Kay tiempopi wakin runakunaqa cheqnikunkun juj llaqtayoq juj colorniyoq runamasinkuta. Chayta rikuspan wakin wawakunapas jujkunata cheqnikuyta qallarinku. Chaykunataq pasashan chayqa, ¿imaynatan wawaykita yanapawaq ama jujkunata cheqnikunanpaq? Ichaqa wawaykitachus chayta ruwashanku chayqa, ¿imatan ruwawaq?

Kay yachachikuypin kaykunamanta yachasunchis:

•  Wawaykiman willay llapapas igual-lla kasqanchista

•  Willay imaraykus jujkunata cheqnikuy mana allinchu chayta

•  Wawaykipaq allin ejemplo kay

•  ¿Imatan ruwawaq wawaykimanta jujkuna burlakuqtinku?

 ¿Imakunatan wawaykiman willawaq? Wawaykiman willay imaynas juj ladomanta runakunapas juj costumbreyoqña juj colorniyoqña kanku chaypas noqanchis jina kanku chayta. Chaymantapas willay imaynas wakinqa jujkunaq imayna p’achakusqankuta rikuspa maymantachus kasqankuta rikuspalla paykunamanta burlakunku chayta.

 Chaykunaña kay tiempopi rikukun chaypas Bibliapi willasqanman jinaqa, llapanchispas Adán Evaq wawankunan kanchis. Chhaynaqa, llapapas familiantin jinallan kashanchis.

 Karen nin: “Wawaykuqa juj llaqtayoq runakunawanmi tiempota pasarinku. Chaypin sut’ita repararqanku imaynas llapapas igual-lla kanchis chayta, imaynas llapa runata respetana chaytawan”, nispa.

 Wawakunaqa wiñasqankuman jinaqa uyarinqakupunin imaynas wakin runakunaqa juj llaqtayoq juj colorniyoq runakunata cheqnikunku, k’aminku, sufrichinku chayta. Chhaynaqa, ¿jayk’aqmi chaykuna pasasqanmanta wawaykichiswan rimariwaqchis? Chaytaqa qankunañan qhawarinaykichis.

•   Jardinpi wawakunawan. Wawakunamanta yachaq Allison Briscoe-Smith sutiyoq señoran Parents revistapi nirqan: “Erqechakunaqa imata rikuspapas ratullan reparanku ima ruwaysi ima niysi allin kashan, imataqsi mana allinchu chayta. Chhaynaqa, chay ratukunapin allin kanman paykunawan chaykunamanta rimay”, nispa.

•   Adolecencianman jaykushaq wawakunawan. Soqta watankumanta chunka iskayniyoq watankukama wawakunaqa imaymanatan tapukunku. Chhaynaqa paykuna tapukuqtinkuqa sut’ita willay imaynas imapas chayta. Chaymantapas wawaykita tapuriy imakunas escuelanpi pasashan, imakunatas radiopipas telepipas uyarishan chaykunamanta, jinaspa chay tumpalla niy imaynas jujkunata cheqnipakuypas pisichaypas mana allinchu chayta.

•   Adolecente wayna-sipaskunawan. Waynakunaqa allintañan imatapas entiendenku. Chhaynaqa wawayki adolecencianpi kashan chayqa, kunanmi allin kanman chaykunaq pasasqanmanta paykunawan rimariy.

 Tanya nin: “Wawanchiskunawanqa rimananchispunin chaykunamantaqa. Manachus wasipi chaykunamanta rimapayasun chayqa, juj ladopin yachamunqaku, juj runakuna jinataqmi piensayta qallarinqaku. Juj runakunaqa allinpas jujkunata pisichay jujkunata k’amiy kanman jinatan qhawarichinqaku”, nispa.

