Kay watakunapiqa wakin nacionkunapiqa askha wayna-sipaskunan wañuchikushanku, chayqa astawanmi yapakushan. ¿Imaraykun chay pasashanman? ¿Wawaykipas chhaynapi tarikunmanchu?

Kaypin yachasun:

•  Wayna-sipaskunaqa wawakunapas peligropin kashanku

•  ¿Imaynatan yachawaq wawayki piensashanchus wañuchikuypi chayta?

•  ¿Imaynatan wawaykita yanapawaq wañuchikuypi piensaqtin?

 Estados Unidos nacionpiqa 2009 watamanta 2019 watakamaqa astawansi yapakusqa depresión onqoywan kaq wayna-sipaskunaqa, 100 adolescentekunamantas 40 adolescentekuna chay onqoywan kashasqaku. Chay watakunallapin yapakullarqantaq wañuchikuq waynakunapas sipaskunapas. a Chaymantapas Unicef nisqa organizacionpaq nisqanman jinaqa, “América Latina ladopi, Caribe nisqa ladopipas chunka más adolescentekunas sapa p’unchay wañuchikunku”.

 Estados Unidos nacionmanta, Salud Pública nisqa institucionta umalliq Vivek Murthy nisqa sutiyoq doctormi nin: “Wayna-sipaskunaqa manan jayk’aqpas kay tiempopi jinaqa tarikurqankuchu, kay tiempopiqa imaymana sasachakuypin kashanku, chaymi umankumantapas malña kapushanku”, nispa.

 Bibliapin nin: “Llakiq ñit’isqan sonqoqa kallpatan wañuchin”, nispa (Proverbios 17:22).

 Chayta yachanaykipaq kay tapuykunapi piensay:

•   ¿Iman llakichishanman? Yaqapaschá ima sasachakuypipas tarikusqan jawa llakisqa kashan. Yaqapaschá pipas sonqonta k’irirqan, ima ruwaytapaschá mana atirqanchu, munakusqan runapaschá wañukapurqan. Chhayna kaqtinqa nishutapaschá llakichishan chaykuna pasasqan. b

•   ¿Jujniraychu kashan? Manañapaschá amigonkunawan ni familianwanpas tiempota pasarinñachu, ima gustasqan ruwaytapas manañapaschá ruwanñachu, yaqapaschá cosasninkunatapas regalapushan.

•   ¿Imakunamantan riman? ¿Wañuymantachu riman? ¿“Wañupuyman chayqa allinmi kanman” ninchu? ¿“Manañan colerachisaykichu, manañan qanpaq gastuchu kasaq” nisunkichu?

   Chhaynata rimaspaqa mana yuyaykuspachá comuntapaschá rimashan (Job 6:3). Ichaqa mayninqa manan yanqachu kashanman, aswanpas yaqapaschá chayta nispaqa “yanapaway” nishasunki. Chayrayku wawayki wañupuymanta rimaqtinqa amapuni jinallataqa qhawarpariychu.

 “Arí” nisunki chayqa, tapuriy: “¿Jayk’aqmi, imaynatan wañuchikuyta piensarqanki?”, nispa. Chay tapuyman ima ninqachus chaypin allinta reparanki imaynapunis wawayki kashan chayta.

 Sandra nin: “Tayta-mamakunaqa wawanchis ima niwananchistapas manchakuspapaschá mana tapuyta munasunmanchu. Ichaqa manan chhaynachu kanan, imayna kasqankuta willawasun chayqa astawanmi paykunata yanapayta atisun”, nispa.

 Bibliapin nin: “Chinkay-chinkay ukhu unu jinan sonqollapi yuyaykusqakunaqa, allin reparaq runan ichaqa chaykunata orqoyta yachan”, nispa (Proverbios 20:5).

•   Pacienciawan rimapayay sonqonpi imayna kashasqanta willanasuykipaq. Ñaupaqtaqa “gracias” niy cheqaqta willakusqanmanta. Chaymantataq niwaq: “Aswan allintan entiendeyta munayki, manachu imaynas kashanki chayta aschatawan willariwankiman”, nispa.

   Chaymantataq pacienciawan makilla wawaykita uyariy. Imamantachus llakikushan chayta willasunki chayqa ama niychu: “Chaymantachu llakikushanki, manan imapaschu chayqa”, nispaqa. Nitaq apurayllaqa “khaynata jaqaynata allicharusun”, niychu.

   Bibliapin nin: “Llapaykichispas allin uyariqmi kanaykichis, manataqmi comuntachu rimanaykichis, nitaqmi usqhaylla phiñakuqchu kanaykichispas”, nispa (Santiago 1:19).

•   Rimanakuychis yanapayta chaskinanpaq. Imakunas wawaykita llakichishan, imakunas payta yanapanman chayta anotakunanpaq niy. Yaqapaschá kaykunata anotakunman:

   Mana allin piensaykuna. ¿Ima ruwaykunan ima piensaykunan apashanman wañuchikuypi piensananpaq?

   Yanapaykuna. ¿Ima ruwaykunan yanapan llakikuy chayamuqtin ama nishuta chaypi piensananpaq?

   ¿Pikunan yanapanman? Wawayki llakisqa tarikuqtin, ¿kanchu payta yanapaq runakuna? Chay yanapaq runakuna ukhupin kawaqchis qankuna, confianzayki kuraq runa, chhaynapi tarikuq runakunata yanapaq doctor ima.

   Bibliapin nin: “Allin llank’aqpa yuyaykusqankunaqa allinpipunin tukunqa”, nispa (Proverbios 21:5).

•   Makilla kashay. Wawayki allin jinaña kashanman chaypas ama confiakuychu.

   Daniel nin: “Waway “manañan wañuchikuypiqa piensaniñachu” niwaqtinmi, manañachá jayk’aqpas wañuchikuypiqa piensanqañachu nisharqani. Ichaqa manan chhaynachu kasqa, qonqayllan jujmanta wawayqa wañuchikuyta munarqan”, nispa.

   Adolescencianpi kashaq wawaykiqa kaytan allinta yachanan: Sonqonpi llakikusqanqa pasallanqan. Chayta entiendenanpaq yanapay. El cerebro del niño nisqa libropin nin: “Chaykunaq pasasqanqa parashanmanpas jinallan. Paramushaqtin manapas paramushanmanchu jinata imatapas ruwasunman chayqa, mana yuyayniyoq jinachá kashasunman. Chaymantapas mana yuyayniyoq jinachá kashasunman manaña jayk’aqpas inti lloqsimunanpaq piensaspaqa”, nispa.

•   Tukuy atisqaykita ruway yanapanaykipaq: Wawaykiman willay mayta munakusqaykita, yaqapaschá niwaq: “Munakuykin waway, manan saqesaykichu yanapasaykin”, nispa.

   Bibliapin nin: “Cheqaq amigoqa tukuy tiempon munakun, sinchi llakikuy tiempopipas wayqe jinan qhawarisunki”, nispa (Proverbios 17:17).