta allinta mat’inankupaq (Jeremías 50:14, 29, NM). Chaymi, kallpawan p’eqtaq watunta chutananku karan allinta wach’inankupaq.

Wawakunata uywanapaqpas anchatan kallpachakuna. Imayna wach’ipas mana kikillanmantachu wach’ikunman chhaynatan wawakunapas mana kikillankumantachu yachankuman. Ichaqa askha tayta mamakuna mana kallpachakuyta munankuchu wawankuta allinta uywanankupaq. Aswanpas tayta mamakuna ninku: Televisionpi escuelapi wiñaymasinkunawan yachachunku imayna kawsanamanta warmi qhari puñuymanta, hukkunamantapas, nispa. Chaymi tukuy imaymanata wawankuman qonku. Paykunan ninku: Sichus wawaykuman mañawasqankuta mana qoykumanchu chayqa, sonqonkutan k’iriykuman chaymi tukuy munasqankuta qoyku, nispa. Ichaqa, sichus tayta mamakuna tukuy munasqankuta wawankuman qonqaku chayqa qhepamanmi chay wawakuna ñak’arinqaku.

Sasan wawakunata uywayqa, Diospa nisqanman hina uywanapaqqa astawanraqmi kallpachakuna. Ichaqa ancha kusikuytan tarinqaku. Parents nisqa revista nin: “Sichus tayta mamakuna wawankuta yanapanqaku, kamachisqankutapas kasuchikunqaku chayqa, astawanmi chay wawakuna escuelapi yachanqaku, manan manchakunqakuchu runakunawan rimaytapas, imachus ruwasqankuwanpas kusisqan kanqaku; chay wawakunaqa aswan kusisqapunin kanqaku munasqallankuta qospa otaq sinchi millay tayta mamakunaq uywasqan wawakunamantaqa”, nispa.

Astawanraqmi kusikunqaku. Qallariypi Proverbios 22:6 texto nin: “Wawata yachachiy imaynatachus kawsananpaq”, nispa chaymantaqa yacharunchisñan. Chay textoq p’uchukayninpitaq nin: “Machuyapuspapas manapunin chaytaqa qonqanqachu”, nispa. Ichaqa, ¿chay textoq nisqanraykuchu llapa wawakuna allinta kawsankuman? Manan, wawakunaqa wiñasqankuman hinan akllakunqaku imayna kawsanankuta ima ruwanankutapas. Aswanpas chay textoqa tayta mamakunata sumaqta yanapan. ¿Imaynapi?

Sichus wawanchista Bibliaq nisqanman hina uywasun chayqa, allin runa kanankupaqmi yanapasun, chhaynapi kusisqa kawsanqaku, ima ruwasqankupas allinkama kanqa (Proverbios 23:24). Chhaynaqa anchata kallpachakusunchis wawanchiskunata yanapanapaq, cuidanapaq, allinta yachachinapaqpas. Chayta ruwaspaqa manan hayk’aqpas pesapakusunchu.

[3 paginapi foto]

¿Munakushanchischu wawanchiskunata imaymana munasqankuta qospa?

[5 paginapi foto]

Munakuq tayta mamakunaqa allintan sut’inchanku imarayku familiankupaq kamachikuykuna churasqankuta

[5 paginapi foto]

Munakuq tayta mamakunaqa allintan wawankuta cuidanku millay ruwaykunamanta

[6 paginapi foto]

Sasan wawakuna uywayqa, ichaqa ancha kusikuytan tarinqaku