¿Allinchu kanman vengakuy?

WAKIN runakunaqa “allinmi vengakuyqa” ninkun. Chhaynapunin llapa runakuna kanchis: pipas ima mana allintapas ruwawaqtinchisqa, mana allinllawantaqmi kutichiyta munanchis. Mana chanin ruwaykunata cheqnikusqanchisraykun chaytaqa ruwanchis. ¿Chayraykuchu allin kanman vengakuy? Chaymanta yachasun.

Wakin runakunaqa vengakuytan munanku pipas paykunata k’amiqtin, ch’aqlaqtin, tanqarpariqtin, maqaqtin, imantapas suwaruqtin, otaq ima mana allintapas ruwapuqtin. Chhaynata qanta ruwasunkikuman chayri, ¿imatan ruwawaq? Wakin runakuna hinapaschá qanpas niwaq: “Kunanmi reqsiwanqa pichus kasqayta”, nispa.

Estados Unidospi wakin wayna sipaschakunan (13-15 watanpi kaqkuna) profesorninkumanta vengakusqaku paykunata phiñarikusqanmanta, hinan payta yanqamanta tumpasqaku: “Violaytan munawanku otaq maqaruwankun”, nispa. Chhayna vengakuyqa sapa kutillanmi maypipas rikukun. Chaymantaña yachakunman chay tumpasqanku yanqa kasqanta chaypas, mana allinpiñan chay profesorta qhepachinku. Nueva Orleans suyupi sindicato de profesores nisqapi Brenda Mitchell sutiyoq presidentan nin: “Sichus huk profesorta imamantapas tumpanku chayqa, mana allintañan paytaqa qhawarinku”, nispa.

Llank’anankumanta qarqosqa kaqkuna otaq imawanpas mana contentakuqkunaqa jefenkumantan vengakuyta munanku. Chaypaqmi llank’anankupi computadorakunamanta imaymanata horqonku, wakintaq importante documentokunata suwakunku noticiapi willanankupaq otaq hukkunaman vendenankupaq. Chaymantapas wakin llank’apakuqkunaqa imaymanakunatas llank’anankumanta suwakunku, chaytan nin The New York Times, nisqa periódico. Chaymi wakin jefekunaqa huk vigilantetaraq contratanku lloqsipuq llank’apakuqkunata qhawanankupaq, chay vigilanten makilla qhawan llank’apakuqkuna cosasnillankuta aparikunanpaq, amataq llank’anankumanta imatapas aparikunankupaq.

Chaymantapas aswan faciltas runakuna vengakunku familiankunamanta, amigonkunamanta, otaq pi reqsisqankumantapas. Pipas ima mana allintapas ruwawasunman chayqa, kaqta ruwaytapaschá munasunman. Pi amigonchispas mana sumaq simiwanchu rimapayawasunman chayqa, k’araq simiwanchá kutichiyta munasunman. Chaymantapas vengakuytapaschá  munasunman pi familianchispas imawanpas phiñarachiwaqtinchis. Chhaynaqa, reqsisqanchis runakunamantan aswan facilta vengakuyta atinchis.

Vengakuyqa sinchi millaymi

Wakin runakunan piensanku vengakuspalla nanayninku pisiyananta. Ichaqa chhaynata piensaspankuqa engañakushankun. Chaypaq rimasunchis ñawpaq tiempopi kawsaq hebreo runa Jacobpa wawankunamanta. Bibliaq nisqan hina, paykunas yacharusqaku Canaán llaqtapi tiyaq Siquem sutiyoq runa panankuta violapusqanta, chaysi paykunaqa ‘llakikuspa mayta phiñakusqaku’ (Génesis 34:1-7). Chaysi Simeonwan Levipiwan, vengakunankupaq allinta yuyaykusqaku. ¿Imatan ruwasqaku? Siquem runata llaqtanpi tiyaq llapa qharikunatawansi wañurachipusqaku (Génesis 34:13-27).

¿Allinpichu tukuran chay ruwasqanku? Manan Chaymi Jacobqa paykunata nisqa: “Sinchi sasachaymanmi churawankichis, kay Canaán [...] runakunawan cheqnichiwaspaykichis, [...] contraypichá huñukunqaku hinaspa maqawanqaku, hinan ñoqaqa aylluypiwan wañuchisqa kasaq”, nispa (Génesis 34:30). Rikusqanchis hina, Simeonpa Leviq vengakusqankuqa sinchi mana allinpin tukuran. Chaymantapachan Jacobpa familianqa cuidakunan karan muyuriqninkupi kaq llaqtakunamanta. Chaychá Diospas Jacobta kamachiran Betel llaqtaman astakunanpaq, chhaynapi ama mayqen llaqtapas paykunawan maqanakunanpaq (Génesis 35:1, 5).