 Wawakunaqa taytakunaq mamakunaq ejemplontan qatikunku. Chaymi allin yuyaywan allinta piensarispa imatapas ruwana rimanapas. Chaykunapi allin ejemplochus wawaykichispaq kashankichis icha manachus chayta reparanaykichispaq kay tapuykunapi piensariychis:

•   ¿Burlakushanichu mayninpi juj llaqtayoq juj colorniyoq runakunamanta, chansallapipas chayta ruwashanichu? Academia Estadounidense de Psiquiatría Infantil y Adolescente nisqa organizacionmi tayta-mamakunata nin: “Wawaykichisqa rikushanmi imachus ruwasqaykichista uyarishanmi imachus rimasqaykichistapas. Imatachá qankuna ruwankichis chayllatataqmi paykunapas ruwanqaku”, nispa.

•   ¿Gustawanchu juj llaqtayoq runakunawanpas juj ratu pasariy? Alanna Nzoma pediatra nisqa doctora nin: “Wawaykichis juj llaqtayoq runakunawan sumaqta apanakunanpaqqa qankunan ejemploykichiswan chay ruwayta yachachinaykichis”, nispa.

 Katarina nin: “Sapa kutillanmi juj ladomanta runakunata wasiykuman invitamuyku. Noqaykuqa yachaykuñan ima mijunatas juj ladopi mijunku, ima takikunatas uyarinku chayta; mayninqa p’achankuwanpas churakuykun. Chay qhepamanqa wawaykuwanmi paykunamanta rimayku, ichaqa manan ima colorniyoqchus kanku maymantachus kanku chaymantachu rimayku, nitaqmi “kay llaqtanchismi aswan allin” nispachu niyku. Aswanpas jujkunamantan rimayku”, nispa.

 Ñaupaqpi rimamusqanchis jina, kay tiempopiqa tukuy ladopin qhawanakuy pisichanakuy kan. Chhaynataq chayqa, yaqapaschá wawaykimantapas burlakunqaku, juj llaqtayoq juj colorniyoq kasqaykichisraykupaschá burlakunqaku. ¿Imatan chhaynapi tarikuspa ruwawaq?

 Kaykunapi piensariy. Wawaykita sientechiq runa, ¿yuyaypichu chayta ruwanman karqan, icha mana cuentata qokuspachu rimanman karqan? (Santiago 3:2) ¿Rimanaykipunichu kanqa chay runawan, icha jinallatachu saqepuwaq?

 Chaykuna pasasqantaqa allin yuyaywan pacienciawan iman qhawarina. Bibliapas ninmi: “Aman ratullaqa phiñakunkichu”, nispa (Eclesiastés 7:9). Ichaqa manan chaykunataqa jinallataqa qhawarparinanchischu. Chaywanpas wakinqa manan pitapas sientechiy yuyaywanchu imatapas rimanku. Chaymi imatas chay qhepaman ruwasun chaytaqa allin yuyaywan qhawarina.

 Arí, sapankanchismi qhawarinanchis imatas chhaynapi tarikuspa ruwasunman chayta. Ichaqa manaraq imatapas ruwashaspa imaynapunis imapas pasarqan chaypi piensariy.

 Allintaña imatapas yachanki chayqa tapurikuy:

•   ¿Allinchu kanman wawayta pipas imatapas niqtin “pisichawashanmi” nispa sapa kutilla piensasqan?

•   ¿Yanapanmanchu wawayta “ama runaq llapa rimasqanmanchu yuyayta churay” nisqa textota kasukuy? (Eclesiastés 7:21).

 ¿Imatan ruwawaq wawaykita yuyaypi k’amiqtinku? Wawaykita niy ama chaywan usqhaylla phiñakunanpaq. Wakin runakunaqa renegachiyta munaspan jujkunamanta burlakunku. Chayraykun mayninqa mana paykunataqa kasunanchischu.

 Atikuqtinqa yaqapaschá wawaykita niwaq k’amiqnin chikuchawan sumaqllata rimananpaq. Ninmanmi: “Chay nisqaykiqa manan allinchu”, nispa.

 ¿Quejakuytachu munashanki? Sichus wawayki peligropi kashan, k’amisqanku simikunapas millaypuni chayqa, escuelamanta colegiomanta encargadowan sumaqllata rimay, chaymantapas munaspaqa denunciata iman churawaq.