CHAY simikunaqa manan Bibliamantachu hamun, ichaqa unay tiempomantañan chayta utilizarqanku warmikunata pisichanankupaq. Kay tiempopipas kanmi tukuy sasachakuykunamanta warmikunata tumpaq runakuna, chaypaqmi religiosokunaq qelqankuman hap’ipakunku rimasqankuta cheqaqchanankupaq. ¿Qharikuna warmikunata mana allinpaq qhawarinankutachu Dios munarqan? ¿Ima ninmi Biblia chaymanta? Qhawarisunchis.

¿Warmitachu Dios ñakarqan?

Manan. Aswanpas ‘ñawpa mach’aqway, saqratan’ ñakarqan (Apocalipsis 12:9; Génesis 3:14). Diosmi Evata nirqan: “Paymi [qosaykin] kamachisunki”, nispa; chaywanqa manan kamachinta hina tratananpaqchu nisharqan (Génesis 3:16). Aswanpas huchallikusqanku hawa imaynapi tarikunankumantan willasharqan.

Warmikunaqa manan Diospa ñakasqanraykuchu pisichasqa kanku, aswanpas lliw runa huchaman vendesqa kasqanchisraykun. Bibliaqa manan ninchu huchata paganankurayku warmikunata pisichanankutaqa (Romanos 5:12).

¿Qharimanta pisitachu warmita Dios kamarqan?

Manan. Génesis 1:27 texton willan: “Diosqa runata kamarqan, Diosman rikch’akuqtan paytaqa kamarqan, qharita warmitawanmi kamarqan”, nispa. Chayraykun paykunaqa atirqanku Diospa imayna kasqanta rikuchiyta. Qharipas warmipas huknirayña karqanku chaypas, Diosqa kaqllatan iskayninkuta kamachirqan, kaq derechoyotaq karqankupas (Génesis 1:28-31).

Manaraq Dios Evata kamashaspan nirqan: “Paypaq [Adanpaq] hinapuni yanapaqninta ruwapusaq”, nispa (Génesis 2:18). ¿Adanpa yanapaqnin kasqanraykuchu Eva pisipaq kamasqa karqan? Manan. Chaypaq qhawarisun huk rikch’anachiyta: Operanapaq salapi, ¿mayqen kaqmi aswan importante kanman? ¿Operaq doctorchu icha anestecia churaqchu? Operaq doctorqa manan sapallan llank’ayninta aparinmanchu anestecia churaqpa mana  yanapayninwanqa. Chay hinallataqmi warmiwan qhariwanpas, Diosqa iskayninkumanta allinta yanapanakunankupaqmi kamarqan, manan atipanakuspa kawsanankupaqchu (Génesis 2:24).

¿Imakunan rikuchin Diosqa warmikunata sumaqta qhawarisqanta?

Diosqa repararqanmi hucharayku qharikuna warmikunata imayna tratanankuta. Chaymi imachus necesitakusqanta ruwarqan warmikunata cuidananpaq. 1500 watakunapi manaraq Jesús hamushaqtin (m.J.h.), Moisespa chaskisqan Kamachikuy Simimanta rimaspan, Laure Aynard libronpi nin: “Kamachikuy Simipi warmimanta rimaspaqa yaqa llapanpin defiendenanpaq riman”, nispa (La Bible au féminin).

Diosmi kamachirqan tayta-mamakunata respetanapaq (Éxodo 20:12; 21:15, 17). Chaymantapas, kamachirqanmi onqoq warmikunata cuidadowan tratanankupaq (Éxodo 21:22). Kay tiempopiqa askha nacionkunapin warmikuna mana allin tratasqa tarikunku, manan chay kamachikuykunaman hinachu respetanku. Ichaqa manan chayllachu.

Israelitakunaman Diospa qosqan kamachikuyqa tukuy imaymanapin qharitapas warmitapas yanaparqan. Chay kamachikuyman hina kawsaqtinkuqa, ‘kay pachapi kaq suyukunaq qollanan [otaq ñawpaqpi] churasqan’ kankuman (Deuteronomio 28:1, 2). Kamachikuy Simiq nisqanman hina, ¿ima derechoyoqmi warmikuna karqanku?

1. Sapallan ruwananpaq derechoyoq. Israel warmikunaqa atiqkun paykunallamanta ima ruwaytapas, huk nacionkunapin ichaqa mana chhaynachu karqan. Qharikunaña familiapi umalliqku chaypas, warmikunaqa atiqkun hallp’a qhawariyta, rantiyta, tarpuytapas. Sichus allin puskaq otaq awaq karqanku chayqa, atiqkun kikinkumanta negocio ruwayta (Proverbios 31:11, 16-19). Chay tiempopi warmikunaqa derechoyoqmi karqanku, manan qharikunaq yanqa yanapaqnillanchu.

 Hinaspapas atiqkun Dioswan allinpi kayta. Biblian willan Anamanta, payqa llakikuynintan Diosman willarqan huk promesatataq ruwarqan (1 Samuel 1:11, 24-28). Sunem llaqtayoq warmipas sapa sabadonmi profeta Eliseoman tapukuq riq (2 Reyes 4:22-25). Chaymantapas Débora, Huldá, warmikunaqa Diospa churasqanmi juez, profetiza karqanku. Paykunamanmi sacerdotekuna huk allin reqsisqa runakunapas tapukuq riqku (Jueces 4:4-8; 2 Reyes 22:14-16, 20).