Chay hinaqa, vengakuyqa askha mana allin ruwaykunamanmi apan. Imaynan llant’apas ninata astawan rawrachin, chhaynallatataqmi vengakuypas astawan sasachakuykunata yapachin.

Vengakuyqa cheqninakuyllatan paqarichin

Vengakuyllapi piensayqa sinchi mana allinpunin. Huk libropin khaynata nin: “Vengakuyllapi piensaspaqa kikinchistan mana allinta ruwakushanchis. Sichus sapa kutilla yuyarinchis mana allinkuna ruwawasqanchista, sonqonchispitaq chay runata ñakapakunchis, imayna vengakuytapas yuyaykushanchis chayqa, tiemponchista hinallataq kallpanchistapas usuchisunman”, nispa. Chaychá Bibliapas khaynata nin: “Envidiakuyqa tullukunatan ismuchin”, nispa (Proverbios 14:30).

Hinaspapas, ¿imaynapin vengakuyllata munaq runa kusisqa kawsanman? Manan atinmanchu.  Huk libropin khaynata nillantaq: “Pipas vengakuyta ‘allinmi’ niqqa, qhawaykullachun vangakuyllata munaspa kawsaq runaq uyanta”, nispa.

Wakin llaqtakunapiqa huk ayllun huk kaq aylluwan cheqninakuspa maqanakuspa ima tiyanku, kaqllataq suceden wakin religionkunawanpas. Chay hinapin paykunaqa vengakuspa wañuchinakushanku. Huk kutinmi terroristakuna bombata phatachispa 18 wayna sipaskuna wañuranku, chayta rikuspan huk warmi mana imanakuyta atispa niran: “¡Chay terroristakunata aswan millaytaraq ruwarusunman yachanankupaq!” nispa. Ichaqa, vengarukuspankuqa astawanmi yapankuman maqanakuyta wañuchinakuyta ima.

“Ñawimanta ñawita”

Wakinmi ninkuman: “Kikin Bibliapimá: ‘Ñawimanta ñawi, kirumanta kiru’, nispa nishan, chhaynaqa allinmi kanman vengakuy”, nispa (Levítico 24:20). Chay texton ichaqa mana kallpachashanchu vengakunapaq, aswanmi chayqa karan ama vengakuy kananpaq. ¿Imaraykun chayta ninchis? Qatiqninpi chaymanta yachasunchis.

Ñawpaq tiempopi sichus huk Israel runa huk kaqta maqaspa ñawinta k’irinman karan chayqa, castigasqan kanan karan Diospa qosqan kamachikuy nisqanman hina. Manan ichaqa k’irisqa runaqa chay runata nitaq familiantapas imanananpaschu karan, aswanmi llaqtapi juezkuna encargakunanku karan chay k’iriq runa castigasqa kananpaq. Chhaynaqa pipas vengakuyta munaqqa allintan yacharan vengakuspaqa paypas castigasqa kananta. Chhayna kamachikuyta qospan Diosqa runakunata hark’asharan ama vengakunankupaq. Ichaqa manan chayllapaqchu Diosta chayta kamachikuran.

Manaraq chay kamachikuyta qoshaspaqa Jehová Diosqa ñan Moisesta nisqaña Israel runakunaman khaynata nimunanpaq: “Aman wawqeykita sonqoykipi cheqnikunkichu [...]. Aman vengakunkichu, amallataq llaqta-masiykikunapaqpas phiñakushallankichu”, nispa (Levítico 19:17, 18). Chhaynaqa “ñawimanta ñawi, kirumanta kiru” nisqa kamachikuytaqa Diospa qosqan llapa kamachikuykunaq nisqanman hinan qhawana karan. Chay kamachikuykunatan Jesusqa iskayllapi huñuran, hukninpin nin: “Diosniykitan munakunki tukuy sonqoykiwan, tukuy almaykiwan, tukuy yuyayniykipiwan”, nispa, hukninpitaq: “Runamasiykitan qan kikiykita hina munakunki”, nispa (Mateo 22:37-40). Ichaqa, ¿imatan huk cristiano ruwanan ima mana allintapas pay contra ruwaqtinku?

Hukkunawan sumaqta kawsasun

Biblian Jehová Diosta sutichan: “Thak-kay qoq Dios”, nispa; Dios serviqnintataq nin: “Hukkunawan sumaq kawsayta maskhachun, hinaspa chaypi purichun”, nispa (Hebreos 13:20; 1 Pedro 3:11). Ichaqa, ¿allinpunichu kanman hukkunawan sumaqta kawsay?

