Akaaereia te ao rangi e pini ua ake. “Kare te au vananga etu i te rangi i tupu ua mai ma te manako koreia mari ra te aru ra te reira i tetai tu taokotai,” i akakite ei te atikara o te makatini Astronomy. Akapeea teia i tupu ei? Irinaki te aronga taieni penei te vaira tetai apinga kitea koreia koia oki te dark matter. Kua kapikiia teia dark matter ko “tetai turuanga kitea koreia tei turu . . . i te au vananga etu, te kapiti anga vananga etu, e te au vananga etu mamaata . . . kia mou e kia pange i te reira.”

Akapeea te ao rangi e pini ua ake te akaaereia anga ma te mako? Kua tupu ainei teia ma te manako koreia? Akara i te tuatua a Allan Sandage tei moe ake nei. Koia “tetai o te aronga apii etu rongonui rava atu o te 20 anere mataiti,” e kua irinaki aia i te Atua.

 “Ngata iaku te irinaki,” i nana ei, “e kua tupu teia akaaere anga mei tetai apinga marikonga kore. Papu te vaira tetai kaveinga akaaereia.”

Tau ua te ao rangi e pini ua ake no te au mea ora. Akamanako i ta te aronga taieni i kapiki ko te weak force. Kua akono te reira i te rā kia vera ua ma te tau. Me paruparu te reira kare e rā. Me pakari te reira, kua ngaro te rā.

Ko te weak force tetai o te au ririnui tei anoanoia kia rauka te ora. Karanga te tangata taieni tata ko Anil Ananthaswamy e naringa tetai o teia au ririnui i tuke, “kare rava te au etu, te au paraneta, e te au vananga etu, e angaanga. Kare te au mea ora e tupu.”

Akamouia te kainga manea no te tangata i roto i te ao rangi e pini ua ake. Kua akapapaia te enua ma te mareva tau, te vai tau, e te marama tau no te akatinamou i te enua. “Na te akapapa anga o te enua, te mareva, e te au mea ora,” i na te National Geographic ei, “e akatupu i teia mato [enua] tuke kia riro ei ngai tau no te tangata.” *

To tatou solar system, i na tetai tangata tata ei, “tei rotopu te reira” i to tatou vananga etu. E kua tano ua tona mamao kia rauka te ora i te enua. Me noo vaitata tatou ki te pae i tetai au etu—i rotopu i to tatou vananga etu me kore i rotopu i tona au rima koropini—ka mate tatou mei te vera kino. Karanga te aronga taieni e tei “te ngai noo anga tau [tatou] i roto i te vananga etu.”

No tona kite taieni no runga i te ao rangi e pini ua ake e te au ture puapinga, karanga te physicist ko Paul Davies e: “Kare rava au e irinaki ana e kua tupu ua mai te oraanga tangata ma te manako koreia, ma te tumatetenga, e te puapinga kore. . . . E akakoroanga to tatou i konei.” Kare a Davies i apii e kua anga te Atua i te ao rangi e pini ua ake e te tangata, inara eaa toou manako? Te akara anga kua maaniia te ao rangi e pini ua ake e te enua kia rauka te ora. Penei te akara anga kua maaniia te reira?