Familiakunapaq sumaq yachachiykuna

Waynayashaq sipasyashaq wawaykiwan sumaqta rimay

México llaqtayoq Míriam sutiyoq warmin niran: “Wawaykuwanqa rimallaqpuni kayku, kunan 16 watanman chayaruqtinmi ichaqa sasa paywan rimay, manañan ima munasqantapas yachaykuchu. Cuartollanpiñan wisq’akun, manaña ñoqaykuwan rimayta munanchu”, nispa.

Australia llaqtayoq Scott sutiyoq wiraqochan nin: “Wawaykuna huch’uyllaraq kashaspaqa allinta uyariqku ima nisqaytapas. Kunan waynayashankutaq chayqa: ‘Manan entiendewankikuchu’, nispa niwanku”, nispa.

SICHUS waynayashaq sipasyashaq wawakunata uywashanki chayqa, yaqapaschá chay tayta mamakuna hina qanpas llakikushanki wawaykikunamanta. Ñawpaqpiqa wawaykiwan sumaqta parlata tupachiranki imaynan hatun carreteranta carrokunapas libre purinku hinata; kunanmi ichaqa chay carreterata imapas hark’ashanman hina manaña paykunawan rimayta atinkiñachu. Italia llaqtayoq Angela sutiyoq warmi niran: “Waway huch’uychallaraq kashaspan imaymanata tapuwaq. Kunanmi ichaqa ñoqaraq rimanaykupaq imatapas tapunay. Mana chayqa iskay kinsa p’unchaypas mana rimaspallan kaykuman”, nispa.

Qanpas Angela hinapaschá tarikushanki, ñawpaqpi wawayki sumaqta rimapayarasunki, kunantaq ichaqa mana imaniyuna kapun. Imaymanamantaña rimapayanki chaypas manan ganastapaschu kutichisunki. “¿Imaynalla kamuranki?” nispa tapuqtiyki: “Allinmi” nispalla kutichisunki. Ususiykita tapunki: “¿Imakunatataq kunan ruwarankichis escuelaykipi?”, nispa chayqa, phiñakuq hinaraqmi kutichisunki: “Manan imatapas”, nispa. “Aschatawanyá willaway” niqtiykitaq, astawan ch’inlla qhepakun.

Manan llapankuchu ch’inlla qhepakunku, wakinqa tayta mamankuq tapusqantaqa kutichinku, ichaqa mana munaytachu. Nigeria llaqtayoq Edna sutiyoq warmin nin: “Imatapas ususiyta kamachiqtiyqa payqa: ‘Ama rimapayawaychu’, niwaq”, nispa. México llaqtayoq Ramón sutiyoq runapas nin: “16 watayoq wawaywanqa yaqa sapa p’unchaymi rimaspa mana tupachiykuchu. Imatapas kamachiqtiyqa: ‘Kaytan haqaytan ruwanay’, niwan mana ruwananrayku”, nispa.

Rimapayaqtiyki wawayki ch’inlla qhepakun chayqa, tukuchinmanmi pacienciaykita. Biblian nin: “Yuyaychaq mana kaqtinqa, imachus yuyaykusqakunan qollupun”, nispa (Proverbios 15:22). Rusia llaqtayoq Anna sutiyoq warmin sapallan wawanta uywan, paymi nin: “Wawaypa ima munasqantapas mana yachaqtiymi mana imanakuyta atinichu, qapariytaraqmi munani”, nispa. Kunanmi tayta mamakuna wawankuwan allin rimanakuyta yachananku, ichaqa astawanmi qonqapushanku rimanakuyta. ¿Imarayku chay kashan?

Reparay imarayku mana allin rimanakuy kasqanta

Rimanakuyqa manan rimayllachu. Jesusmi niran: “Imachus [runaq] sonqonpi hunt’a kashan chaytan siminqa riman”, nispa (Lucas 6:45). Chhaynaqa, hukkunawan allinta rimanakuspan yachasunman paykuna imayna kasqankuta imayna tarikusqankutapas, paykunapas ñoqanchismanta yachankuman. Chayraykun waynayashaq sipasyashaq wawakunaqa mana hukkunawan rimayta munankuchu imaynapi tarikusqankuta imakuna yuyaykusqankuta mana reparachikunankupaq;  rimaysapaña karanku chaypas qonqaylla manchaliman tukupunku. Allin yachayniyoqkunan ninku: “Waynayashaq sipasyashaq wawakunaqa ima ruwasqankuta ima nisqankuta lliwpas qhawashanman hina sientekunku. Chayraykun mana chhayna sientekunankupaq hukkunamanta karunchakunku, tayta mamankuwanpas manaña rimayta munankuchu”, nispa.