Chaypaq Jesusmanta yachasunchis. Paytaqa imaymanatan enemigonkuna ruwaranku: qatiykacharanku, thoqaykuranku, hasut’iranku ima. Chaymantapas huknin amigon traicionaran, hinallataq qatikuqninkunapas payta saqerpariranku (Mateo 26:48-50; 27:27-31). ¿Mana allinllawantaqchu Jesús kutichiran? Manan. Apóstol Pedroq nisqan hina, Jesusqa “k’amishaqtinkupas manan k’amipakullarqantaqchu, ñak’arichishaqtinkupas manan amenazarqanchu, aswanmi chaninninpi juzgaq Diosman hap’iykachikurqan” (1 Pedro 2:23).

Apóstol Pedroqa nillarantaq: “Chaypaqpunin Diosqa waqyarqasunkichis, Cristopas ñoqanchisraykun muchurqan [sufrirqan], muchusqanta qhawarispanchis yupinta qatikunanchispaq”, nispa (1 Pedro 2:21). Chaypi rikusqanchis hina, Bibliaqa llapa cristianokunatan kallpachan Jesusta qatikunankupaq, mana allin tratasqaña kashanku chaypas. Chaymantaqa kikin Jesusmi niran: “Munakuychis awqaykichiskunata, [...] mañapuychis k’amiqniykichiskunapaqpas [...]. Ahinapin hanaq  pachapi kaq Yayaykichispa wawankuna kankichis”, nispa (Mateo 5:44, 45).

Cristianokunaqa munakuqtaq kanchis chayqa, ¿imatan ruwananchis pipas mana allinta tratawaqtinchis? Proverbios 19:11 textoq nisqantan yuyarinanchis, chaypin nin: “Runaq allin yuyayniyoq-kayninqa phiñakuytan hark’an, k’amiqninta hinallata qhawaqqa hatunchasqan kanqa”, nispa. Hinallataq kasukunanchis Romanos 12:21 textoq nisqanta, chaypin nin: “Mana allinkaqwanqa ama atipachikuychu, aswanpas mana allinkaqtaqa allinkaqwan atipay”, nispa. Arí, cristianokunaqa manan vengakuyta munaq runakuna hinachu kanchis, aswanmi kallpachakunchis munakuq kananchispaq. Munakuytaq yanapawanchis ‘phiñakuyta hark’anapaq’, ama ‘sientepakunanchispaqpas’ (1 Corintios 13:5).

Chhaynaqa, ¿manachu defiendekunanchis pipas maqawashaqtinchis otaq ima mana allintapas ruwawashaqtinchis? Manan. Lliw cristianopas defiendekusunmanmi. “Mana allinkaqtaqa allinkaqwan atipay” nispa Bibliaq nisqanqa manan maltratachikunanchispaqchu qelqasqa kashan. Chhaynaqa pipas maqawasunman otaq wasinchista suwa hina haykurunman chayqa, guardiakunatan waqyasunman. Escuelapichus otaq llank’anapichus chhayna sasachakuykuna kanman chayqa, profesorkunawan otaq jefenchiskunawanmi rimananchis (Romanos 13:3, 4).

Ichaqa yuyarinanchismi, imataña ruwasunman chaypas, kay pachapiqa kanqapunin mana chanin ruwaykuna. Wakin runakunaqa watan-watanña justiciata ruwapunankuta maskhanku chaypas, manan chayta tarinkuchu, chaymi sinchi phiñasqa mana imanakuyta atispa kawsanku.

Maytachá Saqraqa kusikun runakunaq vengakusqanta, cheqninakusqanta qhawaspa (1 Juan 3:7, 8). Cristianokunan ichaqa mana gustota Saqraman qonchischu, aswanmi kasukunchis Bibliaq nisqanta, chaypin nin: “Ama qankuna kikiykichisqa vengakuychischu, aswanpas Diosman chaytaqa saqeychis pay muchuchinanpaq”, nispa (Romanos 12:19). Chhaynaqa, Jehová Diospi confiaqtillanchismi karunchakusunman sientepakuymanta, phiñakuymanta, maqanakuymantawan. Paypa makinman hap’iykachikuqtinchisqa, manan hayk’aqpas vengakusunchu, manallataq chay hawa ima llakipipas rikukusunchu (Proverbios 3:3-6).

[11 paginapi willakuy]

“Diosniykitan munakunki tukuy sonqoykiwan, tukuy almaykiwan, tukuy yuyayniykipiwan [...]. Runamasiykitan qan kikiykita hina munakunki.”

[12 paginapi fotokuna]

Munakuqqa “manan sientepakunchu” (1 Corintios 13:5)