2. Educasqa karqanku. Israelitakunawan Diospa ruwasqan rimanakuypiqa warmikunapas chaypin kasharqanku. Chay kamachikuykunata leekuqtinqa paykunapas uyariqkun, chhaynapitaq imaymanata yachaqku (Deuteronomio 31:12; Nehemías 8:2, 8). Chaymantapas yachachisqan kaqku Dios yupaychaypi servinankupaq, yaqapaschá wakinqa Dioswan Tupana Karpa punkupi ‘serviqku’, wakintaq coropi takiqku (Éxodo 38:8; 1 Crónicas 25:5, 6).

Askha Israel warmikunan yacharqanku negociota imayna apariyta (Proverbios 31:24). Mamakunapas yanapakurqankun qhari wawanku yachachiypi wiñay hunt’asqa kanankukama (Proverbios 31:1). Huk nacionkunapiqa manan chhaynachu karqan, aswanpas taytakunallan wawankuta yachachiqku. Ñawpa tiempopi Israel warmikunaqa educasqan karqanku.

3. Respetasqa karqanku. Chunka Kamachikuymanta hukninmi nin: “Taytaykita mamaykita sumaqta respetay”, nispa (Éxodo 20:12). Rey Salomonpas khaynatan qelqarqan: “Churilláy, uyariy taytaykiq yachachiyninta, kasukullaypuni mamaykiq yachachisqasuykita”, nispa (Proverbios 1:8).

Kamachikuy Simiqa sut’itan willarqan solterakunata imayna tratanankuta, warmikunata respetananku kasqantapas (Levítico 18:6, 9; Deuteronomio 22:25, 26). Hinaspapas qosakunatan yuyarichirqan esposankuq atinallankuta  ruwachinankupaq, killanwan onqoqtin entiendenankupaqpas (Levítico 18:19).

4. Cuidasqa karqanku. Jehová Diosqa interesakunmi huérfano kaqkunapi viudakunapipas. Pay kikinmi Simin Qelqapi nirqan: “Mana tayta-mamayoqkunaq taytanmi, viudakunaqpas amachaqninmi”, nispa (Salmo 68:5; Deuteronomio 10:17, 18). Huk sacerdoteq esposanmi sasachakuypi kasharqan manupi tarikusqanrayku, chaymi Diosqa milagrota ruwaspa yanaparqan, ahinapi ama sarunchasqa kananpaq (2 Reyes 4:1-7).

Biblian willallantaq Zelofehadpa ususinkunamanta. Zelofehadqa mana qhari wawayoqmi wañupusqa Israel runakuna ch’inneqpi kashaqtinku. Chaymi phisqantin ususinkuna hallp’ata mañakurqanku. Jehová Diosqa chaymanta astawanraqmi qorqan. Moisestan nirqan: “Taytankuq wawqenkunaman tupaq hallp’amanta hallp’ata qoy, taytankuman tupaq hallp’ata paykunaman qopuy”, nispa. Chaymantapachan Israelpi warmikunaqa huk herenciata chaskiqku mirayninkumantaq saqeqku (Números 27:1-8).

Israelpi kamachikuyqa allinpaqmi warmikunata qhawarichirqan respetachirqanpas. Ichaqa 300 watakunapin m.J.h., judiokuna griego runakunawan samaykachikuspa warmikunata pisicharqanku (qhawariy “Warmikunata pisichaq ñawpa qelqakuna” nisqa recuadrota).

700 watakunapin m.J.h., poeta griego Hesíodo runa tukuy sasachakuykunamanta warmikunata tumparqan. Teogonía nisqa libronpin rimarqan: “Warmikunaqa sinchi mana allin t’aqan kanku, qharikuna ukhupi huk castigo hina”, nispa. Chhayna yuyaykuymi judiokuna ukhupi q’oñirirqan 100 watakunapi m.J.h. Qhepamanmi 100 watakunapi Jesuspa hamusqan qhepata Talmud qelqata hukllaman huñurqanku, chaypin qharikunaman willarqanku warmikunawan nishuta rimaqtinkuqa qhelli kawsaypi puriq warmikunawan urmanankumanta.

Tiempowanqa judío llaqta ukhupin warmikunapaq sasachakuy karqan. Jesuspa tiemponpi warmikunaqa, warmikunaq patiollanpin kaqku manan huk ladokunamanqa riyta atiqkuchu. Qharikunallan yachachisqa kaqku, warmikunataq sapaqta sinagogakunapi kaqku. Talmud qelqapin huk yachachiq runa kayta nirqan: “Torá [Kamachikuy Simi] nisqapi ususinkuta yachachiqkunaqa, yanqallatapas yachachinkuman hinan”, nispa. Chhaynapin judío religiosokuna Diospa yuyaykusqanmanta pantasqata rimaspa, qharikunata yachachirqanku warmikuna pisichayta.

 Jesús kay pachapi kashaspaqa repararqanmi judiokuna ukhupi warmikunata sinchita pisichasqankuta (Mateo 15:6, 9; 26:7-11). Ichaqa, ¿samaykachikurqanchu chay yuyaykuywan? ¿Imatan yachasunman warmikunata imayna tratasqanmanta? ¿Imaynatan cristianokuna warmikunata tratanku? ¿Warmikunaq allinninpaqchu yanapakushanku? Qatimuqpi chay tapuykunata kutichikunqa.