Chaymantapas paykunaqa kikillankumantañan imatapas ruwayta munanku, chaymi sasa kanman paykunawan rimay. Wiñasqankuman hinan paykunaqa tayta mamankumanta t’aqakuyta qallarinku, chaytaqa manan pipas hark’anmanchu. Ichaqa manaraqmi listochu kashanku paykunallamanta kawsanankupaq. Wakin ruwayninkunapiqa astawanraqmi necesitanku tayta mamanku yanapananta. Manaña kuraqraqchu kanku chaypas, pisi-pisimantan tayta mamankuta saqepuyta qallarinku. Wiñasqankuman hinaqa paykunallamantan imatapas ruwayta munanku, manataq pimanpas willayta munankuchu imapas yuyaykusqankuta.

Waynayashaqkunaqa amigonkunamanmi astawan imatapas willanku. México llaqtayoq Jessica sutiyoq warmin niran: “Huch’uyllaraq ususiy kashaspaqa ima llakikuynintapas willawaqmi, kunanmi ichaqa amigankunallamanña willan”, nispa. Sichus wawaykikunapas chayta ruwashanku chayqa ama niychu: “Saqepuwanñan”, nispa. Askha wayna sipaskunata tapusqankupi kayta yachakun: Chayllaraq wayna sipasyashaqkunaqa tayta mamankuq rimapayasqantan aswan allinpaq hap’inku amigonkunaq nisqankumantaqa. ¿Imatan tayta mamakuna ruwankuman wawankuwan sumaqta rimanakunankupaq?

¿Imatan ruwawaq allin rimanakuy kananpaq?

Askha horataña hatun mana tukukuq carreteranta carroykipi rishanki, pampallataq carretera chayqa maynillanpin timontapas huk chhikanta q’ewinki; ¿imatan ruwawaq qonqaylla carreteraq muyusqanta rikuspa? Chhayna kaqtinqa timonta q’ewinaykipacha carroyki carreteramanta mana lloqsinanpaq. Kayqa wawakuna uywaywanmi tupanman. Askha watañapaschá wawaykikunata uywaranki mana nishuta sasachakuspalla, imaynan carrotapas pampa carreteranta mana nishuta sasachakuspalla apawaq hina. Qonqayllan ichaqa wawayki waynayayta sipasyayta qallarispa cambiapun, ¿imatan ruwanayki? Hukniraymantañan kunanqa wawaykita uywanayki, manaña ñawpaqpi hinañachu. Kaykunata tapukuwaq:

▪ “Waway rimayta munaqtin, ¿kallpachakunichu paywan rimanaypaq?” Biblian nin: “Qolqepi ch’olqochisqa [churasqa] qori manzana hinan tiemponpipuni rimasqa simiqa”, nispa (Proverbios 25:11). Chhaynaqa allin rimanakuy kananpaqqa imayratuchá allin rimanapaq kanman chaytan maskhananchis. Chakrapi llank’aqmanta  rimasunchis. Imapas tarpusqantaqa tiempollanpin cosechanan, manan ñawpanmanchu nitaq qhepanmanchu. Chayrayku allinta qhawariy wawayki rimay munasqan ratopi rimanaykipaq. Australia llaqtapi Frances sutiyoq warmin sapallan ususinta uywan, paymi willakun: “Ususiymi tutankuna cuartoyman hamun ñoqawan rimaq, hinaspa huk hora hina qhepakun [...]. Chay horaqa puñunay horataq chayqa sasan paywan rimay, ichaqa chay horatan pay imaymanamanta rimapayawan”, nispa.

KAYTA RUWAWAQ: Sichus wawayki mana rimayta munanchu chayqa, wasipi ima ruwanakunatapas kuska ruwawaqchis, maytapas riwaqchis chakipi carropipas otaq pukllawaqchispas. Chaykunata sumaqllata ruwaqtiykiqa wawaykikuna mana manchakuspalla rimasunkikuman.

▪ “¿Reparanichu imatapuni waway niyta munashan chayta?” Job 12:11 nin: “Ninri[qa] uyarispan allinta mana allinta reparan, [simipas] mikhunata malliykuspan sumaq mana sumaq kasqanta yachan”, nispa. Wawayki waynayashanñataq chayqa astawanmi reparanayki imatapuni niyta munan chayta. Paykunaqa sapa kutillanmi ninku: “Wawata hinallapunin rimapayawanki” otaq “manan hayk’aqpas uyariwankichu”, nispa. Chaykunata uyarispaqa ama niychu: “Manan chhaynachu, pantashankin”, nispaqa; aswanpas reparay imatan chaywan niyta munashasunki chayta. Sichus wawayki: “Wawata hinallapunin rimapayawanki” nisunki chayqa, yaqapaschá chaywan nishasunki: “Manachus hina ñoqapi confiankichu”, nispa; Hinaspapas: “Manan hayk’aqpas uyariwankichu”, nispaqa kaytan nishanman: “Entiendeway imayna sientekusqayta”, nispa. Chhaynaqa allintapuni reparay wawayki imatapuni niyta munan chayta.

KAYTA RUWAWAQ: Wawayki phiñasqa imatapas nisunkiman chayqa, niwaqmi: “Phiñasqan kashanki, ichaqa kallpachakushanin entiendenaypaq. Niway imarayku niwashanki: ‘Wawata hina rimapayawanki’, nispayki”, nispa. Hinaspa makilla uyariy llapan rimasqanta.

▪ “¿Mana rimayta munashaqtinchu wawayta rimachiyta munani?” Biblian nin: “Thak-kaypi kawsanapaq allipunachiq runakunaqa sumaqpi kawsaspan allinta ruwanku chanin kawsayta ruruta hina cosechanankupaq”, nispa (Santiago 3:18). Sumaq rimayniykiwan ruwayniykiwanpas wawaykita yanapay payllamanta rimanasuykipaq. Chayrayku ama huchachaq hinachu wawaykita rimapayay, aswanpas huk abogado hina sumaqta wawaykita yanapay. Corea llaqtayoq Kyung-Joon sutiyoq wiraqochan nin: “Allin yuyayniyoq taytaqa manan wawantaqa khaynata ninmanchu: ‘¿Hayk’aqkamataq wawalla wawa kanki?’ otaq ‘¿hayk’a kutitataq nisqayki?’, nispa. Askha kutitan wawaykunata chhaynata nirani, chaymantaña cuentata qokurani wawaykunaqa manan imayna rimasqallaywanchu phiñakunku aswanpas ima nisqaywanpas”, nispa.

KAYTA RUWAWAQ: Sichus wawaykiwan parlayta munaspa imatapas tapunki, paytaq mana imatapas kutichisunkichu chayqa, amaña tapuychu aswanpas hukniraymanta parlata tupachiy. “¿Imakunatan kunan p’unchay ruwaranki?” nispa tapunaykimantaqa willay imakunatan qan ruwaranki chayta, yaqapaschá paypas willasunkiman willasqaykita uyarispa. Sichus ima ruwaytapas allinpaqchus mana allinpaqchus qhawasqanta yachayta munanki chayqa, ama niychu: “¿Imaninkin qan chay ruwaymanta?”, nispa; aswanpas niwaq: “¿Imaninmi amigachayki chaymanta?” nispa. Kutichisqanta uyarispataq tapuwaq: “¿Imaniwaqtaq amigaykita chhayna kutichisqanmanta?”, nispa.

Atiwaqmi waynayashaq sipasyashaq wawaykikunawan sumaq rimanakuyta. Wawayki imayna kasqanman hina rimanakuyta yachay. Pikunachus wawankuta allinta uywaranku paykunawan rimay yanapanasuykipaq (Proverbios 11:14). Wawaykikunawan rimaspaqa ‘usqhaylla uyariq kay, ichaqa allin yuyaywan rimay, amataq usqhayllachu phiñakuy’ (Santiago 1:19). Ama pisipaychu, aswanpas kallpachakushallay ‘kasuchikuspa wawaykikunata uywanaykipaq, Señormanta yachachispa’ (Efesios 6:4).

KAYKUNATA TAPUKUY

▪ ¿Imakunatan waway ruwayta qallariran waynayasqanmantapacha?

▪ ¿Imaynatan waynayashaq wawaywan sumaqta rimanakuyman?

[31 paginapi recuadro]

Kaytan ninku wakin tayta mamakuna

Italia llaqtayoq Angela sutiyoq warmi nin: “Wawayqa askhatan riman hukkunawan kashaspayku. Chayrayku sapallayku qhepakuqtiykuqa imamantachá llapayku rimasharayku chaymanta rimashallayku”, nispa.

Brazil llaqtayoq Donizeten nin: “Sichus wawaykunata niyku: ‘Allinmi kay ruwasqaykichis, anchatan munakuykiku’, nispa chayqa, paykunaqa willawallankun imamantapas”, nispa.

Gran Bretaña llaqtayoq Dawn sutiyoq runan nin: “Huch’uychankumantapacha Bibliaq nisqanman hina uywasqa cristianokunatan tapurani chayllaraq waynayashaqtinku imayna sientekusqankuta, tayta mamankupas imayna yanapasqankuta, chay willawasqankun yanapawaran wawaykunata allinta uywanaypaq”, nispa.